ប្រវត្តិឈឺចាប់! គ្រួសារក្បត់ជាតិត្រកូលអភ័យវង្ស កូនខ្មែរចងចាំមិនភ្លេច! ព្រហស្បតិ៍, 20 មករា 2022 08:01
អភ័យវង្សបែន ឬ “ចៅហ្វាបែន” ជាគ្រួសារក្បត់ជាតិខ្មែរដ៏ធំបំផុត និងជាខ្ញុំបម្រើដាច់ថ្លៃ របស់ស្ដេចសៀមគ្រប់ៗជំនាន់ នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ។ ត្រកូលអភ័យវង្សនេះបានតាមបម្រើស្ដចសៀមដ៏ ស្មោះស្ម័គ្រ ហើយដើម្បីផលប្រយោជន៍សៀម ពួកគេសុខចិត្តធ្វើបាប ជិះជាន់គាបសង្កត់ កាប់សម្លាប់ជាតិសាសន៍ខ្មែរអស់ជាច្រើនលើសលប់។ នេះបើឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់សាស្ត្រាចារ្យបណ្ឌិត ឥន សុផល។ ជាងនេះទៅទៀត គ្រួសារនេះ បានចាប់បង្ខំ កងទ័ពខ្មែរឱ្យទៅជួយសៀមច្បាំងជាមួយប្រទេសភូមា ហើយក្រោយពេលត្រឡប់មកពីច្បាំងជាមួយភូមាវិញ ស្ដេចសៀមបានបញ្ជាឲ្យ ចៅហ្វាបែន បញ្ជូនកងទ័ពទៅជួយស្តេចយ៉ាឡុង ដើម្បីវាយប្រហារ ទៅលើកងទ័ពបះបោរតៃសឺងថែមទៀត ក្រៅពីនេះត្រកូលអភ័យវង្ស បានកេណ្ឌប្រជា រាស្ត្រខ្មែរមួយម៉ឺននាក់ ឱ្យទៅជីកប្រឡាយនៅឯស្រុក សៀម។
ដោយសារមើលឃើញពីភាពស្មោះត្រង់ របស់គ្រួសារបែន ស្ដេចសៀមបានតែងតាំងជា ចៅហ្វាបែនជាហ៊ួមឿង ចៅហ្វាយខេត្ត បាត់ដំបងនៅឆ្នាំ១៧៩១ មានងារជា ចៅពញាអភ័យភិ បេសវិសេសសង្គ្រាមរាម។ ដូច្នេះចាប់តាំងពីពេល នោះមក ក្រុមគ្រួសាររបស់ចៅហ្វាបែន បានក្លាយទៅជាលោកម្ចាស់គ្រប់គ្រងទឹកដីខេត្ត បាត់ដំបង និងសៀមរាបអស់រយៈពេល១១៦ឆ្នាំ គឺចាប់ពីឆ្នាំ១៧៩១ដល់ឆ្នាំ១៩០៧ ហើយរឿងដែលកូនខ្មែរបំភ្លេចមិនបាន ចុងក្រោយគេនោះ គឺអភ័យវង្ស កថាថន ឈុំ ដែលនាំយកទ្រព្យសម្បត្តិខ្មែររាប់រយរទេះទៅ រស់នៅស្រុកសៀមតកូនតចៅ រហូតមក។ចំណែកខេត្តដែលនៅខាងជើងខេត្តបាត់ដំបង មានខេត្តមង្គលបុរី សេរីសោភ័ណ និងកូរ៉ាត ឬ នគររាជ ពួកសៀមបានយកបញ្ចូលទៅក្នុងទឹកដីរបស់ខ្លួន ដោយស្ងាត់ៗនៅឆ្នាំ ១៧៩៥។
ផែនទី កម្ពុជា បាត់បង់ពីផែនទី _ស្ថិតក្រោមអំណាច ត្រួតត្រា សៀម
ទឹកដីខ្មែរបានបាត់បង់ទៅជាបន្តបន្ទាប់ ដោយសារតែក្រុមគ្រួសារក្បត់ជាតិ គ្រ អភ័យវង្សបែន ដែលកូនចៅជំនាន់ក្រោយៗឡើងគ្រប់គ្រងអំណាចជាបន្តបន្ទាប់ ចេះតែពេល រណបសៀមដើម្បីរក្សាអំណាចរបស់ខ្លួន ក៏បានធ្វើឱ្យបាត់បង់ទឹកដីខ្មែរគ្រប់ជំនាន់បន្តិច ម្តងៗទៅឱ្យសៀម។ ប្រភព៖ឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់សាស្ត្រាចារ្យបណ្ឌិត ឥន សុផល(សៀវភៅកម្ពុជារវាងសៀម យួន និងអណានិគមបារាំង) អត្ថបទដោយ៖ សាន សុធារដ្ឋ
