ប្រវត្ដិសាស្ដ្រខ្មែរ តាមសិលាចារិក
ការផ្សាយរបស់មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស
**********************************************
១២ - សង្គ្រាមរវាងខ្មែរ នឹងនគរចំប៉ា
ថ្ងៃសុក្រ ទី25.មេសា 2014.ម៉ោង 21:04
តាមសិលាចារឹកខ្មែរ និង កំនត់ឯកសារប្រវត្ដិសាស្រ្ដចិនជំនាន់ដើម យើងកត់សំគាល់ឃើញថា ប្រទេសខ្មែរតែងតែជួបប្រទះធ្វើសង្គ្រាមតទល់ជាមួយនឹងនគរចំប៉ា ជាញឹកញាប់។ ពីព្រោះនៅអាស៊ីអគ្គេយ៍ក្នុងសម័យនោះ កំលាំង ឬ ជនជាតិសាសន៍ ដែលប្រឈមមុខគ្នា មានតែខ្មែរ និងចាមប៉ុណ្ណោះ។ សង្គ្រាមនោះ ជាសង្គ្រាមវាតទឹកដី វាតអំណាច វាតឥទ្ធិពល ដែលនាំមកនូវផលអាក្រក់មហន្ដរាយយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរបំផុតដល់ជោគវាសនាប្រទេសចំប៉ា។
១. ដើមកំណើតនគរចំប៉ា
ជនជាតិចាម មានដើមកំណើតចេញមកពីជនជាតិជ្វា ឬ ម៉ាឡេ និង ប៉ូលេនេស៊ី ដែលរស់នៅក្នុងភូមិភាគប្រទេសម៉ាលេស៊ី និងឥណ្ឌូនេស៊ីបច្ចុប្បន្ននេះ។ នៅដើមសតវត្សទី១ នៃគ.ស ជនជាតិចាមដែលមានឈ្មោះល្បីល្បាញ ជាអ្នកប៉ិនប្រសប់ខាងដណើរតាមសមុទ្រ បាននាំគ្នាមកកាន់កាប់ទឹកដីចន្លោះជួរភ្នំអណ្ណាម និងសមុទ្រ។ ព្រំប្រទល់ខាងជើង ជាប់នឹងទឹកដីខេត្ដតុងកឹង និងខាងត្បូងជាប់នឹងទឹកដីខ្មែរកម្ពុជាក្រោម។ គឺជាច្រកទឹកដីមួយចង្អៀត ដោយមានរបាំងធម្មជាតិ (ជួរភ្នំអណ្ណាម) ឃាំងជាប់នៅទិសខាងលិច នឹងខាងកើត (សមុទ្រចិន)។
ក្នុងសតវត្សទី២ នៃគ.ស ជនជាតិចាមបានរៀបចំទឹកដីនេះ អោយក្លាយទៅជានគរមួយមានឈ្មោះថា នគរចំប៉ា ដែលអ្នកដណើរចិនដាក់ឈ្មោះហៅថា លីនយី។ ជាដំបូងក្នុងប្រវត្ដិសាស្រ្ដរបស់ខ្លួន នគរចំប៉ាបានទទួលឥទ្ធិពល អំពីប្រទេសឥណ្ឌា ហើយគោរពបូជាព្រហ្មមញ្ញសាសនា ព្រះមហាក្សត្រចាមទាំងប៉ុន្មាន តែងតែប្រកាសតាំងខ្លួន ចុះ មកពីព្រះសិវៈ ឬព្រះឥសូរ។
២. បុព្វហេតុសង្គ្រាមខ្មែរ និង ចំប៉ា
ដោយទឹកដីខ្លួនចង្អៀតតូច ដោយប្រជាជនចេះតែកើនឡើងចំនួន ហើយម្យ៉ាងទៀតដោយសារនៅទិសខាង លិចមានជញ្ជាំងជួរភ្នំអណ្ណាម យ៉ាងខ្ពស់ស្កឹមស្កៃ មិនអាចឆ្លងកាត់បាន នគរចំប៉ាគ្មានមធ្យោបាយអ្វីក្រៅអំពីវាតទឹកដីចុះក្រោម ឬឡើងទៅលើឡើយ។ ពីសតវត្សទី១៤ នៃគ.ស បានពង្រឹងកំលាំងទាំងអស់វាយលុកប្រហារដណ្ដើមយកខេត្ដតុងកឹង ដែលសង្គ្រាមនេះ ហាក់ដូចជាមិនបាននាំមកនូវជោគជ័យដល់នគរចំប៉ាទេ។ ជនជាតិយួនបានវាយតបវិញ ធ្វើអោយចាមទប់មិនបាន ហើយដកឃ្លារើរាជធានីពីឥន្រ្ទបុរៈចុះមកតាំងទីលំនៅឯប៉ាន់ដុរ៉ាង(២)។ បន្ទាប់មករាជធានីចាមត្រូវលើកមកនៅកាវធារ៉ា។
មិនតែប៉ុណ្ណោះ ជាច្រើនលើកច្រើនគ្រា នគរចំប៉ាត្រូវពួកជ្វាចោរសមុទ្រលើកទ័ពតាមទូកសំពៅ ចូលមកលុក លុយវាយប្រហារកាប់សំលាប់ ធ្វើបាបលួចប្លន់ ដុតបំផ្លិចបំផ្លាញជារឿយៗ ពីគ.ស. ៧៦៥ ទៅគ.ស.៧៧៧។ កងទ័ពចិនដែលត្រួតត្រានៅតុងកឹង ក៏ធ្លាប់បានវាយកំទេចចំប៉ាដាក់ជានគរចំនុះដែរ។ បន្ទាប់មក ក្នុងគ.ស១០៤៥ កងទ័ពយួនបានយកជ័យជំនះលើទ័ពចាម ដណ្ដើមយកបានព្រះរាជធានីឥន្រ្ទបុរៈ ហើយលួចប្លន់យកអស់ភោគផលទ្រព្យសម្បត្ដិធនធានរបស់ចាម។ ក្នុងគ.ស.១០៦១ ទឹកដីខេត្ដបីរបស់ចាមត្រូវយួនកាត់យកមកបញ្ចូលធ្វើជាទឹកដីយួន។ គឺនៅក្នុងស្ថានភាពដូច្នេះហើយ ដែលនគរចំប៉ាត្រូវតែរកផ្លូវ រកទិសរុលបុកវាយវាតទឹកដីចុះមកក្រោម ឬខាងត្បូងសំដៅប្រទេសកម្ពុជា។ ដំបូង ការចុះតំរង់ចូលមកក្នុងទឹកដីខ្មែរ គ្មានលក្ខណជាការវាយប្រហារ ឬជាសង្រ្គាមទេ។ ពួកក្រុមចោរចាមទាំងនោះ ជួនត្រូវព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ វាយប្រហារដេញសំលាប់កំទេចចោល ជួនត្រូវបានព្រះអង្គអនុញ្ញាត អោយរស់នៅលើទឹកដីខ្មែរ ដើម្បីបំរើនយោបាយ និងផលប្រយោជន៍ខ្មែរ។
ប៉ុន្ដែចូលមកដល់គ.ស ៨០៩ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ដោយមានស្ដេចចាមមួយអង្គឈ្មោះពោរ ជាមេទ័ពធំ នគរចំប៉ាបានលើកពលសេនាយោធាយ៉ាងគគ្រឹកគគ្រេង ចូលមកវាយប្រហារនគរខ្មែរ តែកងទ័ពចាមត្រូវបរាជ័ យ បាក់បែករត់ខ្ចាត់ខ្ចាយរលាយអស់ វិបត្ដិរវាងខ្មែរ នឹងចាម ក៏ចេះតែរីកធំឡើងជាលំដាប់ តាមកាលវេលា។ ក្នុងគ.ស ៩៤៥ - ៩៤៦ វិវាទខ្មែ-ចាម មានកំរិតយ៉ាងខ្ពស់ខ្លាំងក្លាយផ្ទុះជាសង្រ្គាម កងទ័ពខ្មែរ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ព្រះបាទរាជឥន្រ្ទវរ្ម័ន បានវាយរុញច្រានកំចាត់កងទ័ពចាម វាយប្រយុទ្ធចូលលុកសំរុកដល់ នគរចំប៉ា ហើយដណ្ដើមយកបានព្រះរាជធានី កាវធារ៉ា សិលាចារឹកចាម បានសរសេរចាររៀបរាប់អំពីសង្រ្គាមនេះ ដោយបញ្ជាក់ថា កងទ័ពខ្មែរបានលួចយករូបបដិមាករព្រះនាងភគវត្តី ដែលធ្វើអំពីមាស។
សង្គ្រាមអធិករណ៍រវាងនគរខ្មែរ នឹងចាមមានរយៈពេលវេលា ៧៥ឆ្នាំ។ តែក្នុងរយៈពេលចុងក្រោយ ដែលនគរចាមទទួលការវាយប្រហារកៀបសង្កាត់យ៉ាងខ្លាំងពីសំណាក់យួន ចំប៉ាហាក់ដូចជាងាកមកស្វែងរកការគាំទ្រពីកម្ពុជាវិញ។
៣. សង្រ្គាមខ្មែរ-ចាម ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទសុរិយាវរ្ម័នទី២
ចូលមកដល់រជ្ជកាលព្រះបាទសុរិយាវរ្ម័នទី២ ដែលប្រទេសកម្ពុជាកំពុងជួបប្រទះសង្រ្គាមកាប់សំលាប់គ្នា នគរចំប៉ាបានបញ្ជូនកងទ័ពមករាតត្បាតលុកលុយ និងកាន់កាប់ត្រួតត្រាដែនដីខ្មែរនៅ ដីសន្ដរទន្លេមេកុង។ កងទ័ពចាម បានដុតបំផ្លាញផ្ទះសំបែង ភូមិស្ថានប្រជារាស្រ្ដខ្មែរជិះជាន់កាប់សំលាប់ លួចប្លន់ដឹកជញ្ជូនទ្រព្យសម្បត្ដិអ្នកស្រុក អ្នកភូមិខ្មែរ ដែលរស់នៅតាមឆ្នេរសមុទ្រ ទឹកដីកម្ពុជាក្រោម។ ពលរដ្ឋខ្មែរស្លូតត្រង់ជាច្រើនត្រូវចាមចាប់ចងកៀរកេណ្ឌជាឈ្លើយ យកទៅធ្វើទាសាទាសី។
ព្រះបាទសុរិយាវរ្ម័នទី២ កាលបើពង្រឹងអំណាច និង រៀបចំទឹកដីអោយមានឯកភាពរួចស្រេចហើយ ព្រះអង្គក៏ចាប់ផ្ដើមបើកការវាយប្រហារ ដេញកំចាត់ទ័ពចាមចេញពីនគរ។ ក្នុងគ.ស.១១២៣ ព្រះអង្គបានតាមដេញកងទ័ពចាមរហូតដល់ស្រុកយួន។ ដោយស្ដេចយួន លីកោងជិញ បានការពារអនុញ្ញាតអោយទ័ពចាម អាចជ្រោកកោនរស់នៅលើទឹកដីរបស់ខ្លួន ព្រះបាទសុរិយាវរ្ម័នទី២ ក៏ប្រកាសធ្វើសង្គ្រាម នឹងនគរយួនព្រះអង្គបានលើកទ័ពចំនួន ២០០០០នាក់ ធ្វើដណើរចុះតាមដោយសំពៅទុកចំនួន៧០០០គ្រឿង ឆ្លងកាត់សមុទ្រទៅច្បាំងនឹងយួន។។
ក្នុងគ.ស.១១៣១ ដោយយល់ឃើញថា យួនជាសត្រូវមួយដ៏ធំ ដែលអាចនាំមកផលអាក្រក់គ្រប់បែបយ៉ាងដល់កម្ពុជា ព្រះអង្គក៏សំរេចចិត្ដលើកទ័ពទៅវាយកំទេចម្ដងទៀតអោយចប់ ស្ដេចចាមឈ្មោះជ័យឥន្រ្ទវរ្ម័នទី៣ បានធ្វើសំព័ន្ធមិត្ដ នាំកងទ័ពរួមកំលាំង នឹងទ័ពខ្មែរទៅវាយប្រយុទ្ធធ្វើសឹកនឹងយួន ប៉ុន្ដែទ័ពខ្មែរ-ចាម ទាំងពីរមិនបានយក ជ័យជំនះឈ្នះទ័ពយួនទេ។ ក្នុងគ.ស.១១៣៦ ដោយស្ថិតនៅចំពោះមុខភាពដ៏សែនអាសន្ន ស្ដេចចាមបានលួចដកខ្លួនរត់ចោលកងទ័ពខ្មែ ហើយទៅសុំចុះចូលស្ដេចយួន។ ជាផ្នូរដើម្បីយករួចខ្លួន ដើម្បីសេចក្ដីសុខ កុំអោយស្ដេច យួនខឹង ប្រកាន់ចាប់ទោសអូសដំណើរ ស្ដេចចាមព្រះបាទជ័យឥន្រ្ទាវរ្ម័នទី៣ បានដាក់នគរចំប៉ាចំនុះយួន ចំណែកព្រះបាទសុរិយាវរ្ម័នទី២ ព្រះអង្គត្រូវបង្ខំចិត្ដ ដកកងទ័ពពលរេហ៍ចេញពីស្រុកយួន។
នៅចំពោះមុខភាពមិនស្មោះត្រង់ គ្មានសេចក្ដីក្លាហានរបស់ស្ដេចនគរចំប៉ា ព្រះបាទសុរិយាវរ្ម័នទី២ តែងតែចិញ្ចឹមចិត្ដ សងសឹកកសាងកិត្ដិយសជានិច្ច។ ព្រះអង្គបានគិតយ៉ាងល្អិតល្អន់ថា ត្រូវតែធ្វើសង្គ្រាមមួយទៀត វាយកំទេចន គរចំប៉ាអោយបាក់ស្បាត ហើយយកមកដាក់បញ្ចូលជាទឹកដីខេត្ដខ័ណ្ឌខ្មែរ។ ក្នុងគ.ស១១៤៩ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ព្រះបាទសុរិយាវរ្ម័នទី២ បានលើកយកកងពលទាហានសេនាយ៉ាងច្រើន សំបើមអស្ចារ្យ ទៅវាយប្រហារនគរចំប៉ា។ កងទ័ពខ្មែរបានចេញប្រសាចទៅឡោមព័ទ្ធកងទ័ពបន្ទាយ និងទីក្រុងចាមគ្រប់ទិសទី ព្រះរាជាខ្មែរបានវាយកំទេចយកជ័យជំនះឈ្នះលើទ័ពចាម នៅត្រង់វាលសាក្លាង ។ ស្ដេចចាមត្រូវបាត់ខ្លួន (ឬអស់ព្រះជន្ម?) នៅលើសមរភូមិ។ ព្រះរាជធានីចាម វិជ័យ ត្រូវធ្លាក់ក្នុងកណ្ដាប់ដៃខ្មែរ។ កងទ័ពខ្មែរក៏បានដណ្ដើមកាន់កាប់ត្រួតត្រានគរចំប៉ាទាំងមូល។
ក្នុងគ.ស១១៤៧ ព្រះបាទសុរិយាវរ្ម័នទី២ បានតែងតាំងប្អូនថ្លៃព្រះអង្គ ឈ្មោះហរិទេវៈ ជាព្រះឧបរាជអោយសោយរាជនៅនគរចំប៉ា។ ក្នុងគ.ស.១១៤៩ ដោយដឹងច្បាស់ថាកងទ័ពទាហានខ្មែរ នៅលើទឹកដីចាមមានចំនួនតិច កងទ័ពចាមនៅតាមខេត្ដខ័ណ្ឌនានាបាននាំគ្នារួមកំលាំង ងើបឡើងប្រឆាំងនឹងរដ្ឋអំណាចខ្មែរ ស្ដេចខ្មែរព្រះ ឧបរាជហរិទេវៈត្រូវចាមធ្វើឃាត នគរចំប៉ាក៏បានរួចផុតពីការត្រួតត្រារបស់ខ្មែរ កាលបើបានជ័យជំនះនេះហើយកងទ័ពបះបោរចាម ក៏បានស្រុះស្រួលមូលមតិយល់ព្រមជ្រើសរើសតែងតាំងស្ដេចចាមឈ្មោះ ជ័យហរិវ្មរ័នទី១ ជាព្រះមហាក្សត្រ។ គឺនៅក្នុងកាលៈទេសៈដែលកើតព្រឹត្ដិការណ៍នេះ ដែលព្រះបាទសុរិយាវរ្ម័នទី២ ព្រះអង្គបា នចូលទីវង្គត។
០៤.ទំនាក់ទំនងជាមួយកម្ពុជា
ប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសកម្ពុជា(ក្បាលទី ១ ជំពូកទី ៤)
Posted: Oct-10-2016
ជំពូកទី៤
កំណត់សម្គាល់អំពីប្រជាជនដែលមានទំនាក់ទំនងជាមួយកម្ពុជាមុនសតវត្សរ៍ទី៨
ចាម្ប៉ា អាណ្ណាម-តុងកឹង ទៀបកោះម៉ាឡាកា ឈេទូ ឬសៀម ឥណ្ឌា និងចិន
ឥឡូវនេះ យើងចូលមកដល់ដើមសតវត្សរ៍ទី៧ នៅពេលដែលអាណាចក្រកម្ពុជាបានកកើតឡើង ហើយភូមិភាគកណ្ដាលនៃឥណ្ឌូចិនទាំងមូលត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការ ត្រួតត្រារបស់រាជវង្ស «វរ្ម័ន» ឬ «អ្នកការពារក្សត្រប្រទេសទាំង១០១» ដូចដែលមានរៀបរាប់នៅក្នុងរឿងព្រេងនិទាន ។មកដល់ត្រឹមនេះ យើងគួរនាំគ្នាពិនិត្យមើលប្រជាជាតិទាំងឡាយដែលរស់នៅជុំវិញ ហើយដែលអាចនឹងមានឥទ្ធិពលខ្លះៗមកលើអាណាចក្រនេះម្ដង ។
១. នគរចាម្ប៉ា
ប្រជាជាតិ មួយដែលនៅជិតជាងគេ ហើយដែលពួកកម្ពុជៈហិណ្ឌូត្រូវប្រយុទ្ធទប់ទល់មុនគេនោះគឺ ប្រជាជាតិចាម មានកំណើតដើមមកពីម៉ាឡេស៊ី ឬជ្វា ដែលមកតាំងទីលំនៅនៅលើឆ្នេរសមុទ្រខាងត្បូង និងខាងនិរតីឥណ្ឌូចិន ដោយប្រើកម្លាំង ឬក៏ដោយការយល់ព្រម ឬអត់ឱនពីអ្នករដ្ឋវាសី ។ ពួកកម្ពុជៈបានប្រទះឃើញមានពួកចាមនេះនៅឥណ្ឌូចិនភាគខាងក្រោមរួច ទៅហើយ តាំងតែពីពេលដែលគេធ្វើដំណើរមកដល់ម្ល៉េះ ពួកនោះជាម្ចាស់ទឹកដីតូចធំដែលគេគ្រប់គ្រង ព្រមទាំងបានត្រួតត្រាពួកអ្នករដ្ឋវាសីថែមទៀតផង ។ ពួកចាមនេះ គឺជាពួកម៉ាឡេដែលទទួលយកអារ្យធម៌ហិណ្ឌូ ហើយធ្វើដំណើរចេញមកពីកោះស៊ូម៉ាត្រា ឬក៏មកពីកោះជ្វាផងដែរ ។ ចំណែកឯពួកកម្ពុជៈ ឬខ្មែរ គឺចេញមកពីឥណ្ឌាភាគខាងកើតតាមមើលទៅគឺមកពីកលិង្គៈនៅលើឆ្នេរ កូរ៉ូម៉ង់ដែល ។
គេអាចប៉ាន់ ប្រមាណបានអំពីការប្រកួតប្រជែងដែលអាចនឹងកើតមានឡើងតាំងតែពី ដំបូង រវាងពួកម៉ាឡេនៅឥណ្ឌូចិន គឺចាមនេះជាមួយនឹងពួកកម្ពុជៈ ដែលមានអភិមានះនឹងសញ្ជាតិដើមរបស់ខ្លួន ហើយនិយាយភាសាមួយជឿនលឿនបន្ដិចទៅហើយ ជាពិសេសនៅពេលដែលផលប្រយោជន៍ខាងពាណិជ្ជកម្ម និងអំណាចត្រួតត្រាប្រទាំងប្រទើសគ្នា ។
នៅ ពេលដែលពួកកម្ពុជៈមកដល់ វាហាក់ដូចជាថានគរចាម្ប៉ានេះគឺជាអាណាចក្រមួយដែលពួកចិនហៅថា ហ្វូណន ដែលមានដែនដីចំណុះរបស់ខ្លួនជាច្រើនលាតសន្ធឹងរហូតដល់មាត់សមុទ្រ តាំងពីក្វាងប៊ិញរហូតដល់កំពត ហើយដែលក្រោយមកត្រូវធ្លាក់បរាជ័យនៅសតវត្សរ៍ទី១៤ ទើបក្លាយទៅជាប្រទេសអាណ្ណាមវិញ ។
ប្រហែលជា នៅឆ្នាំ១៣៧នៃគ្រិស្ដសករាជ មានមេកោយម្នាក់ក្នុងចំណោមអាណានិគមនៅតាមឆ្នេរសមុទ្រដែលពួកចិន ឱ្យឈ្មោះថា គុយលាន និងមានទីតាំងស្ថិតនៅខាងលើទួរ៉ានបន្ដិច (ប្រហែលជាត្រូវនឹងឈ្មោះ ស្រូណា នៅក្នុងផែនទីផ្ដូលេមេ) បានបង្រួបបង្រួមដែនដីចំណុះទាំងអស់ឱ្យរួមគ្នាមកជារាជាណាចក្រតែ មួយ រួចហើយបានវាយដេញកម្ចាត់ពួកចិន-អាណ្ណាមចេញ រើបម្រះខ្លួនរួចពីនឹមត្រួតត្រារបស់នគរចិន ។ គុយលាន នោះ បានសម្លាប់អភិបាល ឬឧបរាជចិនចោល ជាហេតុធ្វើឱ្យជនរួមជាតិរបស់គេ និងបណ្ដាមេរបស់ដែនដីចំណុះឯទៀតៗ មានជំនឿ និងទំនុកចិត្ដមកលើគេជាខ្លាំង រួចហើយក៏លើកឱ្យធ្វើជាស្ដេច ។ រាជាណាចក្រម៉ាឡេ ដែលបានចាក់គ្រឹះនៅឥណ្ឌូចិន មិនដឹងជាតាំងពីពេលណាមក ហើយមានឈ្មោះថា ចាម្ប៉ានោះ បានឧប្បត្ដិកឡើងយ៉ាងដូច្នេះ ។
រាជធានីរបស់នគរចាម្ប៉ាមានឈ្មោះតាមចិនហៅថា លីនយី ហើយឈ្មោះ លីនយី នេះ ក៏បានត្រូវពួកអាណ្ណាម និងប្រវត្ដិវិទូចិនប្រើសម្រាប់ហៅនគរទាំងមូលផងដែរ ។ តាម មើលទៅ នគរចាម្ប៉ា ឬលីនយី នាពេលនោះលាតសន្ធឹងទៅជើងរហូតដល់ព្រំប្រទល់តុងកឹង និងមកត្បូងរហូតដល់ព្រំប្រទល់កូសាំងស៊ីនសព្វថ្ងៃ ពោលគឺ ត្រូវនឹងទឹកដីអាណ្ណាមបច្ចុប្បន្នទាំងមូល ។ ម្យ៉ាងទៀត នៅពេលនោះ នគរហ្វូណនដែលដឹកនាំដោយរាជវង្សជ្វា ឬម៉ាឡេ និងស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់អាណានិគមម៉ាឡេដ៏ខ្លាំងពូកែមួយ ប្រហែលជាបានកកើតរួចមុនជាច្រើនសតវត្សរ៍មកហើយ ។ នគរហ្វូណននេះមានរាជធានីនៅនឹងមាត់ពាមនៃទន្លេមេគង្គ (1)។
តាម រឿងព្រេង ពួកកម្ពុជៈ និងពួកខ្មែរបានវាយបណ្ដេញពួកចាមឱ្យចាកចេញពីស្រុកដែលស្ថិតនៅ ពីខាងលិចជួរភ្នំអាណ្ណាម និងស្រុករបស់ពួកម៉យ រ៉ូម៉យ ឬម៉្លយ ទៅនៅស្រុកលាវ ជាកន្លែងដែលពួកគេកសាងនគរចំប៉ាសាក់ឡើង និងទៅនៅផ្នែកអាគ្នេយ៍ត្រង់ប៊ិញធន់សព្វថ្ងៃ ហើយបង្កើតបានជារដ្ឋបុណ្ឌុរង្គ (ផានរ៉ាង) ។
ទោះជា ត្រូវបានបណ្ដេញចេញពីកម្ពុជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ប៉ុន្ដែជាការពិតណាស់ដែលថា រាជាណាចក្រចាមនៅតាមមាត់សមុទ្រផ្នែកអាគ្នេយ៍ឥណ្ឌូចិនជារាជាណាចក្រ មួយខ្លាំងក្លាតាំងតែពីសតវត្សរ៍ទី១នៃគ្រិស្ដសករាជមក ។ ពួកនេះពូកែមោះមុតក្នុងការធ្វើសង្គ្រាម ទាំងតាមជើងគោក ទាំងតាមផ្លូវទឹក ។ ប៉ុន្ដែពួកនេះអភ័ព្វ ព្រោះប្រជាជាតិរបស់គេត្រូវបែងចែកជាក្សត្រប្រទេសស្វយ័តចំនួន៥- ៦ ដូចជានៅឯកម្ពុជាដែរ គ្រាន់តែថារដ្ឋទាំងអស់នោះជានគរសាមន្ដរាជ ចំណុះឱ្យព្រះអធិរាជមួយអង្គដែលជាបច្ឆាញាតិរបស់ព្រះរាជាដែលបាន រំដោះពួកគេចេញពីនឹមត្រួតត្រានៃពួកចិន និងអាណ្ណាម ។ ប៉ុន្ដែអំណាចរបស់ព្រះអធិរាជនោះខ្សោយមិនខុសពីអំណាចស្ដេចបារាំង កាលពីសម័យមុនយុគកណ្ដាលទេ គ្រាន់តែថាជាគោលការណ៍ គ្មានការប្រកែកប្រណាំងអ្វីពីនគរសាមន្ដរាជនោះទេ (2) ។