មរតកកម្ពុជា ខួង អភ័យវង្ស (Khuang Aphaiwong/ควง อภัยวงศ์) : អតីតនាយករដ្ឋមន្រ្តីថៃ ដែលមានដើមកំណើតជាខ្មែរ??? ............ នាមត្រកូលរបស់នាយ ខួង គឺ “អភ័យវង្ស” ជាត្រកូលដែលបន្តពូជពង្សពីការផ្សែផ្សំសញ្ជាតិសៀមនិងខ្មែរ រហូតមិនអាចញែកចេញពីគ្នាបាន។ ត្រកូលអភ័យវង្ស មានពូជពង្សដំបូងជាខ្មែរ ដែលបានចុះចូលជាមួយសៀម ហើយធ្លាប់បានគ្រប់គ្រងខេត្តបាត់ដំបង អស់ជាច្រើនជំនាន់ ឬដែលអ្នកមួយចំនួនបានចាត់ទុកថាជាត្រកូលក្បត់ជាតិខ្មែរ។
ក្នុងរយៈពេលជាងមួយសតវត្សរ៍វង្សត្រកូល អភ័យវង្ស បានគ្រប់គ្រងខេត្តបាត់ដំបងដល់ទៅ ៦ ជំនាន់ គឺចាប់ពីឆ្នាំ ១៧៩៥ ដល់ឆ្នាំ ១៩០៧ ហើយខេត្តបាត់ដំបងនៅខណៈនោះ ត្រូវដាក់ស្ថិតក្នុងមណ្ឌលបូព៌ា របស់រាជាអាណាចក្រសៀម។
- ជនទីមួយ ដែលគ្រប់គ្រងខេត្តនេះឈ្មោះ បែន ងារជាឧកញ៉ាយមរាជ ហើយ ឈុំ អភ័យវង្ស ជាមនុស្សចុងក្រោយនៃត្រកូលអភ័យវង្ស ដែលបានគ្រប់គ្រងខេត្តបាត់ដំបង ពីឆ្នាំ១៨៩៥ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩០៧។
- សូមបញ្ជាក់ថា តាមសន្ឋិសញ្ញាបារាំង-សៀម ចុះថ្ងៃទី២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩០៧ សៀមត្រូវប្រគល់ឲ្យកម្ពុជាវិញនូវទឹកដីដែលខ្លួនធ្លាប់កាន់កាប់ជាងមួយសតវត្សរ៍នោះ គឺបាត់ដំបង សៀមរាបអង្គរ សិរីសោភ័ណ និងចុងកាល់ ដោយប្តូរនិងខេត្តត្រាត និងតំបន់ដាចសេ (ដែនដីលាវ ) ប៉ែកខាងលើនៃទន្លេមេគង្គ។ តាំងពីការតវង្សត្រកូលមកពីជំនាន់ទី១ រហូតដល់ចុងជំនាន់ទី៥ ដែលជាការផ្សែផ្សំសញ្ជាតិសៀមនិងខ្មែររបស់អ្នករួមត្រកូលអភ័យវង្សនេះ រហូតមិនអាចញែកចេញពីគ្នាបានច្បាស់លាស់។ ខួង អភ័យវង្ស ជាកូនររបស់ ឈុំ អភ័យវង្ស ដែលបានកើតឆ្នាំ១៩០២ នៅខេត្តបាត់ដំបង ហើយបានទទួលមរណភាពនាថ្ងៃទី១៥ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៦៨ ក្នុងអាយុ៦៦ឆ្នាំ ដោយរោគាពាធ។ ខួង អភ័យវង្ស ជាស្ថាបនិកគណបក្សប្រជាធិបតេយ្យដំបូងបំផុតរបស់ប្រទេសសៀម ដែលបានបង្កើតឡើងនៅខែមេសា ឆ្នាំ១៩៤៦ ហើយដែលបច្ចុប្បន្នគណបក្សនេះដឹកនាំដោយ លោក អភិសិទ្ធិ វេជ្ជាជីវៈ (Abhisit Vejjajiva)។ ខួង អភ័យវង្ស ធ្លាប់បានឡើងធ្វើជានាយករដ្ឋមន្ត្រីសៀមដល់ទៅ ៣ដង គឺលើកទី១ ចាប់ពីខែសីហា ឆ្នាំ១៩៤៤ ដល់ឆ្នាំ១៩៤៥ លើកទី២ ចាប់ពីខែមករា ឆ្នាំ១៩៤៦ ដល់ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៤៦ និងលើកទី៣ ចាប់ពីខែវិច្ឆិការ ឆ្នាំ១៩៤៧ ដល់ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៤៨។ ខួង អភ័យវង្ស ក៏ជាមនុស្សម្នាក់ក្នុងចំណោមសមាជិកដទៃទៀតរបស់ក្រុមគណៈរាស្ត្រសៀម ដែលបានធ្វើបដិវត្តផ្លាស់ប្ដូររបបរាជាធិបតេយ្យផ្ដាច់ការសៀម មកជារាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញា នាឆ្នាំ១៩៣២។ ក្រៅពីនេះទៀត ខួង អភ័យវង្ស គឺជាអ្នកដែលបង្កើតក្រសួងគមនាគម ហើយក៏ធ្លាប់កាន់តំណែងជាច្រើនដូចជាអធិបតីក្រុមប្រៃសណីយ៍ទូរលេខ, រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងពាណិជ្ជ, រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងហិរញ្ញវត្ថុ, រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងក្សេត្រាធិការ និងរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងមហាផ្ទៃ។ គ្រាមួយនៅពេលមានការបោះឆ្នោត នាយ ខួង អភ័យវង្ស ត្រូវបានបក្សម្ខាងទៀតចោទប្រកាន់ថាខ្លួនមានបុព្វបុរសមិនមែនជនជាតិថៃ តែជាជនជាតិខ្មែរ។ ឆ្លើយតបចំពោះការចោទប្រកាន់នេះ ខួង អភ័យវង្ស បានអះអាងក្នុងឆ្នាំ១៩៦៣ ពីកំណើតត្រកូលនេះឲ្យអ្នកស្ដាប់ពិចារណា និងកាត់សេចក្ដីដោយខ្លួនឯង ដោយសារខ្លួនឯងមិនអាចសម្រេចបាន។
- ១៥៩៤ គ្រិស្ទសករាជឆ្នាំ ១៥៩៤ ក្រុងលង្វែក ត្រូវពួកសៀមវាយយកបាន។ ស្តេចសៀមបានតែងតាំងមេទ័ពម្នាក់ឈ្មោះ ព្យាមហាមន្ត្រី ព្រមទាំងរក្សាទុកកងទ័ពពីរម៉ឺននាក់ អោយនៅត្រួតត្រា ក្រុងលង្វែក។ ការបែកបាក់ក្រុងលង្វែកបានបង្កអោយមានការវិនាសនៃទ្រព្យសម្បត្តិជាច្រើន មន្ត្រីសេនាបតី អ្នកប្រាជ្ញ ព្រាហ្មណ៍បុរោហិត អ្នកចេះដឹង គម្ពីរ ក្បួនច្បាប់ តម្រា និង វត្ថុមានតម្លៃជា ច្រើន ត្រូវបានសៀមប្រមូលទៅស្រុកវា រាជវង្សានុវង្សខ្មែរជាច្រើនដែលក្នុងនោះ ឧបរាជ និងជាមេទ័ពខ្មែរមួយអង្គគឺ ព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌ ក៏ត្រូវសៀមនាំទៅស្រុកវាដែរ។ ការបែកបាក់នេះ ជាការធ្លាក់ចុះដ៏ធ្ងន់ធ្ងរនៃឥទ្ធិពលរបស់រាជាណាចក្រខ្មែរ ហើយបណ្តាល