ម្យ៉ាងទៀត ទឹកដីរបស់ក្សត្រប្រទេសទាំងអស់ពេលនោះប្រហាក់ប្រហែលនឹងទឹកដីបណ្ដា ខែត្ររបស់អាណ្ណាមបច្ចុប្បន្នដែរ ហើយទឹកដីទាំងអស់នោះបានដូរឈ្មោះបន្ដិចម្ដងៗទៅតាមការច្បាំង ដណ្ដើម និងការដាក់ជាចំណុះដោយពួកអាណ្ណាម ។ ហេតុការណ៍ដូចគ្នានេះ និងហេតុការណ៍ធ្លាប់កើតមាននៅស្រុកបារាំង ពេលដែលពួក ប៉ាគុស នៃក្រុមហ្កាល័រ-រ៉ូម៉ាំង ច្បាំងដណ្ដើមយកបណ្ដាខេត្ដនៃអាណាចក្ររ៉ូម៉ាំងក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៤ ដែរ ។
តាមឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រ អាណ្ណាម ពួកចាមជាពួកចោរសមុទ្រ និងដីគោក ដែលបានបញ្ជូនទ័ពទៅធ្វើការដុតបំផ្លាញភូមិនានាតាមមាត់សមុទ្រ តុងកឹង និងបណ្ដាខែត្រអាណ្ណាមខាងជើងជាច្រើនលើកច្រើនសា ។ បើតាមសិលាចារឹកសំស្ក្រឹតរបស់កម្ពុជាវិញថា ពួកកម្ពុជៈចាត់ទុកពួកនេះជាប្រជារាស្ដ្រជិតខាង ដែលគេមានទំនាស់ជាមួយម្ដងម្កាល ។ ប៉ុន្ដែ ពួកចាមខ្លួនឯងមិនមានបន្សល់ទុកឯកសារអ្វីដើម្បីការពារខ្លួនឯងផង ទេ ។ រីឯពួកអាណ្ណាមវិញ គេខិតខំនិយាយអាក្រក់ពីចាម្ប៉ាដើម្បីបញ្ជាក់ពីមូលហេតុសមស្របដែល ធ្វើឱ្យបុព្វបុរសរបស់គេវាយដណ្ដើមយកនគរនេះ ។
ម្យ៉ាងទៀត អាចនិយាយបានថា អំពើចោរកម្ម និងការឈ្លានពានទៅលើអាណ្ណាមនោះ មិនមែនជាសកម្មភាពរបស់ប្រជាជាតិចាមទាំងមូល ឬក៏ជាគំនិតរបស់ព្រះចៅអធិរាជដែលសោយរាជ្យនៅឯចាម្ប៉ាបុរៈនោះទេ វាអាចគ្រាន់តែជាសកម្មភាពរបស់ព្រះរាជានៃក្សត្រប្រទេសណាមួយក្នុង បណ្ដាក្សត្រប្រទេសរបស់ចាម្ប៉ាប៉ុណ្ណោះ ឬក៏ថា ជាអំពើរបស់ពួកចាមមួយក្រុមដែលប្រព្រឹត្ដឡើងដោយគ្មានការអនុញ្ញាត ពីស្ដេចអង្គណាមួយដែលចុះទូកតាមតែខ្យល់បក់នាំទៅ ឬក៏នាំគ្នាធ្វើការសងសឹកនឹងការជេរប្រមាថណាមួយក៏មិនដឹង ។ ក៏ប៉ុន្ដែ ការវាយប្រហាររបស់ពួកចាមភាគច្រើន សុទ្ធតែបានត្រូវឯកសារអាណ្ណាមកត់ត្រាថា ជាប្រតិបត្ដិការយោធារបស់នគរទាំងមូល តាមការសម្រេចចិត្ដរបស់ព្រះរាជា និងទីប្រឹក្សារបស់ព្រះអង្គ និងដឹកនាំបញ្ជាដោយមេទ័ពដែលព្រះរាជាចាត់តាំងច្បាស់លាស់ ។
នៅ សម័យនោះ ដែលប្រជាជនមិនសូវស្គាល់គ្នាទៅវិញទៅមក មិនដឹងថា តើមានអ្វីកើតឡើងនៅឯប្រទេសជិតខាង និងមិនមានទម្លាប់ប្រកាសសង្គ្រាមមុនពេលដែលសង្គ្រាមចាប់ផ្ដើម ទេ ។ ពួកអាណ្ណាមបានចាត់ទុកថា រាល់ការឈ្លានពាន និងការឆក់ប្លន់ដោយស្ដេចចាមណាមួយ ជាអំពើខុសឆ្គងរបស់ប្រជាជាតិទាំងមូល ជាបំណងរបស់ព្រះរាជា ជាការវាយប្រហាររបស់ប្រជាជាតិមួយទៅលើប្រជាជាតិមួយ តែតាមពិតទៅនោះ គ្រាន់តែជាអំពើរបស់ពួកចោរមួយក្រុម ឬជាការសងសឹកមួយប៉ុណ្ណោះ ។ ពួកអាណ្ណាមអាចនឹងចាត់ទុករឿងរ៉ាវទាំងឡាយដូច្នេះ ក៏ប៉ុន្ដែខ្ញុំនៅតែចង់រំលឹកដដែលៗថា នគរចាម្ប៉ាបានរលត់បាត់អស់ទៅហើយធ្វើម៉េចអាចការពារខ្លួនបាន ហើយបច្ឆាញាតិរបស់ប្រជាជាតិគេដែលត្រូវវាយបំបែកខ្ចាត់ខ្ចាយអស់ទៅ ហើយនោះ ក៏គ្មានបន្សល់ឯកសារអ្វីការពារខ្លួន ឬបញ្ជាក់ថា សង្គ្រាមដែលខ្លួនប្រកាសឡើងនោះ ជាការឆ្លើយតបទៅនឹងអាណ្ណាមផងទេ ។ ចំណែកពួកអាណ្ណាមវិញដែលមាននៅសល់ដល់សព្វថ្ងៃ គេអាចធ្វើការការពារខ្លួន និងវាយប្រហារទៅលើសត្រូវពីអតីតកាលដោយគ្មានខ្លាចរអែងថានឹងទទួល ការវាយបកវិញឡើយ ។ ដូចនេះ គេត្រូវប្រុងប្រយ័ត្ននៅចំពោះការចោទប្រកាន់នានា ហើយកុំភ្លេចថាទឹកដីចាម្ប៉ាទាំងស្រុងបានត្រូវពួកអាណ្ណាមដណ្ដើម ដាក់បញ្ចូលមកក្នុងរាជាណាចក្រអាណ្ណាមបាត់ទៅហើយ ។
គេ មិនដឹងអ្វីច្រើនប៉ុន្មានទេនៅពេលដែលនគរចាម្ប៉ាចាប់ផ្ដើមកកើត ដំបូង ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិន រឿងនិទានរបស់បូជនីយេសក៍ចិន និងស្នាដៃមួយចំនួនផ្សេងទៀត ដែលនិយាយអំពីប្រជាជាតិនេះ មាននិយាយតិចតួចពេក មិនអាចឱ្យយើងរៀបរាប់ព្រឹត្តិការណ៍តាមលំដាប់បន្ដបន្ទាប់បាន ទេ ។ មានឯកសារមួយនិយាយថា រាជាណាចក្រចាម្ប៉ាបានត្រូវកសាងឡើងប្រហាក់ប្រហែលទៅនឹងរឿងរ៉ាវដែល រៀបរាប់ខាងលើ មានរាជធានីនៅស៊ាងលីនយី ក្នុងអំណាចត្រួតត្រារបស់ យិនណាន គឺក្វាងប៊ិញសព្វថ្ងៃ ហើយថាពួកចាមហៅរាជធានីរបស់គេនោះថា បាលអង់វ៉ី ឬរាជធានីអង់វ៉ី នៅចន្លោះខ្សែរយៈទទឹង១៧ និង១៨អង្សា និងចន្លោះរយៈបណ្ដោយ ១០៤-១០៥អង្សា ។
សិលាចារឹក ដែលគេរកឃើញរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ បានផ្ដល់បញ្ជីឈ្មោះរបស់ព្រះរាជាមួយចំនួនដែលសោយរាជ្យពីសតវត្សរ៍ ទី១ដល់សតវត្សរ៍ទី៧ ព្រមទាំងព្រឹត្ដិការណ៍មួយចំនួនដែលមិនសូវស៊ីគ្នាជាមួយឯកសារចិន ប៉ុន្មានទេ ។
យើងពិនិត្យមើល អំពីអ្វីដែលឯកសារទាំងពីរបានប្រាប់ឱ្យដឹង ៖ ព្រះរាជាទីមួយ ដែលសិលាចារឹកថ្វាយព្រះអភិសេកនាមថា ស្រីមារៈ ទ្រង់សោយរាជ្យនៅសតវត្សរ៍ទី២ ឯព្រះរាជាបន្ទាប់ទ្រង់ព្រះនាមថា ភទ្រវរ្ម័ន សោយរាជ្យនៅសតវត្សរ៍ទី៤ ។
ស្រីមារៈ ប្រហែលជាឈ្មោះជាភាសាសំស្ក្រឹតរបស់ស្ដេចគុយលាន ឬស្ដេចដែលសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គមិនដឹងថា តើជាអ្នកស្នងរាជ្យទី១ ទី២ ឬទី៣ ដែលយើងមិនបានស្គាល់ឈ្មោះ ។
ឯ ស្រីភទ្រវរ្ម័នក៏ប្រហែលជាឈ្មោះជាភាសាសំស្ក្រឹតរបស់ស្ដេចមួយអង្គ ដែលសោយរាជ្យនៅសតវត្សរ៍ទី៤ ហើយដែលប្រវត្ដិវិទូចិនហៅមិនច្បាស់ថា ហ្វាន់ហៀន ដែលជាបច្ឆាញាតិខាងព្រះមាតារបស់គុយលាន ។ ព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះអង្គព្រះនាម ហ្វាន់អ៊ី បានរៀបចំធ្វើកំពែងការពាររាជធានីតាមយោបល់របស់មន្ដ្រីម្នាក់ ដែលបន្ទាប់មក បានឡើងសោយរាជ្យបន្ដព្រះអង្គ ។ ទ្រង់សុគតនៅឆ្នាំ៣៣៦ ។ មន្ដ្រីនោះតាមពិត គឺជាខ្ញុំបម្រើម្នាក់ឈ្មោះ វេន មានដើមកំណើតមកពីតុងកឹង ដែលត្រូវព្រះរាជាសន្ដោសប្រណីយកជាបុត្រចិញ្ចឹម បានបំបែករជ្ជទាយាទធម្មានុរូបទាំងអស់ចេញ ហើយពឹងផ្អែកលើមន្ដ្រីឯទៀតៗឱ្យប្រកាសខ្លួនជាព្រះរាជាក្រោមព្រះ នាមថា ហ្វាន់វេន ។ ស្ដេចអង្គនេះសុគតនៅឆ្នាំ៣៤៩។ ព្រះរាជាអង្គនេះជាព្រះរាជាចាមដំបូងគេ ដែលលើកទ័ពឆ្លងកាត់ព្រំដែនទៅធ្វើសង្គ្រាមជាមួយតុងកឹង ។ ទ្រង់បានដណ្ដើមយកខែត្រក្វាងណាន ដែលជាស្រុកកំណើត ដាក់បញ្ចូលមកនគរចាម្ប៉ានៅឆ្នាំ៣៤៧ ។
ឯកសារ ប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិននិយាយថា ព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យបន្ដពីហ្វាន់វេន គឺបុត្រព្រះអង្គព្រះនាមថា ហ្វាន់ហ្វូ ហើយនៅក្រោមរាជ្យស្ដេចអង្គនេះ កងទ័ពចិន-តុងកឹងដណ្ដើមយកក្វាងណានវិញបានដោយរុញច្រានឱ្យចាមដក ថយទៅនៅឯលីនយីវិញ ។
បន្ទាប់មក គឺព្រះរាជនត្ដារបស់ហ្វាន់ហ្វូ ព្រះនាមហ្វានហ៊ូតា ដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គនៅឆ្នាំ៣៩៩ ។ រជ្ជកាលនេះប្រកបទៅដោយភាពវឹកវរ នៅទីបញ្ចប់ព្រះរាជាក៏ត្រូវធ្វើឃាតដោយបុត្រស្ដេចហ្វូណន ដែលលោក ប៉េគូប៊ីល ដាក់ឈ្មោះតាមចិនថា តេងកេងឈន់ ។ ឃាតកម្មនេះកើតមាននៅក្រោយឆ្នាំ៤១៣នៃគ្រិស្ដសករាជ ។
ព្រះរាជបុត្រ របស់ព្រះបាទហ្វានហ៊ូតា ព្រះនាមថា ហ្វានឈាវនង ឡើងសោយរាជ្យបន្ដមកហើយមានការលំបាកជាខ្លាំងក្នុងការរៀបចំសណ្ដាប់ ធ្នាប់ និងដណ្ដើមយកស្រុកមកវិញ ។ ក្រោយពីសម្រេចតាមគោលបំណងនេះរួច ព្រះរាជាទ្រង់សោយរាជ្យបានប៉ុន្មានឆ្នាំបន្ដទៀត រួចក៏សោយទិវង្គតទៅនៅឆ្នាំ៤២១ ។ ព្រះរាជបុត្រព្រះនាម ហ្វានយ៉ាងម៉ាយ បានសោយរាជ្យបន្ដមក រួចទ្រង់សុគតនៅឆ្នាំ៤៤៦ ។ ពេលនោះរាជបុត្រព្រះនាម ហ្វានទូ បានឡើងសោយរាជ្យបន្ដ ដោយយកព្រះនាមដូចព្រះបិតាដែរ ។
នៅ សតវត្សរ៍ទី៥ សិលាចារឹកបាននិយាយអំពីព្រះរាជាមួយព្រះអង្គដែលមានព្រះនាមជា ភាសាសំស្ក្រឹតថា គង្គារាជា ឬគង្គេស្វរៈ ។ សិលាចារឹកនិយាយបន្ដទៀតថា ព្រះរាជាអង្គនេះបាន «ចាកចោលរាជសម្បត្ដិដោយគ្មានព្រះទ័យស្ដាយស្រណោះបន្ដិចទេ» ទៅធ្វើបូជនីយេសក៍នៅមាត់ទន្លេគង្គា (3) ។ ព្រះរាជាមួយអង្គទៀតមានព្រះនាមដែលបញ្ចប់នៅខាងចុងថា …រដ្ឋាវរ្ម័ន មានន័យថា «ទ្រង់មានអំណាចលើសលប់មហាសាគរ» ។
តាម មើលទៅ ឈ្មោះថា គង្គារាជា និង…រដ្ឋាវរ្ម័ន ប្រហែលជាព្រះនាមជាភាសាសំស្ក្រឹតរបស់ហ្វានហ៊ូតា និងហ្វានយ៉ាងម៉ាយ ក៏ប៉ុន្ដែគ្មានឯកសារបញ្ជាក់អំពីរឿងនេះទេ ។
សិលាចារឹក ដដែលក៏បាននិយាយអំពីព្រះរាជា២ព្រះអង្គទៀតផងដែរគឺ រុទ្រវរ្ម័នទី១ ដែលជាព្រះរាជនត្ដាទួតរបស់ព្រះបាទរដ្ឋាវរ្ម័នដែលបានសោយរាជ្យបន្ដ មក តាមពាក្យសិលាចារឹកថា «ទ្រង់បានទទួលយកអម្រែកដ៏សែនធ្ងន់នៃរាជសម្បត្ដិ» ។ ព្រះអង្គជាប់អម្បូរព្រាហ្មណ៍ផង និងក្សត្រិយៈផង ។ ព្រះរាជាមួយអង្គទៀតគឺ ព្រះបាទ សម្ភុវរ្ម័ន ជារាជបុត្ររបស់ព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័ន ។
បើតាមឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនវិញ គេនិយាយថានៅសតវត្សរ៍ទី៥មានព្រះរាជាដូចតទៅនេះ ៖
ហ្វានតាវ សោយរាជ្យស្នងពីព្រះបិតានៅឆ្នាំ៤៤៦ ។
ហ្វានចេនឆេង សោយរាជ្យពីឆ្នាំ៤៥៨ ដល់ ៤៧២ ឬក៏ក្រោយនោះ ។
ហ្វានតាងកេនឈែន ជាជនបរទេសជ្រែករាជ្យនៅឆ្នាំ៤៩១ ។
ហ្វានឈូនង ជាបុត្ររបស់ហ្វានយ៉ាងម៉ាយ ដែលឡើងសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ៤៩២ បន្ទាប់ពីទម្លាក់ស្ដេចជ្រែករាជ្យរួច សុគតនៅឆ្នាំ៤៩៨ ។
ហ្វានវេនសេន ឬវេនគ្វែន បុត្រស្ដេចមុន ។
ហ្វានទៀនខាយ ដែលមានព្រះអភិសេកនាមថា ទេវវរ្ម័ន ជាបុត្រស្ដេចមុន និងសោយរាជ្យពីឆ្នាំ៥១០ ហើយនៅសោយរាជ្យនៅឡើយនៅឆ្នាំ៥១៤ ។
ភីតស្វ៊ែយប៉ាម៉ូ (វិជ័យវរ្ម័ន) ជាព្រះអនុជស្ដេចមុន ។
កាវជីចេនខាយ (គុស្រីជ័យវរ្ម័ន ឬវិជ័យវរ្ម័ន ?) សោយរាជ្យឆ្នាំ៥២៦-៥២៧ ។
កាវជីឡូថូឡូប៉ាម៉ូ (គុស្រីរុទ្រវរ្ម័ន) សោយរាជ្យឆ្នាំ៥៣០-៥៣៤ ។
វា ហាក់ដូចជាច្បាស់ណាស់ថា រុទ្រវរ្ម័ន និង រដ្ឋាវរ្ម័ន ដែលមាននិយាយនៅក្នុងសិលាចារឹក គឺជាព្រះអភិសេកនាមរបស់ព្រះរាជា២ព្រះអង្គដែលសោយរាជ្យនៅសតវត្សរ៍ ទី៥ ប៉ុន្ដែយើងមិនដឹងកាលបរិច្ឆេទពិតប្រាកដទេ គ្រាន់តែបានស្គាល់ព្រះនាមដែលចិនហៅប៉ុណ្ណោះ ។ ហើយវាក៏ហាក់ដូចជាពិតប្រាកដដែរថា ព្រះរាជា៤ព្រះអង្គតាមឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនដែលយើងអាចកំណត់ ព្រះនាមជាភាសាសំស្ក្រឹតបានគឺព្រះបាទទេវវរ្ម័ន វិជ័យវរ្ម័ន ជ័យវរ្ម័ន និងរុទ្រវរ្ម័ន មិនមានសិលាចារឹកណាដែលគេរកឃើញនៅចាម្ប៉ានិយាយអំពីព្រះរាជា ទាំងនោះទេ ។
ឯកសារ ប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនក៏មាននិយាយផងដែរអំពីសង្គ្រាមមួយកើតឡើងនៅ ក្នុងសតវត្សរ៍ទី៥ រវាង នគរហ្វូណន និងចាម្ប៉ា ។ វាហាក់ដូចជាថា អ្នកដែលបង្កសង្គ្រាមមុនគឺព្រាហ្មណ៍កោណ្ឌញ្ញ (ជ័យវរ្ម័ន) ចិនហៅថា គាវឈាវឡូ ជាព្រះរាជានៃនគរហ្វូណន ដែលមានខ្ញុំ ឬកូនម្នាក់បះបោរប្រឆាំងនឹងព្រះអង្គ រួចគេចខ្លួនមកប្រកាសខ្លួនជាស្ដេចនគរចាម្ប៉ា ។ មូលហេតុគឺមកពីស្ដេចគាវឈាវឡូនេះ ឬក៏នៅក្នុងរាជ្យស្ដេចអង្គនេះ ចាមបានធ្វើការវាយដណ្ដើមយកជំនូនដែលអធិរាជចិនផ្ញើថ្វាយស្ដេចនគរ ហ្វូណន ធ្វើឱ្យស្ដេចហ្វូណនបញ្ជូនរាជទូតម្នាក់នៅឆ្នាំ៤៨៤ ជាពុទ្ធសាសនិកជន ឱ្យទៅសុំជំនួយពីស្ដេចក្រុងចិន ដែលយល់ព្រមតាមសំណូមពរ ។ គាវឈាវឡូនេះ ជាស្ដេចជ្រែករាជ្យ ម្យ៉ាងទៀតជាខ្មែរផង ។ ប៉ុន្ដែ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនមិនមានបញ្ជាក់ថា តើស្ដេចនេះបរាជ័យក្នុងសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងហ្វូណនរួមនឹងចិន ឬយ៉ាងណានោះទេ ។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ ដោយ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រអាណ្ណាមបានរៀបរាប់ថា នៅឆ្នាំ៣៩០នៃគ្រិស្ដសករាជ បណ្ដាខែត្រភាគខាងត្បូងអាណ្ណាម (អាណ្ណាមពេលនោះគឺតុងកឹង) ត្រូវរងការវាយប្រហារពីពួកចាម ដែលមានព្រះរាជាពេលនោះព្រះនាមតាមការហៅកាឡៃរបស់ពួកអាណ្ណាមថា ផាមឡូដាត ឬហ្វានឡូដាត ។ ប៉ុន្ដែ ស្ដេចចាមនោះ បានត្រូវវាយបណ្ដេញឱ្យដកថយទៅវិញដោយកងទ័ពចិន ដែលនៅពេលនោះជាម្ចាស់លើតុងកឹង ។ ពួកចាមក៏បរាជ័យដែរនៅក្នុងការវាយប្រហារបណ្ដាខែត្រខាងត្បូង ម្ដងទៀតនៅឆ្នាំ៤២០ ហើយបានត្រូវបង្ខំឱ្យសងការខូចខាតជាច្រើន និងលើកសួយសារអាករទៅឱ្យចិនទៀតផង ។
បើ តាមមើលទៅគឺនៅក្រោមរជ្ជកាលរបស់ស្ដេចហ្វានយ៉ាងម៉ាយដែលសោយរាជ្យ បន្ដពីផាមឡូដាត (គឺស្ដេចដែលចិនហៅថា ហ្វានហ៊ូតា) ដែលកងទ័ពចាមធ្វើការឈ្លានពានទៅលើខែត្រញុតណាមរបស់តុងកឹងនៅឆ្នាំ ៤៣៦ ។ ទ័ពចាមឈ្នះអាស្រ័យដោយសារមានដំរី ដែលធ្វើឱ្យទ័ពអាណ្ណាមបាក់បបខ្លបខ្លាច ។ ក៏ប៉ុន្ដែទ័ពនេះ ត្រូវបរាជ័យវិញ នៅពេលដែលមេទ័ពចិនឈ្មោះ ថានហូឈេ ប្រើកាំជ្រួចដុតចេញរូបសត្វធំៗ ធ្វើឱ្យដំរីភ័យខ្លាចជាខ្លាំង ។ បន្ទាប់មក រាជធានីរបស់នគរចាម្ប៉ាបានត្រូវធ្លាក់ទៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃអាណ្ណាមនៅ ឆ្នាំ៤៤៦នៃគ្រិស្ដសករាជ ។
ឯកសារ ប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនបាននិយាយទៀតថា ស្ដេចហ្វានយ៉ាងម៉ាយបានរត់គេចខ្លួនចេញពីរាជធានី នៅពេលដែលឮថាទ័ពអាណ្ណាមមកជិតដល់ ។ ទ្រង់យាងត្រលប់មកព្រះនគរវិញនៅពេលដែលទ័ពអាណ្ណាមដកចេញផុតអស់ ហើយត្រូវស្រឡាំងកាំងជាខ្លាំងពេលឃើញរាជធានីត្រូវបំផ្លាញ ខ្ទេចខ្ទី ។ ព្រះអង្គបានធ្លាក់ព្រះកាយប្រឈួនរហូតដល់សោយទិវង្គត ។
ប៉ុន្ដែ មានបញ្ហាមួយចោទឡើង ៖ ព្រះបាទគង្គារាជា រដ្ឋាវរ្ម័ន រុទ្រវរ្ម័ន និងព្រះរាជា៦ព្រះអង្គទៀត បានសោយរាជ្យបន្ដបន្ទាប់គ្នាឥតដាច់នៅសតវត្សរ៍ទី៥ និងទី៦ ។ បើអ៊ីចឹង តើស្ដេចផាមឡូដាត (4) តាមប្រវត្ដិសាស្ដ្រអាណ្ណាម និងហ្វានយ៉ាងម៉ាយ តាមឯកសារចិន ដែលសោយរាជ្យបន្ដបន្ទាប់គ្នាដែរនោះ ត្រូវសោយរាជ្យនៅឆ្នាំណា ? ឬមួយឈ្មោះទាំងពីរនេះជាឈ្មោះដែលប្រជាជនហៅតាមភាសាសាមញ្ញសំដៅយក ព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័ន និងព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យបន្ដ ឬមុនព្រះអង្គ ?