អោយមានការបែកបាក់សាមគ្គីក្នុងប្រទេសកើតឡើង។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ការត្រួតត្រារបស់ មេទ័ពសៀមលើក្រុងលង្វែកមិនបានរយៈពេលយូរប៉ុន្មានឡើយ។ រាមាជើងព្រៃ (១៥៩៤ – ១៥៩៦) ដែលជាញាតិវង្សម្នាក់ បានលើកទ័ពទៅវាយឆ្មក់ ហើយសម្លាប់មេទ័ពសៀមនោះបាន ហើយឡើងសោយរាជ្យ។ ប៉ុន្តែការភ័យខ្លាចចំពោះកម្លាំងរបស់ សៀមក្រែងវិលត្រឡប់មកវិញ បានធ្វើអោយ រាមាជើងព្រៃ ត្រូវបង្ខំចិត្តប្តូរទៅតាំងទីរាជវាំងនៅ ស្រីសន្ធរ (កំពង់ចាម) វិញ ដែលនៅទីនោះ ទ្រង់ត្រូវបានធ្វើគុតក្នុងពេលដែលទ្រង់ចេញទៅធ្វើ ការបង្រ្កាបជនជាតិអេស្ប៉ាញ ឈ្មោះ Ruiz និង ជនជាតិពទុយកាល់ ឈ្មោះ Veloso ។
- ១៥៩៦ ញាតិវង្ស មួយអង្គទៀតឈ្មោះ ពញាតន់ ដែលជាអនុជរបស់ព្រះបាទ ជ័យជេដ្ឋាទី១ ត្រូវបានគេតែងតាំងអោយសោយរាជ្យ ពីឆ្នាំ ១៥៩៦-៩៧។ ស្តេចអង្គនេះ បានតែងតាំង Beloso អោយធ្វើជាស្តេចត្រាញ់លើដែនដី បាភ្នំ ទុកជាការសងគុណ។ ប៉ុន្តែនៅខេត្តត្បូងឃ្មុំ ការបះបោរមួយដែលដឹកនាំដោយ ប៉ោរាត និង លក្ម្សីណា បានកើតឡើង ។ ទ្រង់ដឹកនាំទ័ពទៅបង្ក្រាបពួកនេះ ប៉ុន្តែត្រូវពួកនេះធ្វើគុត ។
- ១៥៩៧ ពួកមន្ត្រីសេនាបតីក៏យាង ពញាអន ដែលជាព្រះបិតុលា (ពូ) របស់ពញាតន់ អោយស្នងរាជ្យនៅឆ្នាំ ១៥៩៧ ។ ទ្រង់បានកម្ចាត់ ប៉ោរាត និង លក្ម្សីណា ហើយនាំទ័ពត្រឡប់មកវិញ បានពាក់កណ្តាលផ្លូវក៏បោះជំរុំសម្រាក។ នៅទីនោះទ្រង់បានបង្ខំយកស្ត្រីម្នាក់ដែលមានរូបឆោមលោមពណ៌ល្អ ប៉ុន្តែនាងមានប្តីហើយ។ ប្តីនាងនោះឈ្មោះ កែវ ដោយមានការខឹងសម្បារ និងពញាអន ក៏បះបោរឡើង ដែលមានឈ្មោះថា កែវព្រះភ្លើង កជាកម្លាំងប្រឆាំងឡើងរួចធ្វើគុត ពញាអន បានសម្រេចនៅឆ្នាំ ១៥៩៨។
- ១៥៩៩ បុត្រទី៣ របស់ព្រះសត្ថាទី១ នាម ពញាញោម ទ្រង់ទទួលងារជា រាជានុសិទ្ធិ នៅឆ្នាំ ១៥៩៩ គឺមានសិទ្ធិដូចព្រះរាជាប៉ុន្តែមិនមែនជាព្រះរាជាពេញសិទ្ធិទេ។ ទ្រង់បានកម្ចាត់ កែវព្រះភ្លើង បាន។ ដោយឡែក រាជានុសិទ្ធិម្នាក់នេះមានចរិតមិនល្អ ចូលចិត្តតែខាងស្រីស្រា បរបាញ់សត្វ ចាប់ប្រពន្ធកូនអ្នកស្រុក អ្នកធ្វើខុសមិនជាប់ទោស ហេតុនេះហើយទាំងប្រជារាស្ត្រ ទាំង មន្ត្រី មានការមិនពេញចិត្តជាខ្លាំង។ ព្រះអយ្យការ របស់ទ្រង់ ក៏សូមយាងព្រះបាទ ស្រីសុរិយោ ពណ៌ ដែលគង់នៅស្រុកសៀម