សិលាចារឹកចាម ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រអាណ្ណាម និងឯកសារចិនមានរៀបរាប់អំពីព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យសម្បត្ដិបន្ដពី ព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័ន ព្រមទាំងសកម្មភាពខ្លះៗផងដែរ ។ ព្រះរាជាដែលស្នងរាជ្យទី១គឺព្រះបាទសម្ភុវរ្ម័នដែលតាមមើលទៅអាច ត្រូវជាព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័ន ។ សិលាចារឹកមួយនៅមីសឺន បានថ្លែងសរសើរព្រះអង្គថា «ទ្រង់មានព្រះកាយពលខ្លាំងក្លាគ្មាននរណាប្រៀបផ្ទឹមបាន មានចរិយាមារយាទល្អប្រសើរប្រៀបបានទៅនឹងព្រះអាទិត្យនៃផែនដីដោយជះ ពន្លឺនៅពេលរាត្រី ហើយទ្រង់មានភាពក្លាហានមោះមុតតាមរយៈព្រះរាជទ្រព្យផ្ទាល់ព្រះ អង្គ» ។ បើដូច្នេះមែន តើព្រះរាជាអង្គនេះជាស្ដេចជ្រែករាជ្យ ហើយមិនមែនជាព្រះរាជបុត្ររបស់ស្ដេចអង្គមុនទេ ឬយ៉ាងណា ? ព្រោះឃ្លាចុងក្រោយនេះ ហាក់ដូចជាចង់បញ្ជាក់អំពីរឿងនេះ (5)។
ព្រះរាជា អង្គនេះប្រហែលជាសោយរាជ្យនៅដើមគ្រិស្ដសករាជទី៧ ។ ហើយបើសិនជាព្រះអង្គជាមនុស្សតែមួយជាមួយហ្វានផានឈេ នោះគឺនៅក្នុងរាជ្យរបស់ព្រះអង្គនេះហើយដែលចិនបានធ្វើការ វាយប្រហារមកលើនគរចាម្ប៉ា ក្នុងរវាងឆ្នាំ៦០៣ ឬ៦០៥ ដោយស្ដេចចិនដែលឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចាត់ទុកថាជា «ស្ដេចលោភលន់ចង់មានចង់បាន» ព្រោះឮថានគរចាម្ប៉ានេះជាប្រទេសអ្នកមានមួយ ក៏មានបំណងវាយយក នេះបើ តាមការសិក្សារបស់លោក ប៉េគូប៊ីល ។ មុនដំបូង ទ័ពចាមទទួលបានជ័យជម្នះខ្លះ ប៉ុន្ដែបន្ទាប់មក ត្រូវដកថយឆ្លងព្រំដែនទាំងឥតសណ្ដាប់ធ្នាប់ក្រោមការដេញវាយប្រហារ របស់កងទ័ពចិន និងអាណ្ណាមដែលដណ្ដើមយករាជធានីបាន ហើយវាយកម្ទេចខ្ទេចខ្ទីមុននឹងដកទ័ពថយទៅវិញ (6) ។ ក៏ប៉ុន្ដែ ដោយរវល់តែប្រមូលយកជ័យភណ្ឌខ្លាំងពេក ពួកចិនអាណ្ណាមបានត្រូវរងការវាយបកពីទ័ពចាម ដែលប្រមែប្រមូលគ្នារៀបចំឡើងវិញយ៉ាងឆាប់រហ័ស ។
បើ តាមសិលាចារឹក ព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះបាទសម្ភុវរ្ម័ន គឺព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះអង្គព្រះនាម កន្តារប្បធម្មៈ ដែលសោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ៦៣០មក ហើយដែលឯកសារចិនហៅថា ហ្វានឈាវលី ដែលបានបញ្ជូនរាជទូតទៅគាល់ស្ដេចស្រុកចិននៅឆ្នាំ៦៣១ ដោយបញ្ជូននូវរបស់របរល្អៗពីក្នុងស្រុកទៅថ្វាយផង ។
ព្រះរាជបុត្រ របស់ព្រះបាទកន្តារប្បធម្មៈ ឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គ ប៉ុន្ដែយើងមិនបានស្គាល់ព្រះអភិសេកនាមរបស់ស្ដេចនេះទេ ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនហៅព្រះរាជាអង្គនេះថា ហ្វានឆេនឡុង ។ ស្ដេចអង្គនេះបានត្រូវមន្ដ្រីមួយរូបធ្វើគុតទាំងពូជនៅឆ្នាំ៦៤៥ មន្ដ្រីនោះចិនហៅឈ្មោះថា ម៉ូហូម៉ានតូគាធូ ដែលប្រហែលគឺជាស្ដេចភទ្រេស្វរវរ្ម័នតាមសិលាចារឹក ដែលត្រូវជាក្មួយរបស់ព្រះរាជាមួយព្រះអង្គ (តើហ្វានឆេនឡុងឬ ?) និងត្រូវជាចៅខាងព្រះមាតារបស់ព្រះកន្តារប្បធម្មៈ គឺព្រះមាតាទ្រង់បានរៀបការជាមួយនឹងព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ ។ ស្ដេចនេះសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ៦៤៥ ។
បន្ទាប់ មក ប្រទេសកើតមានការវឹកវរមួយអស់រយៈពេលពីរ-បីឆ្នាំ ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិននិយាយថា មានព្រឹត្ដិការណ៍មួយចំនួនកើតឡើង ដែលលោក ពែលីយ៉ូ បានសង្ខេបដូចតទៅ ៖ មរណភាពរបស់ស្ដេច ហ្វានឆេងឡុង ព្រមទាំងរាជវង្សទាំងមូលបានធ្វើឱ្យនគរគ្មានអ្នកស្នងរាជ្យ ។ ប្រជារាស្ដ្រចាមក៏បានឯកភាពគ្នាលើកព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ ដែលត្រូវជាបុត្រសុណិសារបស់ព្រះបាទ ហ្វានធូលី ដែលសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ៦៣០-៦៣១ ឱ្យឡើងសោយរាជ្យបន្ដ បុត្រសុណិសានោះប្រហែលគឺ ម៉ូហូម៉ានតូគាធូ ឬ ភទ្រេស្វរវរ្ម័ននោះឯង ។ ក៏ប៉ុន្ដែនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រី ដែលស្ម័គ្រស្មោះនឹងព្រះរាជវង្សមុន ឬក៏ថាមានផលប្រយោជន៍ផ្ទុយនឹងព្រះរាជាថ្មីនេះ មិនយល់ស្របតាមទេ ក៏នាំគ្នាទម្លាក់ស្ដេចនេះចេញពីរាជសម្បត្ដិ រួចលើករាជបុត្រីរបស់ព្រះបាទហ្វានធូលី ដែលប្រហែលជាមហេសីរបស់ព្រាហ្មណ៍ដែលប្រជារាស្ដ្រលើកឱ្យសោយរាជ្យនោះ ឯងក៏មិនដឹង ឱ្យឡើងសោយរាជ្យវិញ ។ ក៏ប៉ុន្ដែព្រះមហាក្សត្រិយ៍អង្គនេះមិនមានសមត្ថភាពនឹងរៀបចំសណ្ដាប់ ធ្នាប់ក្នុងព្រះនគរបានទេ ។គេក៏អំពាវនាវសុំឱ្យ ឈូកូទី ដែលត្រូវជាបុត្រារបស់មាតុច្ឆាមួយអង្គរបស់ព្រះបាទហ្វានធូលី ជាមួយនឹងក្សត្រមួយអង្គ ដែលបានគេចព្រះអង្គទៅនៅកម្ពុជា គឺត្រូវជាបងប្អូនជីដូនមួយជាមួយនឹងព្រះមហាក្សត្រិយ៍ ឱ្យមកសោយរាជ្យសម្បត្ដិវិញ ។ ឈូកូទី ក៏ត្រលប់មកចាម្ប៉ាវិញ ហើយត្រូវបាននាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រីប្រកាសឱ្យសោយរាជ្យ និងរៀបចំអភិសេកបុត្រីរបស់ហ្វានធូលី ឱ្យធ្វើជាអគ្គមហេសី (គឺឱ្យព្រះនាងលែងលះជាមួយព្រាហ្មណ៍ចេញ) ។ ព្រះរាជាអង្គនេះនៅសោយរាជ្យសម្បត្ដិនៅឡើយនៅឆ្នាំ៦៥៣ ពីព្រោះនៅឆ្នាំនោះទ្រង់បានបញ្ជូនរាជទូតឱ្យទៅគាល់ស្ដេច ចិន ។ ខ្ញុំគិតថា ឈូកូទី នេះ ជាឈ្មោះតាមភាសាសាមញ្ញចាម ហើយគឺជាព្រះរាជាដែលសិលាចារឹកហៅថា ប្រកាស្វវរ្ម័ន-វិក្រន្ដវរ្ម័ន ដែលសោយរាជ្យពីឆ្នាំ៦៥៣ដល់៦៧៩ ។ សិលាចារឹកបានបញ្ជាក់ថា ព្រះអង្គជាព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះជគតធម្មៈ (មិនដឹងដើមកំណើត) ជាមួយនឹងព្រះរាជារបស់កម្ពុជា គឺព្រះស្រីសរវនី (ឦសានវរ្ម័ន) ដែលទ្រង់បានយកជាមហេសីកាលដែលទ្រង់គង់នៅឯភវបុរៈ (7) ។
នគរ ចាម្ប៉ាបានកកើតឡើងមុន ក៏ប៉ុន្ដែ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី៣ រាជាណាចក្រនេះហាក់ដូចជាមានការរីកចម្រើនខ្សោយជាងនគរហ្វូណន បើហោចណាស់ក៏ខាងបច្ចេកទេសធ្វើសង្គ្រាមដែរ ។ យើងបានឃើញហើយថា នគរនេះមិនទាន់មានបន្ទាយការពាររឹងមាំទេ ហើយទីក្រុងទាំងអស់គ្មានរបងការពារ ហាក់ដូចជាបើកចំហឱ្យសត្រូវអ៊ីចឹង ។ ទាល់តែមកដល់ពាក់កណ្ដាលទី១នៃសតវត្សរ៍ទី៤ ទើបស្ដេចហ្វានយីបានចាត់ឱ្យកសាងកំពែងការពាររាជធានីឡើង តាមការផ្ដល់យោបល់ពីទីប្រឹក្សាឈ្មោះ ហ្វានវេន ។
តទៅ នេះជាការពិពណ៌នាទីក្រុងឈ្មោះ គ្យូស៊ូ ដែលពួកចាមដណ្ដើមបានពីពួកចិននៅតុងកឹងនៅពាក់កណ្ដាលទី១នៃ សតវត្សរ៍ទី៤ រួចហើយរៀបចំរបងការពារ ៖ កំផែងទីក្រុងគ្យូស៊ូ មានគ្រឹះធ្វើអំពីឥដ្ឋជុំវិញប្រវែងទាំងអស់ប្រហែល៣គីឡូម៉ែត្រ និងមានចម្ងាយពីកើតទៅលិច៦៥០ទ្វេជំហាន ។ គ្រឹះនេះមានកម្ពស់ប្រហែល៦ម៉ែត្រ ។ នៅពីលើគ្រឹះ មានរបងធ្វើអំពីឥដ្ឋកម្ពស់ប្រហែល៣ម៉ែត្រ មានចោះរន្ធបួនជ្រុងសម្រាប់បាញ់ព្រួញចេញផង ។ នៅពីលើរបងឥដ្ឋនោះមានចម្រូង ហើយទាំងអស់នេះសុទ្ធតែមានពន្លា និងរបៀងនៅពីលើកម្ពស់រហូតដល់ទៅ ២១-២៤ម៉ែត្រ ។ទីក្រុងមានទ្វារ១៣ ។អគារទាំងអស់បែរមុខទៅ ទិសខាងត្បូង ។ គេរាប់ឃើញមានផ្ទះទាំងអស់ លើសពី២០០០ខ្នង គឺ៩ដងតិចជាងរាជធានីកម្ពុជា ។ កន្លែងនេះជាទីតាំងយុទ្ធសាស្ដ្រមួយសម្រាប់លីនយី គឺដោយហេតុនេះហើយ បានជាអាវុធយុទ្ធភណ្ឌទាំងអស់របស់នគរលីនយីដាក់នៅទីនេះ ។ ទីក្រុងនេះ ស្ថិតនៅពីខាងត្បូងខែត្រក្វាងប៊ិញសព្វថ្ងៃ ។
រាជធានី របស់នគរចាម្ប៉ានាពេលនោះក៏មានរបងការពារដែរ តែធំជាងគ្យូស៊ូមួយភាគបួន ។ មានរបងដូចគ្នាដែរក៏ប៉ុន្ដែមិនមានទ្វាររហូតដល់ទៅ១៣ទេ គឺមានតែ៤ប៉ុណ្ណោះ ទ្វារសំខាន់គឺទ្វារខាងកើត ។ រាជធានីនេះមានដៃទន្លេហ្វាយទាំង២ និងរណ្ដៅ២ជាន់ព័ទ្ធជុំវិញ ។ ក្នុងរាជធានីមានវិហារ៨ មានប្រជាជនរស់នៅច្រើនណាស់ ក៏ប៉ុន្ដែមិនមានតំបន់ជាយក្រុងទេ ។ គឺរាជធានីនេះហើយដែលឧត្ដមសេនីយ៍ចិនឈ្មោះថាន់ហូឈេវាយដណ្ដើមយកបាន នៅឆ្នាំ៤៤៦ ហើយដុតបំផ្លាញខ្ទេចខ្ទី មុននឹងដកទ័ពចេញទៅវិញ ។
០៤.ទំនាក់ទំនងជាមួយកម្ពុជា
ប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសកម្ពុជា(ក្បាលទី ១ ជំពូកទី ៤)
Posted: Oct-10-2016
ជំពូកទី៤
កំណត់សម្គាល់អំពីប្រជាជនដែលមានទំនាក់ទំនងជាមួយកម្ពុជាមុនសតវត្សរ៍ទី៨
ចាម្ប៉ា អាណ្ណាម-តុងកឹង ទៀបកោះម៉ាឡាកា ឈេទូ ឬសៀម ឥណ្ឌា និងចិន
ឥឡូវនេះ យើងចូលមកដល់ដើមសតវត្សរ៍ទី៧ នៅពេលដែលអាណាចក្រកម្ពុជាបានកកើតឡើង ហើយភូមិភាគកណ្ដាលនៃឥណ្ឌូចិនទាំងមូលត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការ ត្រួតត្រារបស់រាជវង្ស «វរ្ម័ន» ឬ «អ្នកការពារក្សត្រប្រទេសទាំង១០១» ដូចដែលមានរៀបរាប់នៅក្នុងរឿងព្រេងនិទាន ។មកដល់ត្រឹមនេះ យើងគួរនាំគ្នាពិនិត្យមើលប្រជាជាតិទាំងឡាយដែលរស់នៅជុំវិញ ហើយដែលអាចនឹងមានឥទ្ធិពលខ្លះៗមកលើអាណាចក្រនេះម្ដង ។
១. នគរចាម្ប៉ា
ប្រជាជាតិ មួយដែលនៅជិតជាងគេ ហើយដែលពួកកម្ពុជៈហិណ្ឌូត្រូវប្រយុទ្ធទប់ទល់មុនគេនោះគឺ ប្រជាជាតិចាម មានកំណើតដើមមកពីម៉ាឡេស៊ី ឬជ្វា ដែលមកតាំងទីលំនៅនៅលើឆ្នេរសមុទ្រខាងត្បូង និងខាងនិរតីឥណ្ឌូចិន ដោយប្រើកម្លាំង ឬក៏ដោយការយល់ព្រម ឬអត់ឱនពីអ្នករដ្ឋវាសី ។ ពួកកម្ពុជៈបានប្រទះឃើញមានពួកចាមនេះនៅឥណ្ឌូចិនភាគខាងក្រោមរួច ទៅហើយ តាំងតែពីពេលដែលគេធ្វើដំណើរមកដល់ម្ល៉េះ ពួកនោះជាម្ចាស់ទឹកដីតូចធំដែលគេគ្រប់គ្រង ព្រមទាំងបានត្រួតត្រាពួកអ្នករដ្ឋវាសីថែមទៀតផង ។ ពួកចាមនេះ គឺជាពួកម៉ាឡេដែលទទួលយកអារ្យធម៌ហិណ្ឌូ ហើយធ្វើដំណើរចេញមកពីកោះស៊ូម៉ាត្រា ឬក៏មកពីកោះជ្វាផងដែរ ។ ចំណែកឯពួកកម្ពុជៈ ឬខ្មែរ គឺចេញមកពីឥណ្ឌាភាគខាងកើតតាមមើលទៅគឺមកពីកលិង្គៈនៅលើឆ្នេរ កូរ៉ូម៉ង់ដែល ។
គេអាចប៉ាន់ ប្រមាណបានអំពីការប្រកួតប្រជែងដែលអាចនឹងកើតមានឡើងតាំងតែពី ដំបូង រវាងពួកម៉ាឡេនៅឥណ្ឌូចិន គឺចាមនេះជាមួយនឹងពួកកម្ពុជៈ ដែលមានអភិមានះនឹងសញ្ជាតិដើមរបស់ខ្លួន ហើយនិយាយភាសាមួយជឿនលឿនបន្ដិចទៅហើយ ជាពិសេសនៅពេលដែលផលប្រយោជន៍ខាងពាណិជ្ជកម្ម និងអំណាចត្រួតត្រាប្រទាំងប្រទើសគ្នា ។
នៅ ពេលដែលពួកកម្ពុជៈមកដល់ វាហាក់ដូចជាថានគរចាម្ប៉ានេះគឺជាអាណាចក្រមួយដែលពួកចិនហៅថា ហ្វូណន ដែលមានដែនដីចំណុះរបស់ខ្លួនជាច្រើនលាតសន្ធឹងរហូតដល់មាត់សមុទ្រ តាំងពីក្វាងប៊ិញរហូតដល់កំពត ហើយដែលក្រោយមកត្រូវធ្លាក់បរាជ័យនៅសតវត្សរ៍ទី១៤ ទើបក្លាយទៅជាប្រទេសអាណ្ណាមវិញ ។
ប្រហែលជា នៅឆ្នាំ១៣៧នៃគ្រិស្ដសករាជ មានមេកោយម្នាក់ក្នុងចំណោមអាណានិគមនៅតាមឆ្នេរសមុទ្រដែលពួកចិន ឱ្យឈ្មោះថា គុយលាន និងមានទីតាំងស្ថិតនៅខាងលើទួរ៉ានបន្ដិច (ប្រហែលជាត្រូវនឹងឈ្មោះ ស្រូណា នៅក្នុងផែនទីផ្ដូលេមេ) បានបង្រួបបង្រួមដែនដីចំណុះទាំងអស់ឱ្យរួមគ្នាមកជារាជាណាចក្រតែ មួយ រួចហើយបានវាយដេញកម្ចាត់ពួកចិន-អាណ្ណាមចេញ រើបម្រះខ្លួនរួចពីនឹមត្រួតត្រារបស់នគរចិន ។ គុយលាន នោះ បានសម្លាប់អភិបាល ឬឧបរាជចិនចោល ជាហេតុធ្វើឱ្យជនរួមជាតិរបស់គេ និងបណ្ដាមេរបស់ដែនដីចំណុះឯទៀតៗ មានជំនឿ និងទំនុកចិត្ដមកលើគេជាខ្លាំង រួចហើយក៏លើកឱ្យធ្វើជាស្ដេច ។ រាជាណាចក្រម៉ាឡេ ដែលបានចាក់គ្រឹះនៅឥណ្ឌូចិន មិនដឹងជាតាំងពីពេលណាមក ហើយមានឈ្មោះថា ចាម្ប៉ានោះ បានឧប្បត្ដិកឡើងយ៉ាងដូច្នេះ ។
រាជធានីរបស់នគរចាម្ប៉ាមានឈ្មោះតាមចិនហៅថា លីនយី ហើយឈ្មោះ លីនយី នេះ ក៏បានត្រូវពួកអាណ្ណាម និងប្រវត្ដិវិទូចិនប្រើសម្រាប់ហៅនគរទាំងមូលផងដែរ ។ តាម មើលទៅ នគរចាម្ប៉ា ឬលីនយី នាពេលនោះលាតសន្ធឹងទៅជើងរហូតដល់ព្រំប្រទល់តុងកឹង និងមកត្បូងរហូតដល់ព្រំប្រទល់កូសាំងស៊ីនសព្វថ្ងៃ ពោលគឺ ត្រូវនឹងទឹកដីអាណ្ណាមបច្ចុប្បន្នទាំងមូល ។ ម្យ៉ាងទៀត នៅពេលនោះ នគរហ្វូណនដែលដឹកនាំដោយរាជវង្សជ្វា ឬម៉ាឡេ និងស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់អាណានិគមម៉ាឡេដ៏ខ្លាំងពូកែមួយ ប្រហែលជាបានកកើតរួចមុនជាច្រើនសតវត្សរ៍មកហើយ ។ នគរហ្វូណននេះមានរាជធានីនៅនឹងមាត់ពាមនៃទន្លេមេគង្គ (1)។
តាម រឿងព្រេង ពួកកម្ពុជៈ និងពួកខ្មែរបានវាយបណ្ដេញពួកចាមឱ្យចាកចេញពីស្រុកដែលស្ថិតនៅ ពីខាងលិចជួរភ្នំអាណ្ណាម និងស្រុករបស់ពួកម៉យ រ៉ូម៉យ ឬម៉្លយ ទៅនៅស្រុកលាវ ជាកន្លែងដែលពួកគេកសាងនគរចំប៉ាសាក់ឡើង និងទៅនៅផ្នែកអាគ្នេយ៍ត្រង់ប៊ិញធន់សព្វថ្ងៃ ហើយបង្កើតបានជារដ្ឋបុណ្ឌុរង្គ (ផានរ៉ាង) ។
ទោះជា ត្រូវបានបណ្ដេញចេញពីកម្ពុជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ប៉ុន្ដែជាការពិតណាស់ដែលថា រាជាណាចក្រចាមនៅតាមមាត់សមុទ្រផ្នែកអាគ្នេយ៍ឥណ្ឌូចិនជារាជាណាចក្រ មួយខ្លាំងក្លាតាំងតែពីសតវត្សរ៍ទី១នៃគ្រិស្ដសករាជមក ។ ពួកនេះពូកែមោះមុតក្នុងការធ្វើសង្គ្រាម ទាំងតាមជើងគោក ទាំងតាមផ្លូវទឹក ។ ប៉ុន្ដែពួកនេះអភ័ព្វ ព្រោះប្រជាជាតិរបស់គេត្រូវបែងចែកជាក្សត្រប្រទេសស្វយ័តចំនួន៥- ៦ ដូចជានៅឯកម្ពុជាដែរ គ្រាន់តែថារដ្ឋទាំងអស់នោះជានគរសាមន្ដរាជ ចំណុះឱ្យព្រះអធិរាជមួយអង្គដែលជាបច្ឆាញាតិរបស់ព្រះរាជាដែលបាន រំដោះពួកគេចេញពីនឹមត្រួតត្រានៃពួកចិន និងអាណ្ណាម ។ ប៉ុន្ដែអំណាចរបស់ព្រះអធិរាជនោះខ្សោយមិនខុសពីអំណាចស្ដេចបារាំង កាលពីសម័យមុនយុគកណ្ដាលទេ គ្រាន់តែថាជាគោលការណ៍ គ្មានការប្រកែកប្រណាំងអ្វីពីនគរសាមន្ដរាជនោះទេ (2) ។
ម្យ៉ាងទៀត ទឹកដីរបស់ក្សត្រប្រទេសទាំងអស់ពេលនោះប្រហាក់ប្រហែលនឹងទឹកដីបណ្ដា ខែត្ររបស់អាណ្ណាមបច្ចុប្បន្នដែរ ហើយទឹកដីទាំងអស់នោះបានដូរឈ្មោះបន្ដិចម្ដងៗទៅតាមការច្បាំង ដណ្ដើម និងការដាក់ជាចំណុះដោយពួកអាណ្ណាម ។ ហេតុការណ៍ដូចគ្នានេះ និងហេតុការណ៍ធ្លាប់កើតមាននៅស្រុកបារាំង ពេលដែលពួក ប៉ាគុស នៃក្រុមហ្កាល័រ-រ៉ូម៉ាំង ច្បាំងដណ្ដើមយកបណ្ដាខេត្ដនៃអាណាចក្ររ៉ូម៉ាំងក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៤ ដែរ ។
តាមឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រ អាណ្ណាម ពួកចាមជាពួកចោរសមុទ្រ និងដីគោក ដែលបានបញ្ជូនទ័ពទៅធ្វើការដុតបំផ្លាញភូមិនានាតាមមាត់សមុទ្រ តុងកឹង និងបណ្ដាខែត្រអាណ្ណាមខាងជើងជាច្រើនលើកច្រើនសា ។ បើតាមសិលាចារឹកសំស្ក្រឹតរបស់កម្ពុជាវិញថា ពួកកម្ពុជៈចាត់ទុកពួកនេះជាប្រជារាស្ដ្រជិតខាង ដែលគេមានទំនាស់ជាមួយម្ដងម្កាល ។ ប៉ុន្ដែ ពួកចាមខ្លួនឯងមិនមានបន្សល់ទុកឯកសារអ្វីដើម្បីការពារខ្លួនឯងផង ទេ ។ រីឯពួកអាណ្ណាមវិញ គេខិតខំនិយាយអាក្រក់ពីចាម្ប៉ាដើម្បីបញ្ជាក់ពីមូលហេតុសមស្របដែល ធ្វើឱ្យបុព្វបុរសរបស់គេវាយដណ្ដើមយកនគរនេះ ។
ម្យ៉ាងទៀត អាចនិយាយបានថា អំពើចោរកម្ម និងការឈ្លានពានទៅលើអាណ្ណាមនោះ មិនមែនជាសកម្មភាពរបស់ប្រជាជាតិចាមទាំងមូល ឬក៏ជាគំនិតរបស់ព្រះចៅអធិរាជដែលសោយរាជ្យនៅឯចាម្ប៉ាបុរៈនោះទេ វាអាចគ្រាន់តែជាសកម្មភាពរបស់ព្រះរាជានៃក្សត្រប្រទេសណាមួយក្នុង បណ្ដាក្សត្រប្រទេសរបស់ចាម្ប៉ាប៉ុណ្ណោះ ឬក៏ថា ជាអំពើរបស់ពួកចាមមួយក្រុមដែលប្រព្រឹត្ដឡើងដោយគ្មានការអនុញ្ញាត ពីស្ដេចអង្គណាមួយដែលចុះទូកតាមតែខ្យល់បក់នាំទៅ ឬក៏នាំគ្នាធ្វើការសងសឹកនឹងការជេរប្រមាថណាមួយក៏មិនដឹង ។ ក៏ប៉ុន្ដែ ការវាយប្រហាររបស់ពួកចាមភាគច្រើន សុទ្ធតែបានត្រូវឯកសារអាណ្ណាមកត់ត្រាថា ជាប្រតិបត្ដិការយោធារបស់នគរទាំងមូល តាមការសម្រេចចិត្ដរបស់ព្រះរាជា និងទីប្រឹក្សារបស់ព្រះអង្គ និងដឹកនាំបញ្ជាដោយមេទ័ពដែលព្រះរាជាចាត់តាំងច្បាស់លាស់ ។
នៅ សម័យនោះ ដែលប្រជាជនមិនសូវស្គាល់គ្នាទៅវិញទៅមក មិនដឹងថា តើមានអ្វីកើតឡើងនៅឯប្រទេសជិតខាង និងមិនមានទម្លាប់ប្រកាសសង្គ្រាមមុនពេលដែលសង្គ្រាមចាប់ផ្ដើម ទេ ។ ពួកអាណ្ណាមបានចាត់ទុកថា រាល់ការឈ្លានពាន និងការឆក់ប្លន់ដោយស្ដេចចាមណាមួយ ជាអំពើខុសឆ្គងរបស់ប្រជាជាតិទាំងមូល ជាបំណងរបស់ព្រះរាជា ជាការវាយប្រហាររបស់ប្រជាជាតិមួយទៅលើប្រជាជាតិមួយ តែតាមពិតទៅនោះ គ្រាន់តែជាអំពើរបស់ពួកចោរមួយក្រុម ឬជាការសងសឹកមួយប៉ុណ្ណោះ ។ ពួកអាណ្ណាមអាចនឹងចាត់ទុករឿងរ៉ាវទាំងឡាយដូច្នេះ ក៏ប៉ុន្ដែខ្ញុំនៅតែចង់រំលឹកដដែលៗថា នគរចាម្ប៉ាបានរលត់បាត់អស់ទៅហើយធ្វើម៉េចអាចការពារខ្លួនបាន ហើយបច្ឆាញាតិរបស់ប្រជាជាតិគេដែលត្រូវវាយបំបែកខ្ចាត់ខ្ចាយអស់ទៅ ហើយនោះ ក៏គ្មានបន្សល់ឯកសារអ្វីការពារខ្លួន ឬបញ្ជាក់ថា សង្គ្រាមដែលខ្លួនប្រកាសឡើងនោះ ជាការឆ្លើយតបទៅនឹងអាណ្ណាមផងទេ ។ ចំណែកពួកអាណ្ណាមវិញដែលមាននៅសល់ដល់សព្វថ្ងៃ គេអាចធ្វើការការពារខ្លួន និងវាយប្រហារទៅលើសត្រូវពីអតីតកាលដោយគ្មានខ្លាចរអែងថានឹងទទួល ការវាយបកវិញឡើយ ។ ដូចនេះ គេត្រូវប្រុងប្រយ័ត្ននៅចំពោះការចោទប្រកាន់នានា ហើយកុំភ្លេចថាទឹកដីចាម្ប៉ាទាំងស្រុងបានត្រូវពួកអាណ្ណាមដណ្ដើម ដាក់បញ្ចូលមកក្នុងរាជាណាចក្រអាណ្ណាមបាត់ទៅហើយ ។
គេ មិនដឹងអ្វីច្រើនប៉ុន្មានទេនៅពេលដែលនគរចាម្ប៉ាចាប់ផ្ដើមកកើត ដំបូង ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិន រឿងនិទានរបស់បូជនីយេសក៍ចិន និងស្នាដៃមួយចំនួនផ្សេងទៀត ដែលនិយាយអំពីប្រជាជាតិនេះ មាននិយាយតិចតួចពេក មិនអាចឱ្យយើងរៀបរាប់ព្រឹត្តិការណ៍តាមលំដាប់បន្ដបន្ទាប់បាន ទេ ។ មានឯកសារមួយនិយាយថា រាជាណាចក្រចាម្ប៉ាបានត្រូវកសាងឡើងប្រហាក់ប្រហែលទៅនឹងរឿងរ៉ាវដែល រៀបរាប់ខាងលើ មានរាជធានីនៅស៊ាងលីនយី ក្នុងអំណាចត្រួតត្រារបស់ យិនណាន គឺក្វាងប៊ិញសព្វថ្ងៃ ហើយថាពួកចាមហៅរាជធានីរបស់គេនោះថា បាលអង់វ៉ី ឬរាជធានីអង់វ៉ី នៅចន្លោះខ្សែរយៈទទឹង១៧ និង១៨អង្សា និងចន្លោះរយៈបណ្ដោយ ១០៤-១០៥អង្សា ។
សិលាចារឹក ដែលគេរកឃើញរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ បានផ្ដល់បញ្ជីឈ្មោះរបស់ព្រះរាជាមួយចំនួនដែលសោយរាជ្យពីសតវត្សរ៍ ទី១ដល់សតវត្សរ៍ទី៧ ព្រមទាំងព្រឹត្ដិការណ៍មួយចំនួនដែលមិនសូវស៊ីគ្នាជាមួយឯកសារចិន ប៉ុន្មានទេ ។
យើងពិនិត្យមើល អំពីអ្វីដែលឯកសារទាំងពីរបានប្រាប់ឱ្យដឹង ៖ ព្រះរាជាទីមួយ ដែលសិលាចារឹកថ្វាយព្រះអភិសេកនាមថា ស្រីមារៈ ទ្រង់សោយរាជ្យនៅសតវត្សរ៍ទី២ ឯព្រះរាជាបន្ទាប់ទ្រង់ព្រះនាមថា ភទ្រវរ្ម័ន សោយរាជ្យនៅសតវត្សរ៍ទី៤ ។
ស្រីមារៈ ប្រហែលជាឈ្មោះជាភាសាសំស្ក្រឹតរបស់ស្ដេចគុយលាន ឬស្ដេចដែលសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គមិនដឹងថា តើជាអ្នកស្នងរាជ្យទី១ ទី២ ឬទី៣ ដែលយើងមិនបានស្គាល់ឈ្មោះ ។
ឯ ស្រីភទ្រវរ្ម័នក៏ប្រហែលជាឈ្មោះជាភាសាសំស្ក្រឹតរបស់ស្ដេចមួយអង្គ ដែលសោយរាជ្យនៅសតវត្សរ៍ទី៤ ហើយដែលប្រវត្ដិវិទូចិនហៅមិនច្បាស់ថា ហ្វាន់ហៀន ដែលជាបច្ឆាញាតិខាងព្រះមាតារបស់គុយលាន ។ ព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះអង្គព្រះនាម ហ្វាន់អ៊ី បានរៀបចំធ្វើកំពែងការពាររាជធានីតាមយោបល់របស់មន្ដ្រីម្នាក់ ដែលបន្ទាប់មក បានឡើងសោយរាជ្យបន្ដព្រះអង្គ ។ ទ្រង់សុគតនៅឆ្នាំ៣៣៦ ។ មន្ដ្រីនោះតាមពិត គឺជាខ្ញុំបម្រើម្នាក់ឈ្មោះ វេន មានដើមកំណើតមកពីតុងកឹង ដែលត្រូវព្រះរាជាសន្ដោសប្រណីយកជាបុត្រចិញ្ចឹម បានបំបែករជ្ជទាយាទធម្មានុរូបទាំងអស់ចេញ ហើយពឹងផ្អែកលើមន្ដ្រីឯទៀតៗឱ្យប្រកាសខ្លួនជាព្រះរាជាក្រោមព្រះ នាមថា ហ្វាន់វេន ។ ស្ដេចអង្គនេះសុគតនៅឆ្នាំ៣៤៩។ ព្រះរាជាអង្គនេះជាព្រះរាជាចាមដំបូងគេ ដែលលើកទ័ពឆ្លងកាត់ព្រំដែនទៅធ្វើសង្គ្រាមជាមួយតុងកឹង ។ ទ្រង់បានដណ្ដើមយកខែត្រក្វាងណាន ដែលជាស្រុកកំណើត ដាក់បញ្ចូលមកនគរចាម្ប៉ានៅឆ្នាំ៣៤៧ ។
ឯកសារ ប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិននិយាយថា ព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យបន្ដពីហ្វាន់វេន គឺបុត្រព្រះអង្គព្រះនាមថា ហ្វាន់ហ្វូ ហើយនៅក្រោមរាជ្យស្ដេចអង្គនេះ កងទ័ពចិន-តុងកឹងដណ្ដើមយកក្វាងណានវិញបានដោយរុញច្រានឱ្យចាមដក ថយទៅនៅឯលីនយីវិញ ។
បន្ទាប់មក គឺព្រះរាជនត្ដារបស់ហ្វាន់ហ្វូ ព្រះនាមហ្វានហ៊ូតា ដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គនៅឆ្នាំ៣៩៩ ។ រជ្ជកាលនេះប្រកបទៅដោយភាពវឹកវរ នៅទីបញ្ចប់ព្រះរាជាក៏ត្រូវធ្វើឃាតដោយបុត្រស្ដេចហ្វូណន ដែលលោក ប៉េគូប៊ីល ដាក់ឈ្មោះតាមចិនថា តេងកេងឈន់ ។ ឃាតកម្មនេះកើតមាននៅក្រោយឆ្នាំ៤១៣នៃគ្រិស្ដសករាជ ។
ព្រះរាជបុត្រ របស់ព្រះបាទហ្វានហ៊ូតា ព្រះនាមថា ហ្វានឈាវនង ឡើងសោយរាជ្យបន្ដមកហើយមានការលំបាកជាខ្លាំងក្នុងការរៀបចំសណ្ដាប់ ធ្នាប់ និងដណ្ដើមយកស្រុកមកវិញ ។ ក្រោយពីសម្រេចតាមគោលបំណងនេះរួច ព្រះរាជាទ្រង់សោយរាជ្យបានប៉ុន្មានឆ្នាំបន្ដទៀត រួចក៏សោយទិវង្គតទៅនៅឆ្នាំ៤២១ ។ ព្រះរាជបុត្រព្រះនាម ហ្វានយ៉ាងម៉ាយ បានសោយរាជ្យបន្ដមក រួចទ្រង់សុគតនៅឆ្នាំ៤៤៦ ។ ពេលនោះរាជបុត្រព្រះនាម ហ្វានទូ បានឡើងសោយរាជ្យបន្ដ ដោយយកព្រះនាមដូចព្រះបិតាដែរ ។
នៅ សតវត្សរ៍ទី៥ សិលាចារឹកបាននិយាយអំពីព្រះរាជាមួយព្រះអង្គដែលមានព្រះនាមជា ភាសាសំស្ក្រឹតថា គង្គារាជា ឬគង្គេស្វរៈ ។ សិលាចារឹកនិយាយបន្ដទៀតថា ព្រះរាជាអង្គនេះបាន «ចាកចោលរាជសម្បត្ដិដោយគ្មានព្រះទ័យស្ដាយស្រណោះបន្ដិចទេ» ទៅធ្វើបូជនីយេសក៍នៅមាត់ទន្លេគង្គា (3) ។ ព្រះរាជាមួយអង្គទៀតមានព្រះនាមដែលបញ្ចប់នៅខាងចុងថា …រដ្ឋាវរ្ម័ន មានន័យថា «ទ្រង់មានអំណាចលើសលប់មហាសាគរ» ។
តាម មើលទៅ ឈ្មោះថា គង្គារាជា និង…រដ្ឋាវរ្ម័ន ប្រហែលជាព្រះនាមជាភាសាសំស្ក្រឹតរបស់ហ្វានហ៊ូតា និងហ្វានយ៉ាងម៉ាយ ក៏ប៉ុន្ដែគ្មានឯកសារបញ្ជាក់អំពីរឿងនេះទេ ។
សិលាចារឹក ដដែលក៏បាននិយាយអំពីព្រះរាជា២ព្រះអង្គទៀតផងដែរគឺ រុទ្រវរ្ម័នទី១ ដែលជាព្រះរាជនត្ដាទួតរបស់ព្រះបាទរដ្ឋាវរ្ម័នដែលបានសោយរាជ្យបន្ដ មក តាមពាក្យសិលាចារឹកថា «ទ្រង់បានទទួលយកអម្រែកដ៏សែនធ្ងន់នៃរាជសម្បត្ដិ» ។ ព្រះអង្គជាប់អម្បូរព្រាហ្មណ៍ផង និងក្សត្រិយៈផង ។ ព្រះរាជាមួយអង្គទៀតគឺ ព្រះបាទ សម្ភុវរ្ម័ន ជារាជបុត្ររបស់ព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័ន ។
បើតាមឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនវិញ គេនិយាយថានៅសតវត្សរ៍ទី៥មានព្រះរាជាដូចតទៅនេះ ៖
ហ្វានតាវ សោយរាជ្យស្នងពីព្រះបិតានៅឆ្នាំ៤៤៦ ។
ហ្វានចេនឆេង សោយរាជ្យពីឆ្នាំ៤៥៨ ដល់ ៤៧២ ឬក៏ក្រោយនោះ ។
ហ្វានតាងកេនឈែន ជាជនបរទេសជ្រែករាជ្យនៅឆ្នាំ៤៩១ ។
ហ្វានឈូនង ជាបុត្ររបស់ហ្វានយ៉ាងម៉ាយ ដែលឡើងសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ៤៩២ បន្ទាប់ពីទម្លាក់ស្ដេចជ្រែករាជ្យរួច សុគតនៅឆ្នាំ៤៩៨ ។
ហ្វានវេនសេន ឬវេនគ្វែន បុត្រស្ដេចមុន ។
ហ្វានទៀនខាយ ដែលមានព្រះអភិសេកនាមថា ទេវវរ្ម័ន ជាបុត្រស្ដេចមុន និងសោយរាជ្យពីឆ្នាំ៥១០ ហើយនៅសោយរាជ្យនៅឡើយនៅឆ្នាំ៥១៤ ។
ភីតស្វ៊ែយប៉ាម៉ូ (វិជ័យវរ្ម័ន) ជាព្រះអនុជស្ដេចមុន ។
កាវជីចេនខាយ (គុស្រីជ័យវរ្ម័ន ឬវិជ័យវរ្ម័ន ?) សោយរាជ្យឆ្នាំ៥២៦-៥២៧ ។
កាវជីឡូថូឡូប៉ាម៉ូ (គុស្រីរុទ្រវរ្ម័ន) សោយរាជ្យឆ្នាំ៥៣០-៥៣៤ ។
វា ហាក់ដូចជាច្បាស់ណាស់ថា រុទ្រវរ្ម័ន និង រដ្ឋាវរ្ម័ន ដែលមាននិយាយនៅក្នុងសិលាចារឹក គឺជាព្រះអភិសេកនាមរបស់ព្រះរាជា២ព្រះអង្គដែលសោយរាជ្យនៅសតវត្សរ៍ ទី៥ ប៉ុន្ដែយើងមិនដឹងកាលបរិច្ឆេទពិតប្រាកដទេ គ្រាន់តែបានស្គាល់ព្រះនាមដែលចិនហៅប៉ុណ្ណោះ ។ ហើយវាក៏ហាក់ដូចជាពិតប្រាកដដែរថា ព្រះរាជា៤ព្រះអង្គតាមឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនដែលយើងអាចកំណត់ ព្រះនាមជាភាសាសំស្ក្រឹតបានគឺព្រះបាទទេវវរ្ម័ន វិជ័យវរ្ម័ន ជ័យវរ្ម័ន និងរុទ្រវរ្ម័ន មិនមានសិលាចារឹកណាដែលគេរកឃើញនៅចាម្ប៉ានិយាយអំពីព្រះរាជា ទាំងនោះទេ ។
ឯកសារ ប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនក៏មាននិយាយផងដែរអំពីសង្គ្រាមមួយកើតឡើងនៅ ក្នុងសតវត្សរ៍ទី៥ រវាង នគរហ្វូណន និងចាម្ប៉ា ។ វាហាក់ដូចជាថា អ្នកដែលបង្កសង្គ្រាមមុនគឺព្រាហ្មណ៍កោណ្ឌញ្ញ (ជ័យវរ្ម័ន) ចិនហៅថា គាវឈាវឡូ ជាព្រះរាជានៃនគរហ្វូណន ដែលមានខ្ញុំ ឬកូនម្នាក់បះបោរប្រឆាំងនឹងព្រះអង្គ រួចគេចខ្លួនមកប្រកាសខ្លួនជាស្ដេចនគរចាម្ប៉ា ។ មូលហេតុគឺមកពីស្ដេចគាវឈាវឡូនេះ ឬក៏នៅក្នុងរាជ្យស្ដេចអង្គនេះ ចាមបានធ្វើការវាយដណ្ដើមយកជំនូនដែលអធិរាជចិនផ្ញើថ្វាយស្ដេចនគរ ហ្វូណន ធ្វើឱ្យស្ដេចហ្វូណនបញ្ជូនរាជទូតម្នាក់នៅឆ្នាំ៤៨៤ ជាពុទ្ធសាសនិកជន ឱ្យទៅសុំជំនួយពីស្ដេចក្រុងចិន ដែលយល់ព្រមតាមសំណូមពរ ។ គាវឈាវឡូនេះ ជាស្ដេចជ្រែករាជ្យ ម្យ៉ាងទៀតជាខ្មែរផង ។ ប៉ុន្ដែ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនមិនមានបញ្ជាក់ថា តើស្ដេចនេះបរាជ័យក្នុងសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងហ្វូណនរួមនឹងចិន ឬយ៉ាងណានោះទេ ។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ ដោយ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រអាណ្ណាមបានរៀបរាប់ថា នៅឆ្នាំ៣៩០នៃគ្រិស្ដសករាជ បណ្ដាខែត្រភាគខាងត្បូងអាណ្ណាម (អាណ្ណាមពេលនោះគឺតុងកឹង) ត្រូវរងការវាយប្រហារពីពួកចាម ដែលមានព្រះរាជាពេលនោះព្រះនាមតាមការហៅកាឡៃរបស់ពួកអាណ្ណាមថា ផាមឡូដាត ឬហ្វានឡូដាត ។ ប៉ុន្ដែ ស្ដេចចាមនោះ បានត្រូវវាយបណ្ដេញឱ្យដកថយទៅវិញដោយកងទ័ពចិន ដែលនៅពេលនោះជាម្ចាស់លើតុងកឹង ។ ពួកចាមក៏បរាជ័យដែរនៅក្នុងការវាយប្រហារបណ្ដាខែត្រខាងត្បូង ម្ដងទៀតនៅឆ្នាំ៤២០ ហើយបានត្រូវបង្ខំឱ្យសងការខូចខាតជាច្រើន និងលើកសួយសារអាករទៅឱ្យចិនទៀតផង ។
បើ តាមមើលទៅគឺនៅក្រោមរជ្ជកាលរបស់ស្ដេចហ្វានយ៉ាងម៉ាយដែលសោយរាជ្យ បន្ដពីផាមឡូដាត (គឺស្ដេចដែលចិនហៅថា ហ្វានហ៊ូតា) ដែលកងទ័ពចាមធ្វើការឈ្លានពានទៅលើខែត្រញុតណាមរបស់តុងកឹងនៅឆ្នាំ ៤៣៦ ។ ទ័ពចាមឈ្នះអាស្រ័យដោយសារមានដំរី ដែលធ្វើឱ្យទ័ពអាណ្ណាមបាក់បបខ្លបខ្លាច ។ ក៏ប៉ុន្ដែទ័ពនេះ ត្រូវបរាជ័យវិញ នៅពេលដែលមេទ័ពចិនឈ្មោះ ថានហូឈេ ប្រើកាំជ្រួចដុតចេញរូបសត្វធំៗ ធ្វើឱ្យដំរីភ័យខ្លាចជាខ្លាំង ។ បន្ទាប់មក រាជធានីរបស់នគរចាម្ប៉ាបានត្រូវធ្លាក់ទៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃអាណ្ណាមនៅ ឆ្នាំ៤៤៦នៃគ្រិស្ដសករាជ ។
ឯកសារ ប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនបាននិយាយទៀតថា ស្ដេចហ្វានយ៉ាងម៉ាយបានរត់គេចខ្លួនចេញពីរាជធានី នៅពេលដែលឮថាទ័ពអាណ្ណាមមកជិតដល់ ។ ទ្រង់យាងត្រលប់មកព្រះនគរវិញនៅពេលដែលទ័ពអាណ្ណាមដកចេញផុតអស់ ហើយត្រូវស្រឡាំងកាំងជាខ្លាំងពេលឃើញរាជធានីត្រូវបំផ្លាញ ខ្ទេចខ្ទី ។ ព្រះអង្គបានធ្លាក់ព្រះកាយប្រឈួនរហូតដល់សោយទិវង្គត ។
ប៉ុន្ដែ មានបញ្ហាមួយចោទឡើង ៖ ព្រះបាទគង្គារាជា រដ្ឋាវរ្ម័ន រុទ្រវរ្ម័ន និងព្រះរាជា៦ព្រះអង្គទៀត បានសោយរាជ្យបន្ដបន្ទាប់គ្នាឥតដាច់នៅសតវត្សរ៍ទី៥ និងទី៦ ។ បើអ៊ីចឹង តើស្ដេចផាមឡូដាត (4) តាមប្រវត្ដិសាស្ដ្រអាណ្ណាម និងហ្វានយ៉ាងម៉ាយ តាមឯកសារចិន ដែលសោយរាជ្យបន្ដបន្ទាប់គ្នាដែរនោះ ត្រូវសោយរាជ្យនៅឆ្នាំណា ? ឬមួយឈ្មោះទាំងពីរនេះជាឈ្មោះដែលប្រជាជនហៅតាមភាសាសាមញ្ញសំដៅយក ព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័ន និងព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យបន្ដ ឬមុនព្រះអង្គ ?
សិលាចារឹកចាម ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រអាណ្ណាម និងឯកសារចិនមានរៀបរាប់អំពីព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យសម្បត្ដិបន្ដពី ព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័ន ព្រមទាំងសកម្មភាពខ្លះៗផងដែរ ។ ព្រះរាជាដែលស្នងរាជ្យទី១គឺព្រះបាទសម្ភុវរ្ម័នដែលតាមមើលទៅអាច ត្រូវជាព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័ន ។ សិលាចារឹកមួយនៅមីសឺន បានថ្លែងសរសើរព្រះអង្គថា «ទ្រង់មានព្រះកាយពលខ្លាំងក្លាគ្មាននរណាប្រៀបផ្ទឹមបាន មានចរិយាមារយាទល្អប្រសើរប្រៀបបានទៅនឹងព្រះអាទិត្យនៃផែនដីដោយជះ ពន្លឺនៅពេលរាត្រី ហើយទ្រង់មានភាពក្លាហានមោះមុតតាមរយៈព្រះរាជទ្រព្យផ្ទាល់ព្រះ អង្គ» ។ បើដូច្នេះមែន តើព្រះរាជាអង្គនេះជាស្ដេចជ្រែករាជ្យ ហើយមិនមែនជាព្រះរាជបុត្ររបស់ស្ដេចអង្គមុនទេ ឬយ៉ាងណា ? ព្រោះឃ្លាចុងក្រោយនេះ ហាក់ដូចជាចង់បញ្ជាក់អំពីរឿងនេះ (5)។
ព្រះរាជា អង្គនេះប្រហែលជាសោយរាជ្យនៅដើមគ្រិស្ដសករាជទី៧ ។ ហើយបើសិនជាព្រះអង្គជាមនុស្សតែមួយជាមួយហ្វានផានឈេ នោះគឺនៅក្នុងរាជ្យរបស់ព្រះអង្គនេះហើយដែលចិនបានធ្វើការ វាយប្រហារមកលើនគរចាម្ប៉ា ក្នុងរវាងឆ្នាំ៦០៣ ឬ៦០៥ ដោយស្ដេចចិនដែលឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចាត់ទុកថាជា «ស្ដេចលោភលន់ចង់មានចង់បាន» ព្រោះឮថានគរចាម្ប៉ានេះជាប្រទេសអ្នកមានមួយ ក៏មានបំណងវាយយក នេះបើ តាមការសិក្សារបស់លោក ប៉េគូប៊ីល ។ មុនដំបូង ទ័ពចាមទទួលបានជ័យជម្នះខ្លះ ប៉ុន្ដែបន្ទាប់មក ត្រូវដកថយឆ្លងព្រំដែនទាំងឥតសណ្ដាប់ធ្នាប់ក្រោមការដេញវាយប្រហារ របស់កងទ័ពចិន និងអាណ្ណាមដែលដណ្ដើមយករាជធានីបាន ហើយវាយកម្ទេចខ្ទេចខ្ទីមុននឹងដកទ័ពថយទៅវិញ (6) ។ ក៏ប៉ុន្ដែ ដោយរវល់តែប្រមូលយកជ័យភណ្ឌខ្លាំងពេក ពួកចិនអាណ្ណាមបានត្រូវរងការវាយបកពីទ័ពចាម ដែលប្រមែប្រមូលគ្នារៀបចំឡើងវិញយ៉ាងឆាប់រហ័ស ។
បើ តាមសិលាចារឹក ព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះបាទសម្ភុវរ្ម័ន គឺព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះអង្គព្រះនាម កន្តារប្បធម្មៈ ដែលសោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ៦៣០មក ហើយដែលឯកសារចិនហៅថា ហ្វានឈាវលី ដែលបានបញ្ជូនរាជទូតទៅគាល់ស្ដេចស្រុកចិននៅឆ្នាំ៦៣១ ដោយបញ្ជូននូវរបស់របរល្អៗពីក្នុងស្រុកទៅថ្វាយផង ។
ព្រះរាជបុត្រ របស់ព្រះបាទកន្តារប្បធម្មៈ ឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គ ប៉ុន្ដែយើងមិនបានស្គាល់ព្រះអភិសេកនាមរបស់ស្ដេចនេះទេ ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនហៅព្រះរាជាអង្គនេះថា ហ្វានឆេនឡុង ។ ស្ដេចអង្គនេះបានត្រូវមន្ដ្រីមួយរូបធ្វើគុតទាំងពូជនៅឆ្នាំ៦៤៥ មន្ដ្រីនោះចិនហៅឈ្មោះថា ម៉ូហូម៉ានតូគាធូ ដែលប្រហែលគឺជាស្ដេចភទ្រេស្វរវរ្ម័នតាមសិលាចារឹក ដែលត្រូវជាក្មួយរបស់ព្រះរាជាមួយព្រះអង្គ (តើហ្វានឆេនឡុងឬ ?) និងត្រូវជាចៅខាងព្រះមាតារបស់ព្រះកន្តារប្បធម្មៈ គឺព្រះមាតាទ្រង់បានរៀបការជាមួយនឹងព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ ។ ស្ដេចនេះសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ៦៤៥ ។
បន្ទាប់ មក ប្រទេសកើតមានការវឹកវរមួយអស់រយៈពេលពីរ-បីឆ្នាំ ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិននិយាយថា មានព្រឹត្ដិការណ៍មួយចំនួនកើតឡើង ដែលលោក ពែលីយ៉ូ បានសង្ខេបដូចតទៅ ៖ មរណភាពរបស់ស្ដេច ហ្វានឆេងឡុង ព្រមទាំងរាជវង្សទាំងមូលបានធ្វើឱ្យនគរគ្មានអ្នកស្នងរាជ្យ ។ ប្រជារាស្ដ្រចាមក៏បានឯកភាពគ្នាលើកព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ ដែលត្រូវជាបុត្រសុណិសារបស់ព្រះបាទ ហ្វានធូលី ដែលសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ៦៣០-៦៣១ ឱ្យឡើងសោយរាជ្យបន្ដ បុត្រសុណិសានោះប្រហែលគឺ ម៉ូហូម៉ានតូគាធូ ឬ ភទ្រេស្វរវរ្ម័ននោះឯង ។ ក៏ប៉ុន្ដែនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រី ដែលស្ម័គ្រស្មោះនឹងព្រះរាជវង្សមុន ឬក៏ថាមានផលប្រយោជន៍ផ្ទុយនឹងព្រះរាជាថ្មីនេះ មិនយល់ស្របតាមទេ ក៏នាំគ្នាទម្លាក់ស្ដេចនេះចេញពីរាជសម្បត្ដិ រួចលើករាជបុត្រីរបស់ព្រះបាទហ្វានធូលី ដែលប្រហែលជាមហេសីរបស់ព្រាហ្មណ៍ដែលប្រជារាស្ដ្រលើកឱ្យសោយរាជ្យនោះ ឯងក៏មិនដឹង ឱ្យឡើងសោយរាជ្យវិញ ។ ក៏ប៉ុន្ដែព្រះមហាក្សត្រិយ៍អង្គនេះមិនមានសមត្ថភាពនឹងរៀបចំសណ្ដាប់ ធ្នាប់ក្នុងព្រះនគរបានទេ ។គេក៏អំពាវនាវសុំឱ្យ ឈូកូទី ដែលត្រូវជាបុត្រារបស់មាតុច្ឆាមួយអង្គរបស់ព្រះបាទហ្វានធូលី ជាមួយនឹងក្សត្រមួយអង្គ ដែលបានគេចព្រះអង្គទៅនៅកម្ពុជា គឺត្រូវជាបងប្អូនជីដូនមួយជាមួយនឹងព្រះមហាក្សត្រិយ៍ ឱ្យមកសោយរាជ្យសម្បត្ដិវិញ ។ ឈូកូទី ក៏ត្រលប់មកចាម្ប៉ាវិញ ហើយត្រូវបាននាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រីប្រកាសឱ្យសោយរាជ្យ និងរៀបចំអភិសេកបុត្រីរបស់ហ្វានធូលី ឱ្យធ្វើជាអគ្គមហេសី (គឺឱ្យព្រះនាងលែងលះជាមួយព្រាហ្មណ៍ចេញ) ។ ព្រះរាជាអង្គនេះនៅសោយរាជ្យសម្បត្ដិនៅឡើយនៅឆ្នាំ៦៥៣ ពីព្រោះនៅឆ្នាំនោះទ្រង់បានបញ្ជូនរាជទូតឱ្យទៅគាល់ស្ដេច ចិន ។ ខ្ញុំគិតថា ឈូកូទី នេះ ជាឈ្មោះតាមភាសាសាមញ្ញចាម ហើយគឺជាព្រះរាជាដែលសិលាចារឹកហៅថា ប្រកាស្វវរ្ម័ន-វិក្រន្ដវរ្ម័ន ដែលសោយរាជ្យពីឆ្នាំ៦៥៣ដល់៦៧៩ ។ សិលាចារឹកបានបញ្ជាក់ថា ព្រះអង្គជាព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះជគតធម្មៈ (មិនដឹងដើមកំណើត) ជាមួយនឹងព្រះរាជារបស់កម្ពុជា គឺព្រះស្រីសរវនី (ឦសានវរ្ម័ន) ដែលទ្រង់បានយកជាមហេសីកាលដែលទ្រង់គង់នៅឯភវបុរៈ (7) ។
នគរ ចាម្ប៉ាបានកកើតឡើងមុន ក៏ប៉ុន្ដែ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី៣ រាជាណាចក្រនេះហាក់ដូចជាមានការរីកចម្រើនខ្សោយជាងនគរហ្វូណន បើហោចណាស់ក៏ខាងបច្ចេកទេសធ្វើសង្គ្រាមដែរ ។ យើងបានឃើញហើយថា នគរនេះមិនទាន់មានបន្ទាយការពាររឹងមាំទេ ហើយទីក្រុងទាំងអស់គ្មានរបងការពារ ហាក់ដូចជាបើកចំហឱ្យសត្រូវអ៊ីចឹង ។ ទាល់តែមកដល់ពាក់កណ្ដាលទី១នៃសតវត្សរ៍ទី៤ ទើបស្ដេចហ្វានយីបានចាត់ឱ្យកសាងកំពែងការពាររាជធានីឡើង តាមការផ្ដល់យោបល់ពីទីប្រឹក្សាឈ្មោះ ហ្វានវេន ។
តទៅ នេះជាការពិពណ៌នាទីក្រុងឈ្មោះ គ្យូស៊ូ ដែលពួកចាមដណ្ដើមបានពីពួកចិននៅតុងកឹងនៅពាក់កណ្ដាលទី១នៃ សតវត្សរ៍ទី៤ រួចហើយរៀបចំរបងការពារ ៖ កំផែងទីក្រុងគ្យូស៊ូ មានគ្រឹះធ្វើអំពីឥដ្ឋជុំវិញប្រវែងទាំងអស់ប្រហែល៣គីឡូម៉ែត្រ និងមានចម្ងាយពីកើតទៅលិច៦៥០ទ្វេជំហាន ។ គ្រឹះនេះមានកម្ពស់ប្រហែល៦ម៉ែត្រ ។ នៅពីលើគ្រឹះ មានរបងធ្វើអំពីឥដ្ឋកម្ពស់ប្រហែល៣ម៉ែត្រ មានចោះរន្ធបួនជ្រុងសម្រាប់បាញ់ព្រួញចេញផង ។ នៅពីលើរបងឥដ្ឋនោះមានចម្រូង ហើយទាំងអស់នេះសុទ្ធតែមានពន្លា និងរបៀងនៅពីលើកម្ពស់រហូតដល់ទៅ ២១-២៤ម៉ែត្រ ។ទីក្រុងមានទ្វារ១៣ ។អគារទាំងអស់បែរមុខទៅ ទិសខាងត្បូង ។ គេរាប់ឃើញមានផ្ទះទាំងអស់ លើសពី២០០០ខ្នង គឺ៩ដងតិចជាងរាជធានីកម្ពុជា ។ កន្លែងនេះជាទីតាំងយុទ្ធសាស្ដ្រមួយសម្រាប់លីនយី គឺដោយហេតុនេះហើយ បានជាអាវុធយុទ្ធភណ្ឌទាំងអស់របស់នគរលីនយីដាក់នៅទីនេះ ។ ទីក្រុងនេះ ស្ថិតនៅពីខាងត្បូងខែត្រក្វាងប៊ិញសព្វថ្ងៃ ។
រាជធានី របស់នគរចាម្ប៉ានាពេលនោះក៏មានរបងការពារដែរ តែធំជាងគ្យូស៊ូមួយភាគបួន ។ មានរបងដូចគ្នាដែរក៏ប៉ុន្ដែមិនមានទ្វាររហូតដល់ទៅ១៣ទេ គឺមានតែ៤ប៉ុណ្ណោះ ទ្វារសំខាន់គឺទ្វារខាងកើត ។ រាជធានីនេះមានដៃទន្លេហ្វាយទាំង២ និងរណ្ដៅ២ជាន់ព័ទ្ធជុំវិញ ។ ក្នុងរាជធានីមានវិហារ៨ មានប្រជាជនរស់នៅច្រើនណាស់ ក៏ប៉ុន្ដែមិនមានតំបន់ជាយក្រុងទេ ។ គឺរាជធានីនេះហើយដែលឧត្ដមសេនីយ៍ចិនឈ្មោះថាន់ហូឈេវាយដណ្ដើមយកបាន នៅឆ្នាំ៤៤៦ ហើយដុតបំផ្លាញខ្ទេចខ្ទី មុននឹងដកទ័ពចេញទៅវិញ ។
មុន សង្គ្រាមចុងក្រោយនេះ និងបន្ទាប់ពីការដណ្ដើមយកខែត្រយេណាន ជាខែត្រខាងត្បូងរបស់ចិន-អាណ្ណាមបាននៅឆ្នាំ៣៤៧ ព្រំប្រទល់ខាងជើងរបស់នគរចាម្ប៉ាលាតសន្ធឹងដល់ ហេងឈន់ ឬភ្នំហ្វាងសឺន សព្វថ្ងៃភ្នំនេះកាត់ទទឹងប្រទេសធ្លាក់ចុះរហូតដល់សមុទ្រនៅចន្លោះ ហាទិញ និងក្វាងប៊ិញ ហើយមានច្រកមួយដែលមានឈ្មោះថា ទ្វារអាណ្ណាម ។ សព្វថ្ងៃទ្វារអាណ្ណាមនេះ គឺជាព្រំប្រទល់រវាងអាណ្ណាមនឹងតុងកឹង (8) ។
២. នគរអាណ្ណាម-តុងកឹង
ពី សតវត្សរ៍ទី១ដល់សតវត្សរ៍ទី១៤នៃគ្រិស្ដសករាជ ឈ្មោះ អាណ្ណាម រួមមានប្រទេសដែលយើងហៅសព្វថ្ងៃថា តុងកឹង និងខែត្រខាងជើងបង្អស់របស់អាណ្ណាមបច្ចុប្បន្ន ។ ពួកចិនបានដណ្ដើមយកស្រុកនេះបាននៅឆ្នាំ១១១មុនគ្រិស្ដសករាជ ហើយបានដាក់ឈ្មោះជាបន្ដបន្ទាប់ថា ណាមវៀត ង៉ានណាម ណាមយែ និង ខ្យាវឈេ (យ៉ាវជី) ក៏ប៉ុន្ដែពួកអ្នកស្រុកដើម ក្នុងនោះមានពួកមួង ដែលនៅសេសសល់ដល់សព្វថ្ងៃ ហៅស្រុកនោះថា អូឡាក់ ។ ផ្ដូលេមេ ដាក់ឈ្មោះឱ្យថា អ៊ិនឌី ឬ ស៊ីនដូយ ហៅទន្លេក្រហមថា ដូរីយ៉ា និងហៅទីក្រុងដែលក្រោយមក គឺជាទីក្រុងហាណូយថា អយ្យនគរ ។ ឈ្មោះទាំងអស់នេះមិនត្រូវនឹងឈ្មោះតាមពាក្យអ្នកស្រុកអាយ ឬតាមចិនហៅដែលយើងដឹងនោះទេ ។
ឧត្ដមសេនីយ៍ ចិនដែលត្រួតត្រាស្រុកនេះតាំងពីឆ្នាំ១១១មុនគ្រិស្ដសករាជរហូតមក ដល់ឆ្នាំ៩៦៨ គឺជាង១០០០ឆ្នាំ (ក្រោយពីបានប្រគល់ខែត្រភូគាន ក្វាងទុង និងក្វាងស៊ីទៅឱ្យចិន) បានបែងចែកទឹកដីនេះ ជាបញ្ជាការដ្ឋាន៣ គឺ ខ្យាវឈេ ត្រង់តំបន់ហាណូយ គាវឈេន ឬគូជឿន ត្រង់តំបន់ថាញ់ហ្វា និងយេណាន ឬញុតណាម ត្រង់តំបន់ក្វាងប៊ិញ ។
តាម មើលទៅ ពួកតុងកឹងដែលធ្លាប់ឯករាជ្យកាលពីសម័យរាជាណាចក្រណាមយែ មិនមែនទទួលយកនឹមត្រួតត្រារបស់ចិន ដោយស្រួលៗនោះទេ ។ តាមឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្ររបស់គេ ពួកគេបានចាប់កាន់អាវុធប្រឆាំងនឹងចិននៅឆ្នាំ៣៩នៃគ្រិស្ដសករាជ រួចហើយពួកគេកាន់អំណាចគ្រប់គ្រងប្រទេសបាន៧០ឆ្នាំ រហូតដល់ធ្លាក់ក្រោមនឹមត្រួតត្រារបស់ចិនម្ដងទៀតនៅឆ្នាំ១០៥ ។ ឯកសារនោះបានឱ្យដឹងថា មាននារីម្នាក់ដែលស្វាមីនាងត្រូវអភិបាលខែត្រចិនសម្លាប់ដោយ អយុត្ដិធម៌បានបំផុសប្រជាជនឱ្យក្រោកបះបោរឡើង សម្លាប់អភិបាលខែត្រនោះ វាយបំបាក់ទ័ពចិនជាច្រើនលើកច្រើនសា រួចហើយបង្រួបបង្រួមក្រុងទាំងហុកសិបប្រាំ ឱ្យរួបរួមគ្នាមកក្រោមអំណាចរបស់ខ្លួន ។ ក្រោយពីសោយរាជ្យបាន៣ឆ្នាំប្រកបដោយសន្ដិភាពរួចមក នារីនោះត្រូវបានប្អូនស្រីសម្លាប់នៅក្នុងសង្គ្រាមមួយដែលធ្វើឱ្យ ទ័ពអាណ្ណាមបរាជ័យ ។
បន្ទាប់ពី ព្រឹត្ដិការណ៍នេះអាណ្ណាមត្រូវស្ថិតនៅក្រោមនឹមត្រួតត្រារបស់ចិន ចំនួន១៤៤ឆ្នាំ តែបានបះបោរប្រឆាំងម្ដងទៀត និងទទួលឯករាជ្យនៅគ្រិស្ដសករាជ១៨៥ ។ គឺនៅពេលនោះហើយ ដែលស្ដេចរបស់ពួកគេ ដែលបានចម្រើនធំពេញវ័យ និងសិក្សាទ្រឹស្ដីកុងហ៊្វុយសឺ (ខុងជឺ) នៅស្រុកចិន បាននាំមកឱ្យគេនូវអក្សរបែបចិត្ដានុលេខនា និងសីលធម៌កុងហ៊្វុយសឺ ។ ពួកនោះក៏ចាប់បោះបង់អក្សរដើមតាមលំនាំអក្សរហិណ្ឌូចោល ព្រមជាមួយនោះ បោះបង់អារ្យធម៌អារ្យាងផងដែរ ។ ដោយហេតុនេះ អារ្យធម៌ចិនបានចាក់គ្រឹះនៅអាណ្ណាម ហើយប្រទេសនេះ ក៏ត្រូវធ្លាក់ក្រោមនឹមចិនម្ដងទៀតនៅឆ្នាំ២២៦ រហូតដល់ឆ្នាំ៥៤៤ ទើបឯករាជ្យវិញ ប៉ុន្ដែបានតែ៥៨ឆ្នាំប៉ុណ្ណោះ ។ នៅសតវត្សរ៍ទី៧ ប្រទេសនេះជាស្រុកចំណុះចិន គឺដោយហេតុនោះហើយបានជាគេឃើញមេទ័ពចិនធ្វើចម្បាំងនឹងចាមការពារ ទឹកដី ក៏ប៉ុន្ដែកងទ័ពភាគច្រើនជាជនជាតិអាណ្ណាម ។ ប្រទេសនេះ ទទួលបានឯករាជ្យម្ដងទៀតនៅឆ្នាំ៩៣៩ ប៉ុន្ដែបានតែមួយរយៈពេលប៉ុណ្ណោះ ។
នៅ ក្នុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះបាទឦសានវរ្ម័នជាព្រះមហាក្សត្ររបស់កម្ពុជា ប្រទេសចិនហៅតុងកឹងថាជា ដូហូភូ គឺចាត់ទុកដូចជាអាណាខែត្រមួយរបស់ចក្រភពចិន មានរាជធានី និងមានឧបរាជចិនម្នាក់សោយរាជ្យ ។ នៅពេលនោះ អាណាខែត្រដ៏ធំរបស់ណាមវៀត ឬអាណ្ណាមនេះ បែងចែកជា៣បញ្ជាការដ្ឋាន ដែលចែកចេញបន្ដជាស្រុកចំនួនដប់បី ឬចូ របស់អាណ្ណាម និងស្រុកចំនួនសែសិបនៅក្រៅរាជាណាចក្រដើម (តាមមើលទៅ ទំនងជាស្រុកដែលច្បាំងដណ្ដើមបានពីក្រៅ) ។
តាម មើលទៅ ពួកខ្មែរហាក់ដូចជាគ្មានទំនាក់ទំនងអ្វីជាផ្លូវការថ្នាក់ជាតិជាមួយ ពួកអាណ្ណាមទេ នៅដើមគ្រិស្ដសករាជ ឬមហាសករាជ ។
៣. ទៀបកោះម៉ាឡាកា
ពួកក្រិក និងឡាតាំង បានស្គាល់ទៀបកោះដែលយើងហៅថា ម៉ាឡាកា តាមឈ្មោះថា ឈែសូណែមាស ក៏ប៉ុន្ដែពួកអឺរ៉ុបបានហៅថា ម៉ាឡាកាតាំងពី៤សតវត្សរ៍មក ហើយតាមឈ្មោះទីក្រុងធំដែលមាននៅទីនោះ ។ វាហាក់ដូចជាថា ទៀបកោះនេះមិនមានឈ្មោះតាមភាសាអ្នកស្រុក ឬតាមភាសាហិណ្ឌូតាំងពីបុរាណកាលមក សម្រាប់ហៅតួទៀបកោះទាំងមូលនោះទេ ។ ពួកចិន និងម៉ាឡេដែលជាពួកដើរទូកតាមសមុទ្រធ្លាប់បានធ្វើដំណើរមកដល់ សមុទ្រខាងត្បូងឈូងសមុទ្រ សៀម និងឈូងសមុទ្របឹងហ្កាល់ ជាញឹកញាប់ បានស្គាល់រដ្ឋផ្សេងៗនៅលើទៀបកោះនេះ ប៉ុន្ដែ ក៏គ្មានពាក្យណាសម្រាប់ហៅទឹកដីដ៏វែងនេះដែលតភ្ជាប់ទៅនឹង ឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិនដោយបួរដីតូចចង្អៀត និងវែងនោះទេ ។តាមមើលទៅ កាលពីមុនប្រហែលជាមានទៀបកោះមួយដែលបញ្ចប់ត្រឹមក្រា រួចមានកោះមួយទៀតចាប់ពីត្រឹមក្រានៅខាងជើង រួចលាតសន្ធឹងមកត្បូងរហូតដល់សិង្ហបុរី ។
ប្រសិនបើ ពួកហិណ្ឌូបានដាក់ឈ្មោះសំស្ក្រឹតណាមួយឱ្យទីនេះ នោះក៏យើងមិនបានស្គាល់ឈ្មោះនោះ ដែរ ។ ប៉ុន្ដែ ពួកហិណ្ឌូបានដាក់ឈ្មោះឱ្យរាជាណាចក្រផ្សេងៗដែលបានកកើតនៅទីនោះ តែជួនកាលយើងក៏នៅតែមានការលំបាកណាស់នឹងកំណត់ថា តើឈ្មោះណាត្រូវនឹងស្រុកណា ?
អ្នកស្រុក ដែលរស់នៅលើទៀបកោះម៉ាឡាកានៅដើមគ្រិស្ដសករាជ និងដើមមហាសករាជ គឺពួកមនខ្មែរ ដែលជាអម្បូរជនជាតិក្លាយចេញពីការច្របល់ចូលគ្នារវាងពួកមនមកពី រមញ្ញទេសៈ ឬទឹកដីតាវ៉យ មកពី តេណាស់សេរីម ពីមែរគុយ និងពីម៉ាតាបាន ជាមួយពួកខ្មែរដែលរស់នៅទីនោះមុន ។ ប៉ុន្ដែ ពេលនោះ វាហាក់ដូចជា មានពួកម៉ាឡេរស់នៅរួចទៅហើយនៅលើចុងខាងត្បូង ដែលជាកន្លែងមានក្រុមឧបនិវេសន៍ហិណ្ឌូតាំងនៅ ហើយក្រុមឧបនិវេសន៍តាំងនោះ បានទទួលស្គាល់អនុត្ដរភាពរបស់រាជាណាចក្រកម្ពុជា បើទោះជាថា មិនចំណុះក៏ដោយ (9) ។
៤. កោះម៉ាឡេស៊ី
កោះ ជ្វា កោះដែលមានឈ្មោះសព្វថ្ងៃថា ស៊ូម៉ាត្រា កោះបាលី កោះប៊័រណេអូ កោះដែលយើងហៅថា សេឡែប បើនិយាយដោយខ្លីថា អាំងស៊ូឡាំងទាំងមូល ទាំងអស់នេះ ជាទឹកដីកោះដែលពួកនាវិកចិន និងហិណ្ឌូ បានស្គាល់តាំងពីយូរយារណាស់មកហើយ ។ ដូចជាទៀបកោះម៉ាឡាកាដែរ ប្រជុំកោះទាំងអស់នេះហាក់ដូចជាគ្មានឈ្មោះរួមណាមួយសម្រាប់ហៅ ទេ ។ ពួកហិណ្ឌូហៅកោះទាំងនោះថា សុវណ្ណទ្វីប មានន័យថា កោះមាស ។ នៅសតវត្សរ៍ទី៩-១០ ពួកអារ៉ាប់ និងពែក្ស បានហៅអាណាចក្រមួយថា ហ្សាបែត ដែលព្រះរាជាមានព្រះឋានៈតាមភាសាសំស្ក្រឹតថា មហារាជាហ្សាបែត ដែលបានគ្រប់គ្រងលើកោះមួយចំនួន ព្រមទាំងភាគខាងត្បូងរបស់ម៉ាឡាកាមួយចំណែកផងដែរ ។ ក៏ប៉ុន្ដែរហូតមកដល់ពេលសព្វថ្ងៃ គេនៅមិនទាន់ដឹងថា តើក្រុងហ្សាបែត និងអាណាចក្ររបស់វានោះ នៅត្រង់ណាពិតប្រាកដនៅឡើយទេ ។
ពាក្យ សំស្ក្រឹតថា ជ្វាទ្វីប សំដៅយកតែកោះជ្វាមួយប៉ុណ្ណោះ ដែលចិនហៅមិនច្បាស់ថា ចូប៉ូ តែចូប៉ូនេះ ជួនកាលក៏សំដៅយកកោះស៊ូម៉ាត្រាផងដែរ ។
តាម មើលទៅ កោះដ៏ធំនេះគឺជាទឹកដីរបស់ពួកម៉ាឡេ ហៅថា ស្ថានម៉ាឡាយូ ហើយក៏ជាមាតុភូមិដើមរបស់ពួកនេះ បើហោចណាស់ក៏ខាងប្រវត្ដិសាស្ដ្រដែរ ។ កោះនេះមានអ្នកស្រុករស់នៅតាំងតែពីមុនគ្រិស្ដសករាជមកម្ល៉េះ ។ អ្នកស្រុកទាំងអស់នោះអង់អាចហានក្លា រស់នៅប្រមូលផ្ដុំគ្នាជារដ្ឋឯករាជ្យតូចៗ តែចំណុះតិច ឬច្រើន ក្រោមអំណាចរបស់រដ្ឋណាមួយ ចាប់ពីសតវត្សរ៍ទី១ដល់ទី១៨ អាស្រ័យទៅតាមកាលៈទេសៈ និងភាពអង់អាចក្លាហានរបស់ស្ដេចនៃរដ្ឋនោះ ។
នៅ កោះជ្វា អ្នកស្រុកមានដើមកំណើតប្រហាក់ប្រហែលនឹងអ្នកស្រុកស៊ូម៉ាត្រាដែរ តែមិនមែនជាពួកម៉ាឡេទេ ។ ហើយកោះនេះក៏មានចែកចេញជារដ្ឋតូចៗ ដែលស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់រដ្ឋខ្លាំងណាមួយដូចគ្នា ។
ចំណែកឯកោះដទៃៗទៀត រួមទាំងកោះប៊័រណេអូផង មិនមានអ្វីជាល្បីល្បាញទេ ព្រោះជាជម្រកនៃពួកចោរសមុទ្រដែលគ្មានអារ្យធម៌ មិនស្វាគមន៍ភ្ញៀវ សាហាវព្រៃផ្សៃ និងជួនកាលស៊ីសាច់មនុស្សទៀតផង ។ នៅពេលដែលនៅកោះជ្វា អ្នកស្រុកមានសម្លៀកបំពាក់ដណ្ដប់ប្រាណរួចទៅហើយ បើហោចណាស់ ក៏នៅតាមទីក្រុងដែរ អ្នកស្រុកនៅតាមបណ្ដាកោះទាំងអស់នេះ នៅតែលែងខ្លួនទទេដោយឥតមានអៀនខ្មាសនៅឡើយ ។
ពួក ចិនបានហៅកោះ និងប្រជាជនទាំងអស់នេះ តាមឈ្មោះដែលយើងមិនអាចកំណត់ប្រៀបទៅនឹងស្រុក ឬរាជាណាចក្រណាមួយ ដែលគេស្គាល់តាមឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រម៉ាឡេ ឬជ្វាបានទេ ។ តាមមើលទៅ ចិនហៅកោះទាំងអស់ទៅតាមឈ្មោះរាជាណាចក្រណាដែលត្រួតត្រាគេ ក្នុងពេលនោះ ឬពីមុន ឬក៏តាមឈ្មោះទីផ្សារ ឬទីក្រុងពាណិជ្ជកម្មណាដែលពួកគេតែងចុះចត ។ ហើយជួនកាល ពួកចិនក៏អាចនឹងយកឈ្មោះរបស់ក្រុងមួយទៅប្រើសម្រាប់ហៅទីក្រុង មួយទើបនឹងកើតថ្មី ឬទើបនឹងបើកធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាមួយបរទេស ទាំងអ្នកប្រវត្ដិវិទូចិន ក៏អាចនឹងច្រឡំឈ្មោះទីក្រុង ជួនកាលច្រឡំរាជាណាចក្រពីរថាតែមួយ ព្រោះមិនបានស្គាល់ភូមិសាស្ដ្រសមុទ្រខាងត្បូងច្បាស់ ណាមួយវង្វេងដោយមានកោះច្រើនពេកមិនដឹងមួយណាជាមួយណា ។
តាម ការនិទានតៗគ្នា កោះជ្វាបានទទួលយកព្រហ្មញ្ញសាសនានៅដើមមហាសករាជ គឺត្រូវនឹងគ្រិស្ដសករាជ៧៨ ដោយព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ឈ្មោះ អជិសកៈ ជាស្ដេចរដ្ឋហស្ដិនបុរៈនៅលើទន្លេគង្គា បានមកបង្កើតជារាជាណាចក្រមួយឈ្មោះថា នុសៈជ្វា ។ គេនៅតែមិនទាន់ដឹងរហូតដល់សព្វថ្ងៃ ថាតើរដ្ឋនោះនៅត្រង់ណា ។ យើង បានឃើញពីខាងលើរួចមកហើយថា ពួកម៉ាឡេបានមកតាំងអាណានិគមនៅលើមាត់សមុទ្រខាងត្បូង និងខាងអាគ្នេយ៍នៃឥណ្ឌូចិន ព្រមទាំងបានបង្កើតនគរចាម្ប៉ារួចមកហើយ ។ យើងនឹងបានឃើញតទៅទៀត តាមរយៈប្រវត្ដិសាស្ដ្ររបស់កម្ពុជា និងកំណត់សម្គាល់អំពីនគរចាម្ប៉ា និងអាណ្ណាមថា ប្រជារាស្ដ្រម៉ាឡេ និងជ្វា បានធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់សមុទ្រមកចុះចតនៅលើឆ្នេរសមុទ្ររបស់ប្រទេស ទាំងបីជាញឹកញយ ហើយបានទាំងវាយយកកម្ពុជាដាក់ជាចំណុះថែមទៀតផង ។
៥. ឈេទូ ឬ សៀម
ប្រទេស ដែលចិនហៅថា ឈេទូធីធូ ឈ្មោះនេះមានន័យថា ដីក្រហម ហើយប្រាកដជាមិនមែនជាឈ្មោះតាមភាសាអ្នករដ្ឋវាសីទេ រួមមានទឹកដីនៃអាងទន្លេមេណាមខាងក្រោម ហើយក៏ប្រហែលជាមានទាំងអាងទន្លេមេណាមខាងលើផងដែរ ។ យើងបានឃើញរួចហើយថា ព្រះបាទហ្វាន់ម៉ាន់ធ្លាប់បានវាយយកនគរឈេទូនេះ ដាក់បញ្ចូលមកក្នុងនគរហ្វូណន ហើយទ្រង់បានឆ្លៀតយកឱកាសដែលអាណាចក្ររបស់ព្រះបាទកោណ្ឌញ្ញៈកំពុង បែកបាក់ ដើម្បីដណ្ដើមយកឯករាជ្យមកវិញ ។
តាម មើលទៅ អ្នកស្រុកឈេទូមិនខុសគ្នាពីប្រជាជនដែលរស់នៅលើទឹកដីដែលយើងហៅ សព្វថ្ងៃថា កម្ពុជា ប៉ុន្មានទេ ហើយឆ្នេរខាងឈូងសមុទ្របឹងហ្កាល់របស់រដ្ឋនេះក៏មានក្រុមឧបនិវេសន៍ ហិណ្ឌូតាំងនៅដូចជានៅតាមឆ្នេរសមុទ្ររបស់ឥណ្ឌូចិនផងដែរ ។ អ្នកស្រុកឈេទូមានអារ្យធម៌ទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណី និងសាសនាដូចអ្នកស្រុកហ្វូណន និងចាម្ប៉ាដែរ ។ នៅក្នុងឯកសាររបស់គេ ពួកចិនតែងប្រៀបធៀបហ្វូណនទៅនឹងឈេទូ ឬចាម្ប៉ា ដោយឥតប្រកាន់ ។ពីព្រោះថាប្រទេសទាំង៣មានអារ្យធម៌ហិណ្ឌូ និងព្រហ្មញ្ញសាសនាដូចគ្នា ហើយគឺប្រជាជនទាំងបីនេះ ហើយដែលបានផ្ដល់ឱ្យឥណ្ឌូចិនទាំងមូល លើកលែងតែតុងកឹងចេញនូវចរិតលក្ខណៈដែលយើងស្គាល់សព្វថ្ងៃ ។
នៅ សតវត្សរ៍ទី៧ ឈេទូមិនទាន់មានធ្វើសកម្មភាពអ្វីចេញក្រៅពីព្រំដែនរបស់គេនៅឡើយទេ គឺនៅតែក្នុងរង្វង់នៃអាងទន្លេមេណាមប៉ុណ្ណោះ ។ ក៏ប៉ុន្ដែ ប្រទេសនេះបានប្រាកដខ្លួនថា ជាសត្រូវមួយរបស់កម្ពុជាស្រេចទៅហើយ ព្រោះគេនេះអាចរើបម្រះខ្លួនរួចពីនឹមត្រួតត្រារបស់ហ្វូណន ដណ្ដើមបានឯករាជ្យ ហើយរក្សាឯករាជ្យនោះបានខុសពីរដ្ឋឯទៀតៗដែលឯករាជ្យបានតែមួយរយៈ ប៉ុណ្ណោះ ។
៦. ឥណ្ឌា
ប្រទេស ឥណ្ឌាជាប្រភពនៃពួកអ្នកផ្សព្វផ្សាយអារ្យធម៌ ដែលបាននាំយកព្រហ្មញ្ញសាសនាមកកាន់កោះជ្វា និងកន្លែងជាច្រើនទៀតនៃឥណ្ឌូចិន ប្រហែលនៅឆ្នាំ៧៨នៃគ្រិស្ដសករាជ ។ គឺជាទឹកដីដ៏ធំមួយ បែងចែកជាក្សត្រប្រទេសជាច្រើនដែលមានការរីកចម្រើនដោយពួកអារ្យៈ រួចទៅហើយ ថែមទាំងមានអក្សសាស្ដ្រ មានប្រព័ន្ធទស្សនវិជ្ជាជាច្រើន អភិវឌ្ឍន៍រហូតដល់បរមត្ថវិជ្ជាដ៏សែនអរូបី ។ ប្រទេសឥណ្ឌាធ្លាប់ត្រូវបានពួកអេហ្ស៊ីប ពួកអាស៊ីរីយាង ពួកស៊ីត និងប្រជាជាតិជាច្រើន រួមទាំងពួកក្រិកផង ដណ្ដើមយក ពួកឈ្លានពានទាំងអស់នោះ ភាគច្រើនបានត្រឹមតែដុតបំផ្លាញប៉ុណ្ណោះ តែក៏មានពួកខ្លះកសាងអាណាចក្រនៅលើទឹកដីនេះដែរ ។
ឥណ្ឌា មានព្រហ្មញ្ញសាសនាជាច្រើនពាន់ឆ្នាំរួចមកហើយ បន្ទាប់មកព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ចាប់បដិសន្ធិឡើងកាលពីមួយពាន់ឆ្នាំ មុន ។ មានស្ដេចឥណ្ឌាមួយព្រះអង្គព្រះនាមថា ធម្មសោកៈ សោយរាជ្យកាលពីបីសតវត្សរ៍មុនគ្រិស្ដសករាជបានប្រើប្រាស់ឥទ្ធិពលរបស់ ពុទ្ធសាសនាធ្វើការដណ្ដើមយកឥណ្ឌាផ្នែកខាងជើងបានមួយចំណែកធំ ព្រមទាំងបានបញ្ជូនបេសកជនពុទ្ធសាសនិកមកកាន់ឥណ្ឌូចិនមាន ភូមា កម្ពុជា និងចាម្ប៉ាផងដែរ ។ព្រះចៅអធិរាជមហាអាឡិចសង់ ឡឺក្រង់ របស់ ម៉ាសេដូនី បានដណ្ដើមយករាជាណាចក្រទាំងឡាយនៃឥណ្ឌាភាគខាងជើង រួចហើយបន្សល់ក្រុមឧបនិវេសន៍ក្រិកនៅទីនោះ ។ អាណានិគមទាំងនោះ ក្រោយមកបានក្លាយជារាជាណាចក្រក្រិក ហិណ្ឌូផ្សេងៗ តែត្រូវរលុបរលាយទៅវិញដោយការមកដល់នៃជនជាតិថ្មីៗទៀត បង្កបង្កើតបានជាវណ្ណៈជាការប្រតិបត្ដិសាសនា និងការអប់រំពិសេស ដែលនៅសេសសល់រហូតដល់សព្វថ្ងៃ ។
ឥណ្ឌា មានទឹកដីធំមហិមា និងមានផ្នែកជាច្រើន ដែលមានអារ្យធម៌ជឿនលឿនជាងប្រជាជាតិទាំងឡាយដែលនៅជុំវិញ ជាហេតុធ្វើឱ្យឥណ្ឌាអាចជះឥទ្ធិពលទៅក្រៅបានតាមព្រំប្រទល់ខាងជើង ខាងឦសាន និងពាយ័ព្យ ដែលពោរពេញទៅដោយជួរភ្នំខ្ពស់ៗ និងមហាសមុទ្រធំៗព័ទ្ធជុំវិញ ។ ឥណ្ឌាបានផ្សាយអារ្យធម៌នៅ អារ៉ាកាន អាវ៉ា ព្រំនៅណានឆាវ ឬថៃនៅស្រុកចិន រួចបានបង្កើតអាណានិគមនៅលើឆ្នេរតេណាស់សេរីម និងមែរគុយ នៅលើឆ្នេរទាំងអស់របស់ទៀបកោះម៉ាឡាកា និងនៅលើឆ្នេររបស់ស្រុក ដែលយើងហៅសព្វថ្ងៃថា សៀម និងកម្ពុជា ។ ពួកអាណ្ណាមក៏ប្រហែលជាធ្លាប់ទទួលអារ្យធម៌ឥណ្ឌាខ្លះៗដែរ មុនទទួលយកអារ្យធម៌ចិន ហើយត្រូវប្រឈមមុខរួមគ្នាជាមួយចិន នៅពេលទៅដល់នគរចាម្ប៉ា ដែលអនុវត្ដតាមព្រហ្មញ្ញសាសនាផ្សេងៗ ៖ រូបបដិមា អាទិទេពព្រហ្មញ្ញសាសនាធំៗ មានដៃច្រើន នារីមេម៉ាយអង្គុយលើគំនរភ្លើងទាំងរស់ ឱបសាកសពប្ដីក្នុងដៃដូចជានៅឥណ្ឌាដែរ ។
វា ហាក់ដូចជាថា អារ្យធម៌ហិណ្ឌូពេលនោះ មានការជឿនលឿនជាងអារ្យធម៌ចិនបន្ដិច ហើយអារ្យធម៌ទាំងពីរនេះ បានប្រជែងគ្នាដណ្ដើមយកឥណ្ឌូចិន នៅដើមគ្រិស្ដសករាជយើងនេះ ។ ក៏ប៉ុន្ដែ មិនមានអារ្យធម៌ណាមួយមានប្រៀបជាងមួយទៀតឡើយ ពោលគឺថា អារ្យធម៌មួយអាចវាតទីយកបានទឹកដីធំ តែមិនអាចធ្វើឱ្យអារ្យធម៌មួយទៀតរលុបបាត់អស់បានទេ ។ ជាក់ស្ដែង គឺទឹកដីដែលកាន់កាប់ដោយពួកអាណ្ណាមសព្វថ្ងៃ មានអារ្យធម៌តាមបែបចិន រីឯទឹកដីដែលកាន់កាប់ដោយពួកកម្ពុជា លាវ សៀម សាន និងភូមា មានអារ្យធម៌តាមបែបឥណ្ឌា ។ ចំណុចមួយទៀត គឺគ្មានអារ្យធម៌ណាមួយក្នុងបណ្ដាអារ្យធម៌ទាំងពីរ ដែលអាចធ្វើឱ្យមានលក្ខណៈស៊ីវីល័យក្នុងបណ្ដាពួកអ្នកស្រុកដើម ដែលមាននៅសល់ពាសពេញឥណ្ឌូចិន ក៏ដូចជានៅឥណ្ឌាខ្លួនឯង ដែលនៅមានអ្នកខ្លះដើរលែងខ្លួនទទេ មិនចេះអានអក្សរ គ្មានច្បាប់ គោរពតាមតែមេភូមិ ចងសម្ព័ន្ធភាពតែជាមួយភូមិស្វ័យតផងគ្នា ហើយជួនកាលទៀត នៅមានចងគំនុំ កាប់សម្លាប់គ្នា សងសឹក និងរបួសស្នាម ដែលកើតមានជាយូរមកហើយ ។
នៅ ចុងសតវត្សរ៍ទី៧នៃគ្រិស្ដសករាជ ប្រទេសឥណ្ឌាមានឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងមកលើឥណ្ឌូចិន ព្រោះថា បណ្ដាក្រុមឧបនិវេសន៍ ដែលនាំយកអារ្យធម៌មកផ្សព្វផ្សាយនៅទីនេះបន្ដិចម្ដងៗ គឺក្រុមឧបនិវេសន៍ហិណ្ឌូ ហើយរាជវង្សស្ដេចដែលសោយរាជ្យនៅទីនេះសុទ្ធតែជាប់អម្បូរក្សត្រិយ៍ ឬព្រាហ្មណ៍ និងម្យ៉ាងទៀតសាសនាដែលគេគោរព គឺព្រហ្មញ្ញសាសនា ឬព្រះពុទ្ធសាសនា ។ ពាក្យថា «វរ្ម័ន» មានន័យថា អ្នកការពារដែលព្រះរាជាប្រកាន់យកនៅពេលឡើងសោយរាជ្យនៅកម្ពុជា ក៏ដូចជានៅចាម្ប៉ា ជាឋានៈដែលស្ដេចហិណ្ឌូខ្លះប្រកាន់យកនៅឥណ្ឌាភាគខាងត្បូង ។ ច្បាប់ទម្លាប់ ប្រពៃណី ដែលគេអនុវត្ដ សុទ្ធតែមានប្រភពចេញមកពីឥណ្ឌា ។ គេគោរពបូជាអាទិទេពរបស់ឥណ្ឌា គេអានសៀវភៅដែលសរសេរនៅឥណ្ឌា ។ ពួកព្រាហ្មណ៍មកតាំងទីលំនៅក្នុងឥណ្ឌូចិនដោយស្ម័គ្រចិត្ដព្រោះ អ្នកស្រុកអនុវត្ដតាមទ្រឹស្ដីរបស់គេ ហើយលើកកូនក្រមុំឱ្យគេទៀតផង នេះបើតាមអត្ថបទចិនមួយនិយាយ ។
៧. ចិន
ទំនាក់ទំនង ជាមួយចិន មានការលំបាកយូរ ព្រោះដំណើរតាមសមុទ្រមានគ្រោះថ្នាក់ ជាពិសេសគឺមានការលំបាកនឹងឆ្លងជ្រោយបុណ្ឌុរង្គក្នុងរយៈពេលយូរ នៅពេលដែលមានខ្យល់មូសុងបក់មកពីឦសាន ។ តែទោះជាយ៉ាងណាក្ដី យើងបានឃើញថា ទំនាក់ទំនងនោះមានរួចទៅហើយតាំងតែពីមុនគ្រិស្ដសករាជម្ល៉េះ ជាមួយនគរចាម្ប៉ា ក៏ដូចជាជាមួយនគរហ្វូណន ហើយថា ពួកចិនបានស្គាល់ទឹកដីតាមឆ្នេរសមុទ្រឥណ្ឌូចិន និងទៀបកោះម៉ាឡាកាបានល្អគួរសម ។
ចិន មានពង្សាវតារ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រ និងកំណត់ត្រាភូមិសាស្ដ្រ ដែលមានចុះកាលបរិច្ឆេទច្បាស់លាស់ ហើយការពិពណ៌នារបស់គេ ទោះបីជាចម្លងតៗគ្នាក្ដីក៏សុទ្ធតែត្រឹមត្រូវ គ្រាន់តែថា សព្វថ្ងៃនេះគេមានការលំបាកនឹងកំណត់ថា រឿងរ៉ាវណាបានកើតនៅទីកន្លែងណា ព្រោះឈ្មោះដែលចិនហៅនោះខុសពីឈ្មោះដែលអ្នកស្រុកអាយហៅ ម្យ៉ាងទៀត ចិនមិនបានយកចិត្ដទុកដាក់នឹងការប្រែប្រួលប្ដូរឈ្មោះស្រុកទេស ផ្សេងៗផងទេ ។ ជួនកាល ចិនប្រើពាក្យមួយឃ្លាសម្រាប់ហៅស្រុកមួយនៅសម័យកាលមួយ ដែលអាចនឹងទៅជាមិនត្រឹមត្រូវទេមួយសតវត្សរ៍ក្រោយមក ។ ជាក់ស្ដែង ចិនហៅនគរហ្វូណនសម័យព្រះនាងលីវយីថាជា «រាជាណាចក្រនៃមនុស្សស្រាត» ហើយនៅតែហៅដូច្នេះរហូត ទោះជាអ្នកស្រុកស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ ឬក៏បានបិទបាំងកាយខ្លះទៅហើយក៏ដោយ ។ ដោយហេតុនេះ ជួនកាលយើងមានការច្រឡំនៅពេលដែលយើងប្រទះឃើញក្នុងអត្ថបទនូវពាក្យ «រាជាណាចក្រមនុស្សស្រាត» មិនដឹងថាគេចង់និយាយអំពីអ្នកស្រុកហ្វូណន ឬពីប្រជាជនដែលរស់នៅលើជួរភ្នំអាណ្ណាម ត្រង់ចន្លោះនគរចាម្ប៉ា និងកម្ពុជា គឺពួកម៉យសព្វថ្ងៃនេះ ។ ទោះជាយ៉ាងណាក្ដី យើងមិនគួរតវ៉ានឹងពួកចិនខ្លាំងពេកទេ ព្រោះថា បើគ្មានឯកសាររបស់ចិនទាំងអស់នោះទេ នោះក៏យើងមិនបានដឹងអ្វីអំពីឥណ្ឌូចិនដែររហូតមកដល់សតវត្សរ៍ទី ១៥ ។
ម្យ៉ាងទៀត វាប្រាកដណាស់ថា ចិនមិនមែនជាអធិរាជលើប្រទេសទាំងអស់ដែលពាណិជ្ជករ និងទូតរបស់គេបានទៅដល់ ឬក៏ត្រួតត្រាលើស្ដេចទាំងអស់ដែលបញ្ជូនសួយសារអាករឱ្យចិន ហើយចិនផ្ញើជំនូនឱ្យទៅវិញនោះទេ ។ ក៏ប៉ុន្ដែបើតាមឯកសារទាំងឡាយដែលស្ដីអំពីទំនាក់ទំនងរបស់ចិនជាមួយ ក្សត្រប្រទេស និងរាជាណាចក្រជិត ឬឆ្ងាយ អនុត្ដរភាពរបស់ចិនបានផ្សព្វផ្សាយចុះទៅត្បូងឆ្ងាយគ្រប់ទីកន្លែង ណាដែលមានដីមានកោះ ឬទៀបកោះ បើទោះជាមិនមានការត្រួតត្រាជាក់ស្ដែងក៏ដោយ ក៏ជាការជះឥទ្ធិពលខាងសីលធម៌ និងអារ្យធម៌ដែរ (10) ។ ព្រះចៅអធិរាជចិន និងសេនាបតីទាំងអស់ឆ្លាតវៃណាស់ក្នុងការប្រើប្រាស់អនុត្ដរភាពនេះ ហើយយល់ច្បាស់ថា ការប្រគល់តំណែងអ្វីមួយរបស់ខ្លួន ភាគច្រើនមិនមានន័យអ្វីទេ ជាក់ស្ដែងដូចជាការប្រគល់ឋានៈដល់ស្ដេចកោណ្ឌញ្ញ (ជ័យវរ្ម័ន) ថាជា «ឧត្ដមសេនីយ៍ភាគខាងត្បូង ជាស្ដេចនគរហ្វូណន» មិនមាននាំអ្វីប្លែកមកថ្វាយព្រះរាជាអង្គនេះទេ ។ ចិនយល់ច្បាស់ណាស់ថា ពាក្យសរសើររបស់ព្រះរាជាទាំងឡាយគ្រាន់តែជាពាក្យបញ្ជោរប្រកបដោយ ផលប្រយោជន៍ប៉ុណ្ណោះ ប៉ុន្ដែព្រះរាជានោះមិនដាក់នគរឱ្យចំណុះចិនឡើយ ។ម្យ៉ាងទៀតបើ ទោះជាការប្រឌិតក្នុងចិត្ដនេះមិនបានទៅដល់ព្រះចៅអធិរាជក៏ដោយ ក៏វាបានជ្រួតជ្រាបក្នុងនយោបាយរបស់ចិន ក្នុងស្រទាប់ឥទ្ធិពលផ្សេងៗដែលធ្វើឱ្យប្រជាជនចិនទាំងអស់មានជំនឿ ថា ពួកគេដណ្ដើមបានសកលលោកទាំងមូល ហើយសកលលោកគោរពបូជាគេដែរ ។
តាម ពិត អំណាចខាងសីលធម៌របស់អាណាចក្រចិនដ៏ធំដែលស្ថិតនៅពីខាងជើងឥណ្ឌូចិន នេះ បង្កើតបានជាអារ្យធម៌មួយខុសគេ និងធំធេងណាស់ ហើយបើទោះបីជាកន្លែងខ្លះហាក់ដូចជាមានសើៗតែខាងក្រៅ និងជាអភិមានះ ដែលគួរឱ្យអស់សំណើចក្ដី ក៏ចិនពិតជាមជ្ឈមណ្ឌលខ្លាំងមួយ ដែលទាក់ទាញក្រសែភ្នែករបស់ព្រះរាជានៃនគរទាំងឡាយ ដែលរាជទូត ឬពាណិជ្ជករចិន បានទៅដល់ដែរ ។ ចិនមានសំពៅធំៗ ធំជាងសំពៅរបស់ស្រុកឯទៀតៗ ហើយចិនអាចធ្វើនាវាចរកាត់សមុទ្រធំៗ មិនចាញ់ពួកម៉ាឡេទេ ។ ទំនិញល្អៗរបស់ចិនធ្វើឱ្យអ្នកស្រុកស្រលាញ់កោតសរសើរ ។ សម្លៀកបំពាក់ របៀបរបបជាអ្នកមានច្បាប់ទម្លាប់ទាំងអស់នេះ ធ្វើឱ្យចិនមានមោទនភាពក្រៃលែង មោទនភាពដែលចិនចេះប្រើយកចំណេញ និងយកផលប្រយោជន៍ ព្រមជាមួយការចង់ចេះ ចង់ដឹងចង់ស្គាល់ប្រជាជាតិឆ្ងាយជិតដែលនាវាគេទៅដល់ផង ។
ការ ត្រួតត្រារបស់ចិនលើអាណ្ណាម សង្គ្រាមជាមួយនគរចាម្ប៉ា នៅពេលណាដែលពួកចាមឈ្លានពានចូលខែត្រអាណ្ណាម ដែលស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួន ជំនួយជាទ័ពដែលចិនបញ្ជូនចេញទៅជួយស្ដេចខាងក្រៅ ដូចជាព្រះបាទកោណ្ឌញ្ញៈ ដែលអំពាវនាវសុំដើម្បីធ្វើចម្បាំងជាមួយស្ដេចប្រឆាំងទាំងអស់នេះមាន ឥទ្ធិពលលើប្រជារាស្ដ្រចិនណាស់ ។
ដូច្នេះ គេមិនត្រូវឆ្ងល់ទេនឹងឃើញថា ចិនហាក់ដូចជាមានវត្ដមានគ្រប់ទីកន្លែងនាសម័យនោះ និងឃើញឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនលើករៀបរាប់អំពីរាជទូតជាច្រើនដែល ព្រះចៅអធិរាជទទួលព្រមជាមួយសួយសារអាករផង ដែលផ្ញើទៅផ្ញើមកជាមួយព្រះរាជសារ ព្រះរាជសុន្ទរកថា និងតំណែងផ្សេងៗប្រគល់ជូនស្ដេចដែលគេមិនស្គាល់ រួមទាំងអ្នកដែលអះអាងថា ជាប់ខ្សែលោហិតជាមួយរាជវង្សចិន ហើយទទួលងារចិនអ្វីមួយផង ។
រដ្ឋ ជិតខាងមួយដែលតែងទទួលឥទ្ធិពលខាងផ្លូវសីលធម៌ និងអារ្យធម៌ពីចិនចាប់តាំងពីសតវត្សរ៍ទី៥រហូតមក បានទទួលយកជំនឿ ទស្សនវិជ្ជា និងអក្សរចិន ក៏ប៉ុន្ដែបានទាត់ចោលអនុត្ដរភាពខាងនយោបាយរបស់ចិន ព្រោះខ្លាចក្លាយខ្លួនជានគរសាមន្ដរាជនោះគឺប្រទេសជប៉ុន ។
(1) យើងបានឃើញពីខាងលើថា តាមរឿងព្រេង មានស្ដេចចាម៦អង្គ សោយរាជ្យនៅស្រុកខ្មែរ មុនពេលពួកកម្ពុជៈមកដល់ ។
(2) បុណ្ឌុរង្គ ឬផានរ៉ាងនេះ ជារដ្ឋប្រឆាំងតូចមួយ ឬបើហោចណាស់ក៏ជារដ្ឋមួយដែលមានឯករាជ្យពីចាម្ប៉ា ប្រសើរជាងក្សត្រប្រទេសឯទៀតៗ ។ សិលាចារឹកពោធិក្លោងការ៉ាយ ដែលគេរកឃើញនៅឆ្នាំ១៩០៨ និងមានកាលបរិច្ឆេទនៅមហាសករាជ៩៧២ ត្រូវនឹងគ្រិស្ដសករាជ១០៥០ ហាក់ដូចជាជំទាស់នឹងឯករាជ្យភាពនេះ ។ សិលាចារឹកនោះនិយាយថា អ្នកស្រុកផានរ៉ាងជាមនុស្សស្ពឹក ហើយខិលខូច និងច្រើនតែបះបោរប្រឆាំងនឹងស្ដេចនគរចាម្ប៉ាតែត្រូវបានព្រះ បរម្មេស្វរៈ វរមទេវៈដាក់ទោសដេញវាយរហូតដល់ក្នុងព្រៃភ្នំ ។ បន្ទាប់មកពួកនោះក៏ប្រែក្លាយខ្លួនជាមនុស្សល្អត្រឹមត្រូវ ហើយស្មោះនឹងស្ដេចនគរចាម្ប៉ាវិញ ។ តែការចុះចូលនោះ មិនស្ថិតស្ថេរទេ ។
(3) តាមឯកសារឈ្មោះ «កំណត់ត្រាស្ដីអំពីកូសាំងស៊ីន» នៅក្នុង Lettres édifiantes et curieuses XXXIe année ១៧៧៤ ។
(4) ពាក្យ ផាម ជាការចម្លងរបស់អាណ្ណាមពីពាក្យចិន ហ្វាន ។ ផាមឡូដាត ត្រូវនឹងឈ្មោះតាមចិនហៅថា ហ្វានហ៊ូតា ។
(5) សូមបញ្ជាក់ថានៅឥណ្ឌូចិន សិទ្ធិរៀមច្បងមិនមានអនុវត្ដតឹងរឹងណាស់ណាទេ ទាំងនៅម៉ាឡេស៊ី និងកម្ពុជាសព្វថ្ងៃក៏អ៊ីចឹងដែរ ។
(6) លោក ប៉េគូប៊ីល និយាយថា រាជធានីលីនយីនេះស្ថិតនៅជិតស្រណូច ដែលខ្ញុំមិនដឹងជានៅត្រង់ណា ។ គាត់និយាយថាគេត្រូវដើរ៧ថ្ងៃពីព្រំដែនមក ទម្រាំមកដល់លីនយី ដូច្នេះ បើគិតថាដើរមួយថ្ងៃបាន៣៥គីឡូម៉ែត្រ រាជធានីនេះត្រូវនៅនឹងមាត់ពាមស្ទឹងវ៉េ ។ មានចំណុចសំខាន់មួយដែលលោក ប៉េគូប៊ីល បានបញ្ជាក់បន្ថែម គឺថាពួកចិនអាណ្ណាមបានយកពីលីនយីទៅនូវមាសចំនួន១៨ដុំធំៗ ដែលដាក់នៅក្នុងបន្ទប់មួយសម្រាប់ឱ្យស្ដេចចាមចូលគោរពបូជាវិញ្ញាណ ក្ខន្ធបុព្វបុរស ។ គាត់ថាមកពីស្ដេចកូសាំងស៊ីន (ចាម្ប៉ា) បានប្រកាន់យកទំនៀមទម្លាប់តាមចិន គឺសំដែងការគោរពបូជាចំពោះព្រះរាជាដែលសុគតទៅដោយសង់បន្ទប់ថ្វាយ មួយ និងដាក់មាសមួយបន្ទះនៅក្នុងនោះ ។ បន្ទះដុំមាសមានទាំងអស់១៨ ពីព្រោះហ្វានផានឈេជាព្រះរាជាទី១៩នៅចាម្ប៉ានេះចាប់តាំងពីគ្យូលាន មក ។ហេតុការណ៍នេះអាចឱ្យយើងកំណត់បាននូវទីតាំងរបស់រាជធានី ចាម្ប៉ានៅសតវត្សរ៍ទី៧ និងចំនួនស្ដេចដែលសោយរាជ្យរហូតមកដល់ពេលដែលពួកចិនអាណ្ណាមវាយយក រាជធានីបាន គឺ១៨អង្គ តាំងពីឆ្នាំ១៣៧មក ។
យើង មិនបានស្គាល់ព្រះនាមរបស់ព្រះរាជាទាំង១៨អង្គអស់ទេ ទោះជាព្រះនាមតាមភាសាសាមញ្ញ ឬក៏តាមភាសាសំស្ក្រឹតក្ដី ។ ហើយវាហាក់ដូចជាថា គេមិនបានរាប់ឈ្មោះស្ដេចជ្រែករាជ្យ ហ្វានតាងកេងឈន់ ផងទេ ដែលសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ៤៩១ ។ ម្យ៉ាងទៀត មានស្ដេចយ៉ាងហោចណាស់ក៏៦អង្គដែរ ដែលសោយរាជ្យនៅចន្លោះពីស្ដេចគ្យូលាន ដែលសោយរាជ្យនៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សរ៍ទី២មកដល់ស្ដេចហ្វានហុងដែល សោយរាជ្យនៅដើមសតវត្សរ៍ទី៤ ។ដូច្នេះមានស្ដេចសោយរាជ្យទាំងអស់ ស្មើនឹង១៧បូក៦ គឺ២៣អង្គ មិនមែន១៨អង្គទេ ។ លោក ប៉េគូប៊ីល ប្រហែលជាច្រឡំ ដែលគិតថាមានបន្ទះមាស១៨សម្រាប់ស្ដេចចាម ចាប់ពីគ្យូលាន មក គឺ១៨នេះ មិនមែនចាប់ពីស្ដេចទី១មកទេ ។
(7) ខ្ញុំ មិនញញើតទេនឹងកំណត់ថា រាជធានីភវបុរៈនេះជារាជធានីរបស់ហ្វូណនដែលចិនហៅថា តូមូ ដែលត្រូវបានកសាង និងរៀបចំឡើងវិញដោយព្រាហ្មណ៍កោណ្ឌញ្ញ (ជ័យវរ្ម័ន) ។ ពេលក្រោយមក រាជធានីដូរឈ្មោះទៅជាវយធបុរៈ រួចទៅជាអង្គរបុរីវិញ ។
(8) ពួកអារ៉ាប់ហៅនគរចាម្ប៉ាថា សាន្វ ហើយនិយាយថានៅពីខាងកើតកម្ពុជា ។
(9) នៅ លើផែនទីរបស់ផ្ដូលេមេ មានឈ្មោះក្រុងជាច្រើនដែលលោកវរសេនីយ៍ ហ្សេរីនី អះអាងថាអាចកំណត់បាន ៖ នៅលើមាត់សមុទ្រខាងលិចមាន បេរ៉ាបៃ ត្រូវនឹង មែរគុយ តាកូឡា ត្រូវនឹង តាកូប៉ា សាបាណា ត្រូវនឹង សាបា ។ នៅលើមាត់សមុទ្រខាងកើត មាន ថារ៉ា ត្រូវនឹង ទ្រីនកាមី រ៉ាលុងកា ត្រូវនឹង ក្រា ។
(10) គួរកត់សម្គាល់ថា ថ្វីបើចិនមិនមានអំណាចនៅក្នុងសម័យដែលយើងកំពុងសិក្សា ប៉ុន្ដែដល់មកសតវត្សរ៍ក្រោយៗមក ចិនមានអំណាចខ្លះទៅលើស្រុកមួយចំនួន ៖ ជាក់ស្ដែងគឺនៅឆ្នាំ១២៩៣ ព្រះចៅអធិរាជគូប៊ីឡាយខាន់ បានធ្វើសង្គ្រាមជាមួយកោះជ្វា ដែលបានប្រមាថដល់ទូតចិន ។ នៅឆ្នាំ១២៩៥ ព្រះចៅអធិរាជនេះបានទប់ស្កាត់មិនឱ្យមានសង្គ្រាមរវាងសៀមនឹង ម៉ាឡាយូ ។ នៅឆ្នាំ១៤១១ ចិនធ្វើសង្គ្រាមវាយកោះសិរីលង្កា ចាប់ស្ដេច អល្លង្គោនរៈ ជាចំណាប់ខ្មាំងយកទៅស្រុកចិន រួចហើយតែងតាំងសមាជិករាជវង្សម្នាក់ឱ្យសោយរាជ្យបន្ដ ។ នៅឆ្នាំ១៥៧០ ស្ដេចសៀមបានសំណូមពរចិនឱ្យប្ដូរត្រាដែលបានប្រគល់ឱ្យស្ដេចថៃ តាំងពីឆ្នាំ១៣៧៦ តែបានបាត់ទៅនៅពេលពួកប៉ាកានវាយយករាជធានីអយុធ្យា ។
ហេតុការណ៍ ទាំងអស់នេះ រួមទាំងការប្រគល់នូវតំណែងដល់ស្ដេចនគរកញ្ជីនៅឥណ្ឌានៅឆ្នាំ៧២០ មួយផង បញ្ជាក់ថា ចិនមិនគ្រប់គ្រងប្រទេសទាំងឡាយណាដែលទទួលឥទ្ធិពលពីចិន ឬខ្លបខ្លាចការកំញើញ និងកិត្ដិគុណរបស់ចិននោះទេ ប៉ុន្ដែវាបញ្ជាក់ច្បាស់ថា សកម្មភាពអ្វីមួយរបស់ចិន ជាផ្លូវទូត ឬជាផ្លូវទ័ព មានប្រសិទ្ធភាពណាស់ ហើយចិនចេះប្រើកម្លាំងធ្វើសង្គ្រាម ត្រូវពេលដើម្បីឱ្យគេឯងគោរព ។
០៧.ទំនាក់ទំនងជាមួយកម្ពុជា
ប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសកម្ពុជា(ក្បាលទី ១ ជំពូកទី ៧)
Posted: Oct-10-2016
ជំពូកទី៧
កំណត់សម្គាល់អំពីប្រជាជនដែលមានទំនាក់ទំនងជាមួយកម្ពុជា
ពីសតវត្សរ៍ទី៨ដល់សតវត្សរ៍ទី១០ ៖ ចាម្ប៉ា អាណ្ណាម-តុងកឹង ចិន និងឥណ្ឌា
ឥឡូវនេះអាណាចក្រកម្ពុជាបានត្រូវកសាងឡើងវិញហើយដោយមានរាជធានីដ៏ធំមួយដែលជា «បន្ទាយប្រកបដោយកំផែងការពាររឹងមាំ គ្មានសត្រូវណាវាយដណ្ដើមយកបាន» មានព្រះរាជាជាព្រះចៅអធិរាជ ត្រួតត្រាលើបណ្ដាប្រទេសជិតខាងហើយវាតទឹកដីហួសពីវៀងច័ន្ទទៅទៀតនៅ ប្រទេសលាវ និងមានកិត្ដិនាមល្បីរន្ទឺ «ទៅសព្វទិសទីនៃពិភពលោក» នេះបើតាមការរ៉ាយរ៉ាប់របស់សិលាចារឹក ។
តើក្នុងអំឡុងពេលនេះ បណ្ដារាជាណាចក្រជិតខាងរបស់កម្ពុជា ដែលយើងបានស្គាល់រួចមកហើយ អាចនឹងមានឥទ្ធិពលតិច ឬច្រើន មកលើកម្ពុជា តាមរបៀបបែបយ៉ាងដូចម្ដេចខ្លះ ?
១. នគរចាម្ប៉ា
នៅដើមសតវត្សរ៍ទី៧ ពួកចាមបានគ្រប់គ្រងលើទឹកដីមួយដែលប្រហាក់ប្រហែលត្រូវនឹងអាណ្ណាម សព្វថ្ងៃនេះ ។ ពួកចាមនេះ បានវាយកម្ទេចបណ្ដាខែត្រខាងត្បូងរបស់តុងកឹង ដែលនៅជាប់នឹងព្រំដែន ដណ្ដើមបានខែត្រយីណាន ជាខែត្រចិន-អាណ្ណាម យកមកកាន់កាប់មួយរយៈ តែបានត្រូវទ័ពអាណ្ណាម ដែលដឹកនាំដោយមេបញ្ជាការចិន វាយដេញកម្ចាត់រហូតចូលមកដល់ផ្ទៃក្នុងនគរចាម្ប៉ា ហើយបង្ខំឱ្យសងការខូចខាត រួចឱ្យលើកសួយសារអាករទៅថ្វាយទៀត ។ រាជធានីនគរចាម្ប៉ា រងការវាយកម្ទេចពីរលើក ក៏ប៉ុន្ដែពួកចាមនៅអាចរក្សាទឹកដីបាន លើកលែងតែខែត្រយីណានមួយដែលត្រូវប្រគល់ទៅឱ្យអាណ្ណាមវិញ ។
កាលពីសតវត្សរ៍ទី៥ រាជសម្បត្ដិនគរចាម្ប៉ាមានព្រះរាជាខ្មែរមួយអង្គសោយរាជ្យ ។ នៅសតវត្សរ៍ទី៧ រាជសម្បត្ដិនេះបានធ្លាក់ទៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃព្រាហ្មណ៍ម្នាក់ ដែលធ្វើគុតព្រះមហាក្សត្រ បន្ទាប់មកធ្លាក់ទៅក្នុងដៃមហេសីព្រាហ្មណ៍ រួចទៅក្នុងដៃព្រះអង្គម្ចាស់បះបោរមួយអង្គ ដែលក្លាយជាព្រះស្វាមី មហេសីរបស់ព្រាហ្មណ៍ក្បត់នោះ ។ នគរចាម្ប៉ាធ្លាប់ជួបប្រទះនឹងបដិវត្ដន៍ផ្ទៃក្នុងជាច្រើន ដែលជាហេតុនាំនគរនេះឈានទៅរកការរលត់រលាយ ។ ក៏ប៉ុន្ដែទោះជាយ៉ាងណាក្ដី នាសម័យនោះ នគរនេះមិនទាន់បាត់ទឹកដី សូម្បីមួយចំអាមនៅឡើយទេ ។
នៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សរ៍ទី៨ នគរចាម្ប៉ាបានទទួលរងគ្រោះដូចជាតុងកឹង និងកម្ពុជាដែរ ពីការឈ្លានពានរបស់ពួកជន «ស្គមកំព្រឹង ហើយខ្មៅព្រីក» ដែលធ្វើដំណើរមកពីកោះស៊ូម៉ាត្រា និងកោះពូឡូកុងឌ័រ តាម «នាវាបរទេស» (ឆ្នាំ៧៦៥-៧៧៤ និង៧៨៧ នៃគ្រិស្ដសករាជ) ។
អំពើចោរកម្មនេះប្រហែលជាកើតមាននៅក្នុងរជ្ជកាលរបស់ស្ដេចចាម ព្រះបាទព្រឹទ្ធិវិន្ទ្រវរ្ម័ន ដែលជាព្រះរាជាទី៣ ឬទី៤សោយរាជ្យបន្ដពីព្រះបាទវិក្រត្ដវរ្ម័ននៅពាក់កណ្ដាលទី២នៃ សតវត្សរ៍ទី៨ និងនៅក្នុងរជ្ជកាលក្មួយរបស់ព្រះអង្គព្រះនាម ព្រះបាទសត្យវរ្ម័ន ដែលសោយរាជ្យពីឆ្នាំ៧៧៤ ដល់៧៩៤ ។ ពួកចាមបានរុញច្រានពួកឈ្លានពានឱ្យដកថយចេញទៅវិញ ក៏ប៉ុន្ដែប្រទេសកម្ពុជាទប់ទល់មិនឈ្នះ ក៏ត្រូវបែកនគរជាពីរដោយសារបរាជ័យនេះ គឺកម្ពុជាទឹក និងកម្ពុជាគោក តាមសម្ដីពួកចិន និងអាណ្ណាម ដូចដែលយើងបានឃើញពីខាងលើរួចមកហើយ ។
មិនយូរប៉ុន្មាន ក្រោយពីបានជៀសផុតពីគ្រោះថ្នាក់រួមរួចមក ពួកចាមបានធ្វើការឈ្លានពានទៅលើខែត្រ ហ៊ន់ និងអាយ របស់អាណ្ណាមនៅឆ្នាំ៨០៨ ក្រោមរជ្ជកាលរបស់ព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័ន ជាព្រះអនុជរបស់ព្រះបាទសត្យវរ្ម័ន ។ ពួកអាណ្ណាមបានវាយតបតវិញដោយប្រើកម្លាំងទ័ពដ៏ធំ ធ្វើឱ្យពួកចាមបរាជ័យ ហើយយល់ព្រមសងការខូចខាត និងលើកសួយសារអាករថ្វាយស្ដេចអាណ្ណាម ។
ចាប់ពីពេលនោះមក រាជធានីចាស់គឺ លីនយី បានត្រូវបោះបង់ចោល ព្រះរាជាបានយាងមកតាំងព្រះរាជវាំងនៅឯ ឈេន ដែលជាកំពង់ផែសមុទ្រមួយស្ថិតនៅខាងកើតលីនយីវិញ ។ បើតាមពង្សាវតារនិយាយថា នៅក្បែរកំពង់ផែនោះ មានទីក្រុងមួយឈ្មោះហៅថា ឈេនឈីន ទើបបានជាគេហៅនគរចាម្ប៉ាថាជារាជាណាចក្រ ឈេនឈីន វិញ ។ គឺពាក្យនេះហើយដែលពួកអឺរ៉ុបហៅក្លាយមកជាកូសាំងស៊ីន (1) ។
ព្រះបាទហរិវរ្ម័នដែលសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័ននៅឆ្នាំ ៨១៣ ហើយដែលនៅគង់លើរាជសម្បត្ដិនៅឡើយនៅឆ្នាំ៨១៧ ឬក្រោយនោះ មិនបានបន្ដធ្វើសង្គ្រាមទេ ក៏ប៉ុន្ដែ ព្រះបាទវិក្រត្ដវរ្ម័ន ដែលស្នងរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គ បានដឹកនាំទ័ពរាតត្បាតបណ្ដាខែត្ររបស់កម្ពុជា ហើយបានវាយចូលរហូតមកដល់កណ្ដាលផ្ទៃប្រទេស ដែលអាចជាហេតុធ្វើឱ្យព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័នទី១ លើករាជធានីពីមហិន្ទ្របព៌ត ទៅតាំងនៅឯហរិហរល័យវិញ ដើម្បីជៀសពីចម្បាំង ។
ក្រោយពីត្រូវវាយបណ្ដេញចេញពីកម្ពុជាម្ដងរួចមក ពួកចាមបានត្រលប់មកវាយប្រហារម្ដងទៀតនៅឆ្នាំ៨៩៨ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទយសោវរ្ម័នដែលជារាជបុត្ររបស់ព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័ន តែត្រូវបរាជ័យហើយកងទ័ពខ្មែរបានដេញតាមរហូតដល់រាជធានី រួចដាក់នគរចាម្ប៉ានៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់ស្ដេចខ្មែរមួយអង្គ ដែលសោយរាជ្យនៅនគរវិជ័យ (គឺក្វាងប៊ិញសព្វថ្ងៃ)។ ក៏ប៉ុន្ដែ នៅពេលដែលព្រះបាទយសោវរ្ម័ន ត្រលប់មកព្រះនគរវិញ ប្រកបដោយជោគជ័យនោះ ព្រះអង្គ បានត្រូវទ័ពចាម១២សង្កាត់ ស្កាត់វាយទាល់តែព្រះអង្គត្រូវវាយដកថយទៅវិញដូចដែលបានឃើញខាងលើ រួចមកហើយ ។
២. អណ្ណាម-តុងកឹង
នៅដើមសតវត្សរ៍ទី៩ តុងកឹងស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់ចិននៅឡើយ ហើយត្រូវនៅដូច្នេះយូរតទៅទៀត ថ្វីបើមានការបះបោរប្រឆាំងនឹងចិនជាញឹកញយក៏ដោយ ។ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី៨ ពួកអាណ្ណាមបានបះបោរទូទាំងប្រទេសប្រឆាំងនឹងពួកចិន ហើយបានប្រកាសលើកស្ដេចមួយអង្គដែលប្រហែលជាមានដើមកំណើតហិណ្ឌូ ព្រះនាមហាក់ឌេ (ស្ដេចខ្មៅ) ឱ្យសោយរាជ្យ ។ ស្ដេចខ្មៅនេះ ដោយមានជំនួយពីទ័ពខ្មែរ និងចាម ៣០ម៉ឺននាក់ បានវាយកម្ទេចបន្ទាយចិនមួយ ។ ក៏ប៉ុន្ដែក្រោយពីការខិតខំប្រឹងប្រែងប្រកបដោយជោគជ័យ និងសេចក្ដីត្រេកអរនេះកន្លងផុតទៅ តុងកឹងក៏ត្រូវធ្លាក់ចូលក្រោមនឹមត្រួតត្រារបស់ចិនឡើងវិញនៅ គ្រិស្ដសករាជ៧២២ ហើយស្ថិតនៅក្រោមនឹមត្រួតត្រារបស់ពួកអ្នកឈ្នះយ៉ាងតឹងតែងតាំងពី ពេលនោះមក ។
នៅដំណាច់សតវត្សរ៍ទី៨ គឺនៅឆ្នាំ៧៦៨ ពួកអាណ្ណាមបានងើបបះបោរម្ដងទៀត ហើយបានលើកមេទ័ពឈ្មោះ ភុងហ៊ុង ឱ្យឡើងសោយរាជ្យដែលតែងតែដឹកនាំកម្លាំងវាយទ័ពចិន ដែលឆ្លងចូលមកក្នុងទឹកដី ឱ្យបរាជ័យរាល់លើក ។ ក៏ប៉ុន្ដែអត់ពីស្ដេចអង្គនេះទៅ បុត្រព្រះអង្គព្រះនាមភុងអាញ់ ដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដ មិនមានសេចក្ដីក្លាហាននឹងការពារប្រទេសទេ បែរជាប្រគល់ខ្លួនចុះចូលឧបរាជ ដែលចិនបញ្ជូនឱ្យមកសោយរាជ្យបន្ដពី ភុងហ៊ុង ទៅវិញ ។
រាជធានីរបស់តុងកឹងកាលពីពេលនោះគឺ ហាណូយ ដូចសព្វថ្ងៃដែរ ។ គឺជាបន្ទាយប្រដាប់ទៅដោយគ្រឿងការពារ ដែលមានអ្នកស្រុករស់នៅជុំវិញ មានផ្សារ និងជាពិសេសគឺមានបញ្ជាការកណ្ដាលរបស់ចិនផង ។
នៅចុងសតវត្សរ៍ទី៩ ពួកថៃមកពី យុនណាន ដែលចិនហៅថា ណានឆាវ តែអាណ្ណាមហៅថា ណាមឈាវ មានន័យថា «ស្ដេចកណ្ដាល» បានចូលលុកលុយតុងកឹង ។ នៅក្នុងសង្គ្រាមមួយជាមួយចិន ដែលតែងតែប៉ុនប៉ងបំផ្លិចបំផ្លាញរាជាណាចក្ររបស់គេ ស្ថិតនៅចន្លោះ យុនណាន នឹង ទីបេ ត្រង់ម្ដុំ តាលី ពួកណានឆាវនេះបានវាយឈ្នះទ័ពចិន ដែលមានពលទាហានមួយភាគធំជាពួកអាណ្ណាមតុងកឹង ហើយដណ្ដើមបានយុនណាន ។ ក្រោយមក ពួកនេះបានគាំទ្រពួកអ្នកស្រុកភ្នំនៅខាងលើតុងកឹង ដែលតែងតែរងការគាបសង្កត់ពីចៅហ្វាយក្រុងហាណូយ ហើយត្រូវចៅហ្វាយក្រុងនេះដេញវាយប្រហាររហូតជិតដល់យុនណាន ។ ពួកអ្នកស្រុកភ្នំនោះប្រហែលជាពួកមួងសព្វថ្ងៃបាននាំផ្លូវទ័ព ណានឆាវចុះតាមជ្រលងទន្លេក្រហមមកវាយកម្ទេចតុងកឹងរួចកាន់កាប់ហាណូយ បាន ។
រាជធានីហាណូយបានត្រូវវាយកម្ទេច ដុតបំផ្លាញ រួចពួកណានឆាវគ្រប់គ្រងអាណ្ណាមចំនួនដប់ឆ្នាំ ពីឆ្នាំ៨៦០ ដល់៨៧០ ទើបដកថយទៅស្រុកវិញ ហើយត្រូវទ័ពព្រៃដែលចុះចូលជាមួយចិន-អាណ្ណាមស្កាត់វាយប្រហារថែម ទៀត ។
យើងនឹងជួបជាមួយពួកណានឆាវ ឬថៃនេះទៀត នៅខាងក្រោយ នៅពេលដែលពួកនេះបង្ហាញខ្លួនមុនដំបូងនៅភូមារួចនៅភាគខាងជើង ទន្លេមេណាមជាទីដែលពួកគេនឹងកសាងរាជាណាចក្រសៀម ។
តាមមើលទៅ តុងកឹងពេលនោះមិនមានទំនាក់ទំនងអ្វីជាមួយកម្ពុជាទេ ព្រោះស្ថិតនៅឆ្ងាយ ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រអាណ្ណាមមាននិយាយអំពីពួកខ្មែរជាលើកដំបូង នៅពេលដែល «អធិរាជខ្មៅ» មានដើមកំណើតហិណ្ឌូ ហើយដែលប្រហែលជាខ្មែរ បានដឹកនាំទ័ពខ្មែរ-ចាម ៣០ម៉ឺននាក់ ទៅវាយតុងកឹង ។ ចាប់ពីត្រឹមនោះមកប្រជារាស្ដ្រទាំងពីរ ហាក់ដូចជាមិនបានស្គាល់គ្នាទេ (2) ។
៣. ចិន
នៅសតវត្សរ៍ទី៧ប្រទេសចិនចាប់រីកធំបន្ដិចម្ដងៗលាតសន្ធឹងទៅ ខាងលិចផ្សាយអារ្យធម៌ទៅជប៉ុន ហើយចាប់ផ្ដើមវាយបង្ក្រាបពួកណានឆាវ ឬថៃ ដែលទើបតែរួបរួមគ្នាជារដ្ឋតែមួយ ព្រោះវារំខានដល់ចិនក្នុងការយកទីបេជាចំណុះ ។ ចិនគ្រប់គ្រងលើតុងកឹង ហើយការពារអាណ្ណាមប្រឆាំងនឹងពួកចាម ដោយបែងចែកទឹកដីជាបញ្ជាការដ្ឋាន និងខែត្រខណ្ឌដែលមាននៅសេសសល់រហូតដល់សព្វថ្ងៃ ។ចិនបានធ្វើឱ្យ តុងកឹងមានសណ្ដាប់ធ្នាប់របៀបរៀបរយ សន្ដិសុខ ហើយឱ្យប្រទេសនេះទទួលយកអារ្យធម៌ចិន ។ ចិនចង់ធ្វើឱ្យបណ្ដាប្រជាជនដែលធ្លាប់បានទទួលការអប់រំផ្សេងៗ ហើយដែលធ្លាប់ទទួលយកអារ្យធម៌ហិណ្ឌូរួចទៅហើយ ដូចជា លាវ ចាម្ប៉ា និងកម្ពុជា ជាដើម ឱ្យត្រលប់មកទទួលយកអារ្យធម៌ចិនវិញ ។ ឥទ្ធិពលរបស់ចិនមកលើប្រទេសជិតខាងធំធេងណាស់ ។ ក្រោយពេលចិនចាញ់ពួកម៉ុងហ្គោល ហើយមាន រាជវង្សថ្មីមួយឡើងសោយរាជ្យ ជាមួយនឹងស្ដេច គូប៊ីឡៃខាន់ ឥទ្ធិពលនេះ កាន់តែរីកធំណាស់ទៅទៀតនៅចុងបូព៌ាប្រទេស ។
៤. ឥណ្ឌា
នៅសតវត្សរ៍ទី៧ ប្រទេសឥណ្ឌា ដែលពួកខ្មែរសម័យនោះស្គាល់ក្រោមឈ្មោះថា អារ្យទេសៈ ឬកលិង្គ និងជាប្រភពដើមរបស់ពួកជនដែលមកបង្កើតជាអាណានិគម បង្កបានជារាជាណាចក្រកម្ពុជា ហើយបញ្ជូនពួកព្រាហ្មណ៍ពាណិជ្ជករ និងសិល្បករមកផង កំពុងតែបញ្ចប់បដិវត្ដន៍សាសនាមួយដែលចាប់ផ្ដើមតាំងតែពីគ្រិស្ដ សតវត្សរ៍ទី១មក ។ ដោយមានអារ្យធម៌ព្រហ្មញ្ញសាសនាតាំងតែពីយូរលង់មកម្ល៉េះ ឥណ្ឌាបានប្រែមកកាន់ពុទ្ធសាសនាវិញម្ដងនៅសតវត្សរ៍ទី៤មុន គ្រិស្ដសករាជ ក្រោមរជ្ជកាលរបស់ព្រះបាទធម្មសោក ជាស្ដេចសោយរាជ្យនៅបតលីបុត្រ ដែលជាទីក្រុងមួយមានមុនបតនាសព្វថ្ងៃ ដែលនៅជិតគ្នានោះ ។ ពុទ្ធសាសនាមានការរីកចម្រើនរហូតមកដល់សតវត្សរ៍ទី២មុន គ្រិស្ដសករាជ ។ ស្ដេចអសោកៈ ដែលដើរតួជាស្ដេចកុងស្តង់តាំងផង ជាស្ដេចក្លូវីសផង បន្ថែមលើនោះ គឺជាមេសាសនាថែមទៀត បានប្ដូរមកកាន់ពុទ្ធសាសនាវិញ ហើយការពារសាសនានេះ ព្រមទាំងបានចាត់តាំងបេសកជនចេញផ្សព្វផ្សាយគ្រប់ទិសទី ។ ព្រះអង្គបានធ្វើឱ្យឥណ្ឌាទាំងមូលប្ដូរមកកាន់ពុទ្ធសាសនាវិញក្នុង អំឡុងពេលមិនដល់៣សតវត្សរ៍ផង ក្រោយពីព្រះអង្គសុគតទៅ ។ អំណើះអស់ពីព្រះបាទអសោកៈទៅ ពុទ្ធសាសនានៅបន្ដរីកចម្រើនមួយរយៈទៀតតែថមថយបន្ដិចម្ដងៗ ។ពេលនោះ ពួកព្រាហ្មណ៍ដែលនៅមានសេសសល់កាលបើពិនិត្យឃើញថា ពុទ្ធសាសនិកជនលង់លក់នឹងជីវភាពធម្មតាហើយ ក៏ចាប់ផ្ដើមកៀងគរប្រជាជនឱ្យត្រលប់មកកាន់ជំនឿចាស់វិញ ។ ក្រោមឥទ្ធិពលពួកព្រាហ្មណ៍នេះ ពុទ្ធសាសនាបានប្រែក្លាយមកជាសាសនាមួយសុខស្ងប់ ហើយវត្ដអារាមក៏មិនសូវមានមនុស្សចេញចូល ។ បូជនីយេសក៍ចិនឈ្មោះ ហ្វាហ៊ាង ដែលបានធ្វើដំណើរមកដល់ឥណ្ឌានៅសតវត្សរ៍ទី៤ ដើម្បីស្វះស្វែងរកទីកន្លែងដែលព្រះពុទ្ធគង់នៅ វត្ដអារាមដែលធ្លាប់មានឈ្មោះល្បី និងរកគម្ពីរផ្សេងៗផង បានបញ្ជាក់ថា ទីកន្លែងដែលគេគោរពបូជាមានការបាក់បែកខ្លះៗហើយ ។ ក្រោយមកទៀត នៅពាក់កណ្ដាលទី១នៃសតវត្សរ៍ទី៧ បូជនីយេសក៍ចិនម្នាក់ទៀត ឈ្មោះ ហ៊ានសាង ដែលមានជំនឿជឿស៊ប់ក្នុងពុទ្ធសាសនា និងមានចម្ងល់ច្រើនតែឆាប់ជឿ បានមកដល់ឥណ្ឌាដែរ ហើយបានរៀបរាប់ថា មិនគ្រាន់តែប្រទះឃើញកន្លែងសក្ការបូជាជាច្រើនដែលត្រូវគេបោះបង់ ប៉ុណ្ណោះទេ គឺវត្ដទាំងឡាយដែលហ្វាហ៊ាងរៀបរាប់ពីមុន ឥឡូវមានវិហារបាក់បែក ហើយត្រូវគេបោះបង់ចោល មានពុទ្ធសាសនិកជនតិចតួចមិនដល់ទាំង១០០នាក់ផងដែលកាលពីមុនមានដល់ ទៅរាប់ពាន់ឯណោះ ។ នេះហើយជាការអាប់ឱនចុះនៃពុទ្ធសាសនា ដែលចាប់ផ្ដើមតាំងពីគ្រិស្ដសករាជទី១មក បានធ្លាក់អាប់ឱនខ្លាំងនៅសតវត្សរ៍ទី៣ ហើយបន្ដមកសតវត្សរ៍ក្រោយៗទៀត រួចហើយរឹតតែយ៉ាប់យ៉ឺនស្ដារលែងរួចតែម្ដងនៅសតវត្សរ៍ទី៧ ។ គេចាប់ផ្ដើមភ្លេចទីកន្លែងពិសិដ្ឋដែលធ្លាប់គោរពបូជា ហើយដែលធ្លាប់មានមនុស្សច្រើនកុះករកាលពីសតវត្សរ៍មុនៗ ហើយរឿងរ៉ាវទាក់ទិននឹងប្រទេសជាតិ ក៏បានប្រែក្លាយទៅជារឿងនិទានខ្លះៗទៅហើយដែរ ។ គេចាប់សាងសង់វិហារព្រហ្មញ្ញសាសនានៅលើទីតាំងវត្ដពុទ្ធសាសនា ហើយអ្នកស្រុកក៏ត្រលប់មកគោរពបូជាព្រះព្រហ្ម ព្រះសិវៈ ព្រះវិស្ណុ និងអាទិទេពផ្សេងៗទៀតដែលបែងភាគចេញពីព្រះទាំងបី ។
នៅពេលដែលសាសនាមហាម៉ាត់មកដល់ ធ្វើឱ្យពុទ្ធសាសនាដែលកំពុងតែត្រដរខ្យល់រលត់រលាយបាត់ទៅហើយ គំរាមកំហែងមកលើព្រហ្មញ្ញសាសនាដែលទើបតែរើបរស់រានឡើងវិញ នៅកម្ពុជាឯណោះ ក៏ទទួលបាននូវឥទ្ធិពលនៃការចុះឱនថយរបស់ពុទ្ធសាសនា និងការប្រែត្រលប់មកកាន់ទ្រឹស្ដីសាសនាចាស់ដូចនៅឥណ្ឌាវិញដែរ ។ អាណានិគមហិណ្ឌូភាគច្រើនសុទ្ធជាពួកគោរពព្រាហ្មណ៍ ហើយព្រះរាជាក៏សុទ្ធជាអ្នកគោរពបូជាថ្មស្វ័យម្ភុ ព្រះសិវៈ ឬព្រះវិស្ណុ ។ ទេវរាជរបស់ព្រះបាទឥន្ទ្រវរ្ម័នអាចជាព្រះព្រហ្ម ឬព្រះសិវៈ ហើយក៏អាចជាព្រះវិស្ណុផងដែរ ព្រោះអាទិទេពនីមួយៗក្នុងបណ្ដាអាទិទេពទាំងបីអាចត្រូវបានចាត់ទុក ថាកើតមុន កើតមានដោយខ្លួនឯង ហើយអាទិទេពនីមួយៗក៏តំណាងឱ្យអ្នកទាំងពីរទៀតផងក៏មិនដឹង ។ ក៏ប៉ុន្ដែក្នុងចំណោមពួកអ្នកគោរពព្រហ្មញ្ញសាសនា ក៏មានពុទ្ធសាសនិកជនផងដែរ តែមានចំនួនតិចជាង ។ គឺដោយហេតុនេះហើយបានជាការធ្វើអន្ដោប្រវេសន៍មកកាន់កម្ពុជា ភាគច្រើនជាអ្នកកាន់ព្រហ្មញ្ញសាសនា ឬមួយថាពេលមានដំណើរចាកស្រុកនោះ ពុទ្ធសាសនាឱនថយខ្លាំងណាស់ទៅហើយ ឬក៏ថា ពួកអ្នកចេញមកច្រើនមកពីឥណ្ឌាភាគខាងត្បូងដែលនៅរក្សាការគោរព ព្រហ្មញ្ញសាសនា មិនទាន់បានប្រែទៅកាន់ពុទ្ធសាសនាដូចនៅភាគខាងជើងទេ ។ តែអ្វីដែលពិតប្រាកដគឺថា ពេលនោះនៅឯឥណ្ឌាគេបានងាកចេញពីសាវករបស់ព្រះពុទ្ធហើយ ហើយនៅកម្ពុជាឯនេះវិញ ពុទ្ធសាសនាក៏បានឱនថយហើយដែរ ។
ព្រះបាទយសោវរ្ម័ន ដែលគោរពបូជាទេវរាជរបស់ព្រះអង្គដែលទ្រង់ផ្គូទៅនឹងព្រះសិវៈ និងដែលបានចាត់ឱ្យកសាងវត្ដអាស្រម និងបដិមាព្រះសិវៈ និងព្រះនាងរុទ្រជាព្រះជាយាជាច្រើន មិនបានធ្វើទុក្ខបុកម្នេញពួកពុទ្ធសាសនិកជនទេ ។ ព្រះអង្គចាត់ទុកពួកនេះស្មើៗគ្នានឹងពួកព្រាហ្មណ៍ដែរ ហើយបានអនុញ្ញាតឱ្យពួកនេះមានវត្ដ វិហារ និងបដិមាព្រះពុទ្ធសម្រាប់គោរពបូជាដូចគ្នា ។
ក៏ប៉ុន្ដែកម្ពុជាជាប្រទេសទទួលអារ្យធម៌ពីឥណ្ឌាមក ជាពិសេសគឺពីឥណ្ឌាភាគខាងត្បូង ។ ដោយហេតុនេះ ជំនឿសាសនាដែលគេគោរពបូជាក៏ជាសាសនាដែលប្រជាជនកំពុងតែគោរពនៅ ឥណ្ឌានាសម័យនោះដែរ ពោលគឺព្រហ្មញ្ញសាសនា ការគោរពអាទិទេព ។ ដូច្នេះ កម្ពុជាត្រូវស្ថិតនៅជាប្រទេសកាន់ព្រហ្មញ្ញសាសនារហូតដល់អស់ស្ដេច វង្សវរ្ម័ន ។
សរុបសេចក្ដីមក ពុទ្ធសាសនាលែងមាននៅឥណ្ឌាទៀតហើយ គឺបែរជាទៅជ្រកកោននៅឯស្រុកចិន ដែលបានទទួលតាំងពីគ្រិស្ដសតវត្សរ៍ទី១មក នៅកោះសិរីលង្កាដែលបានទទួលតាំងពីសតវត្សរ៍ទី៣មក នៅឯកោះជ្វា និងបាលីដែលបានទទួលតាំងពីសតវត្សរ៍ទី៥មក និងនៅនេប៉ាល់ ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ទទួលបានជោគជ័យផងដែរនៅទីបេ និងនៅជប៉ុន ក៏ប៉ុន្ដែព្រះពុទ្ធសាសនាត្រូវរលាយបាត់ទៅនៅនឹងប្រទេសកំណើតជាទី កន្លែងដែលព្រះពុទ្ធត្រាស់ដឹងតែម្ដង ។
ការដែលព្រះពុទ្ធសាសនារលត់បាត់ពីប្រទេសឥណ្ឌាគឺជាព្រឹត្ដិការណ៍ ធំមួយ ប៉ុន្ដែខ្ញុំគិតថាវាជារឿងល្អ ព្រោះថាការផ្លាស់ជំនួសសាសនាមួយដែលពោរពេញទៅដោយថាមពលចំពោះជាតិ មួយវាប្រសើរជាងសាសនាមួយដែលមានតែបរមត្ថវិទូ ទស្សនវិទូដែលទំពែកជ្រុះសក់អស់ដោយសារតែសមាធិ និងមានតែធម៌ទ្រឹស្ដីដែលធ្វើឱ្យងងុយងោកងក់ប៉ុណ្ណោះ ។
នៅពេលដែលបដិវត្ដន៍សាសនានេះកំពុងតែឈានដល់ចុងបញ្ចប់ទៅហើយ មានបដិវត្ដន៍មួយទៀតដែលប្រកបទៅដោយផលវិបាកជាច្រើនបានកើតមានឡើង យ៉ាងសាហាវនៅឯចុងម្ខាងទៀតនៃពិភពលោក ហើយផ្ដើមគំរាមមកលើឥណ្ឌាផងដែរ ។
នៅចុងសតវត្សរ៍ទី៦នៃគ្រិស្ដសករាជ គឺ៦០០ឆ្នាំក្រោយព្រះយេស៊ូគ្រិស្ដ និង១១០០ឆ្នាំក្រោយព្រះពុទ្ធ មានអ្នកទស្សន៍ទាយដោយផ្អែកលើអធិធម្មជាតិម្នាក់ទៀតបានប្រាកដខ្លួន ឡើងនៅប្រទេសអារ៉ាប់ឈ្មោះ មហាម៉ាត់ បានចាប់ផ្ដើមផ្សព្វផ្សាយលទ្ធិសាសនាមួយថ្មី ។ ប៉ុន្ដែខុសពីព្រះពុទ្ធ និងព្រះយេស៊ូគ្រិស្ដដែលស្លូតបូត ហើយល្អត្រឹមត្រូវ មហាម៉ាត់ បានផ្សាយសាសនាដោយមានកាន់អាវុធនៅនឹងដៃគួរឱ្យខ្លាច ។ មហាម៉ាត់ដើរផ្សព្វផ្សាយសាសនាផងធ្វើសង្គ្រាមផង ។ នៅពេលដែលមហាម៉ាត់ស្លាប់ទៅ សាច់ញាតិ និងញាតិព័ន្ធរបស់គាត់ បានអនុវត្ដនយោបាយគាត់បន្ដទៀត គឺប្រកាសសង្គ្រាមជាមួយពិភពចាស់ និងជំនឿពីមុនៗ ហើយបន្ដគំរាមកំហែងដល់គ្រប់សង្គម ។ ជាជាតិសាសន៍មួយគ្មានអារ្យធម៌ ពួកនេះបានទទួលភាពស៊ីវីល័យត្រឹមតែចេះដើរផ្សព្វផ្សាយបន្ដដល់អ្នក ដទៃណាដែលគេបានអូសទាញឱ្យមានជំនឿ ដោយបង្ខំ និងកាប់សម្លាប់អ្នកណាដែលជម្នះមិនព្រមជឿតាម ។ មានតែពួកអ្នកដែលមិនសប្បាយចិត្ដ អ្នកដែលរងនូវការគាបសង្កត់នៃពិភពអេហ្ស៊ីប-ក្រិក-រ៉ូម៉ាំង (ពួកអ្នកដែលចេះតែមមៃគិត ពួកគ្រិស្ដសាសនិក ពួកជ្វីវ ទាំងអ្នកល្ងង់ខ្លៅទាំងអ្នកប្រាជ្ញ) ដែលប្ដូរមកចុះចូលជាមួយជំនឿថ្មីនេះ ។ បណ្ដាប្រទេសដែលច្បាំងចាញ់ ក៏ព្រមទទួលយកការត្រួតត្រារបស់អារ៉ាប់ ជាមួយនឹងអាចារ្យ និងអាទិទេពតែមួយរបស់គេ ។ បណ្ដាកុលសម្ព័ន្ធដែលច្បាំងចាញ់ បានត្រូវប្រមូលផ្ដុំមកក្នុងជំនឿស៊ប់ ប្ដូរស្លាប់ប្ដូររស់តែមួយ រួចរៀបចំជាកងទ័ពធំមួយ ត្រៀមចាំតែចេញធ្វើសង្គ្រាម ដុតបំផ្លាញ និងកាប់សម្លាប់ប៉ុណ្ណោះ ។ មេដឹកនាំធំៗនៃជំនឿនេះក៏ជាអ្នកចម្បាំង បានចេញដឹកនាំទ័ពខ្លះទៅវាយយកអាហ្វ្រិកខាងជើង ខ្លះទៀតមកឥណ្ឌា ធ្វើឱ្យប្រទេសនេះត្រូវរងនូវការដុតបំផ្លាញ និងកាប់សម្លាប់យ៉ាងខ្លាំង ។
ប្រទេសឥណ្ឌាត្រូវរងនូវការគំរាម និងទុក្ខលំបាកយ៉ាងដំណំ ហើយត្រូវបែកបាក់រវាងគ្នាឯងនឹងគ្នាឯង ដោយការចុះខ្សោយ ។ ពួកស្ដេចច្បាំងគ្នា មិនចេះសាមគ្គីគ្នាប្រឆាំងទប់ទល់នឹងគ្រោះថ្នាក់រួមទេ ហើយនៅបន្ដបញ្ចេញកំហឹងដាក់គ្នានៅចំពោះមុខសត្រូវដែលអង្គុយមើល រង់ចាំតែអ្នកទាំងពីរអស់ដៃនឹងចាប់សង្គ្រុបបង្ខំឱ្យចុះចូលនឹង សាសនាគេតែម្ដង ។
ការដែលពួកអារ៉ាប់កាន់សាសនាមហាម៉ាត់ធ្វើការវាយដណ្ដើមយកពិភពលោក មួយចំណែកធំដូច្នេះ ជាមហាភ័យដ៏កាចសាហាវមួយចំពោះពិភពចាស់ ព្រោះវាបំបែកអឺរ៉ុបចេញពីអាស៊ី ហើយបង្កើតជាព្រៃមនុស្សមួយបែប ដែលមិនមាននរណាម្នាក់ងាយនឹងធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ដោយមិនមាន គ្រោះថ្នាក់ដល់ជីវិតណាស់ ។ ពួកអារ៉ាប់កាត់ផ្ដាច់ផ្លូវដែលតភ្ជាប់ពីអឺរ៉ុបមកកាន់ឥណ្ឌា ពីឥណ្ឌាទៅអឺរ៉ុប ធ្វើឱ្យពួកអឺរ៉ុបលែងស្គាល់ស្រុកចិន ជប៉ុន ឥណ្ឌូចិន និងកោះម៉ាឡេ រហូតដល់សតវត្សរ៍ទី១៤ ឬ១៥ ។ នៅឥណ្ឌា ពួកនេះផ្ដួលរំលំវិហារព្រហ្មញ្ញសាសនា យកសម្ភារមកកសាងវិហារមូស្លីមវិញ ហើយបានបង្កើតអាណាចក្រខ្លាំងក្លាមួយត្រួតត្រាលើឧបទ្វីបទាំងមូល ទាំងមិនអាចបំបាត់អនាធិបតេយ្យ និងផ្ដល់នូវសន្ដិភាពឱ្យឧបទ្វីបនេះផងទេ ។
(1) សូមអានកំណត់សម្គាល់នៅទំព័រទី៤៥ ។ គេបានឱ្យនិរុត្ដិសាស្ដ្រមួយទៀតចំពោះឈ្មោះនេះ គឺគេអះអាងថា «កូសាំងស៊ីន» នេះ ជាការអានរបស់ពួកអឺរ៉ុបនូវពាក្យអាណ្ណាមថា «កូជិមថាញ់» មានន័យថា ទឹកដីជិមថាញ់ គឺចាម្ប៉ានេះឯង ។ លោក ប៉េម៉ារីនី បានសរសេរនៅសតវត្សរ៍ទី១៧ថា កូសាំងស៊ីន ក្លាយមកពីពាក្យ ខ្ចាវជី មានន័យថា មេជើងកែក ហើយមានអ្នកខ្លះទៀតនិយាយថា ពាក្យនេះ ជាការហៅមិនត្រូវនូវពាក្យ ឈេនឈីង ដែលចិនប្រើសម្រាប់ហៅផ្នែកខាងត្បូងនៃឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន ។ មានគេនិយាយទៀតថាពួកព័រទុយហ្គេ ដែលសង្កេតឃើញថា ពួកចាមមានលក្ខណៈដូចពួកហិណ្ឌូនៅឯរដ្ឋកូជិន ហើយឃើញពួកអាណ្ណាមដូចពួកចិន ក៏ហៅអាណ្ណាមភាគខាងត្បូងថា កូសាំងស៊ីនទៅ ។ ក្នុងករណីនេះ កូសាំងស៊ីនគឺឥណ្ឌូចិន ។
(2) តទៅនេះជាឈ្មោះដែលខ្មែរបានប្រើសម្រាប់ហៅអាណាចក្រអាណ្ណាម ហើយនៅតែបន្ដហៅដល់សព្វថ្ងៃ ៖ តុងកឹង =តាំងគ្យៈ យ៉ាវជី=យួនគាវ អាណ្ណាម=យួន ។ ពាក្យ យួន នេះ ធ្វើឱ្យយើងនឹកដល់បញ្ជាការចិននៅខែត្រខាងត្បូងបង្អស់របស់តុងកឹង ឈ្មោះថា យីណាន ដែលពួកចាមដណ្ដើមយកបានហើយកាន់កាប់យ៉ាងយូរ និងឈ្មោះខែត្រយុនណានរបស់ចិនផងដែរ ។
No comments:
Post a Comment