ព្រមទាំងរាជវង្សទាំងប៉ុន្មានមកស្រុកខ្មែរវិញ។ ជាដំបូង សៀមបានអនុញ្ញាតអោយតែព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌ និង ឧទ័យ ដែលជាបុត្រទីពីរ របស់ស្រីសុរិ យោពណ៌ មកជាមុន រីឯ ជ័យជេដ្ឋាទី២ ដែលជាបុត្រច្បងមិនទាន់បានមកនៅឡើយទេ។ ពញា ញោម បានព្រមព្រៀងថ្វាយរាជសម្បត្តិទៅព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌ នៅឆ្នាំ ១៦០០គ.ស ហើយទ្រង់នៅកាន់ឋានៈជាព្រះកែវហ្វា ដដែល។
- ១៦០០ ព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌ យាងមកពីសៀម តាមច្រកកំពតនៅឆ្នាំ ១៦០០ ហើយគង់ នៅរាជវាំង កោះស្លាកែត ដែលនៅក្នុងខេត្តកណ្តាលសព្វថ្ងៃ។ ទ្រង់បានតែងតាំង តេជោយ៉ត អោយធ្វើជា ចៅហ្វាយខេត្តសំរោងទង ជំនួសតេជោមាស ដែលបានស្លាប់ ហើយទ្រង់បានមក គង់នៅ ល្វាឯម។ ទ្រង់នៅស្រុកសៀមយូរ បានទម្លាប់ព្រះកាយទ្រង់ទៅតាមបែបសៀម ដោយនិយមប្រើព្រះពស្ត្រលឿង និយាយភាសាសៀមច្បាស់ជាងភាសាខ្មែរ ។ ទ្រង់បានអោយគេផ្លាស់សំលៀកបំពាក់សម័យលង្វែកចេញ ព្រមទាំងបានកែប្រែទំនៀមទម្លាប់នៃការប្រើពាក្យពេចន៍មួយចំនួនចេញ ដូចជា ទ្រង់បង្គាប់អោយគេហៅទ្រង់ថា ព្រះស្រីសុរិយោពណ៌មនាថ, ស្រ្តីដែលមានឋានៈខ្ពស់ត្រូវឆ្លើយនិងព្រះអង្គថា ព្រះពរ, ឆ្លើយនិងព្រះមហាក្សត្រីថា ព្រះម៉ែ, ឆ្លើយនិងពួកអ្នកអង្គម្ចាស់ថា ព្រះបាទម្ចាស់ ។
- ១៦១៣ ទើបទ្រង់ទទួលបានការអភិសេក ជាស្តេចពេញសិទ្ធិ ។ ក្រោយមក ទ្រង់បានសុំពីសៀមមកវិញនូវ បុត្រាច្បងរបស់ទ្រង់គឺ ជ័យជេដ្ឋាទី២ ដែលនៅឆ្នាំ ១៦១៨ ទ្រង់បានផ្ទេររាជ្យសម្បត្តិអោយបុត្រច្បងនេះ។ ដោយធុញទ្រាន់ និងមេរៀនដដែលៗរបស់សៀម ដែលតែងតែចិញ្ចឹមចិត្តវាយយកប្រទេសខ្មែរដាក់ជាចំណុះ ទ្រង់បានមើលឃើញកម្លាំងថ្មីមួយទៀតនៅភាគខាងកើត ដែលទើបតែរំដោះខ្លួនចេញពីចំណុះប្រទេសចិន ហើយក៏ទើបតែលេបយកប្រទេសចម្ប៉ាបានថ្មីៗ នោះគឺប្រទេសអាណ្ណាម ដោយទ្រង់បានផ្ញើសារទៅសុំចងមេត្រីភាពជាមួយ។ ចំណងមេត្រីភាពនេះបានចាប់ផ្តើមដោយការរៀបអភិសេក ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២ និង បុត្រីក្សត្រអាណ្ណាម ព្រះនាងចូវ (ក្នុងភាសាអាណ្ណាមហៅព្រះនាងថា ង៉ុកវ៉ាន់) នៅឆ្នាំ ១៦១៨ ។ ពីរឆ្នាំក្រោយមក គឺនៅឆ្នាំ ១៦២០ ទ្រង់បានយាងមកគង់នៅរាជធានីថ្មីឯ ឧដុង្គ ដែលស្តេចក្រោយៗមកទៀតសុទ្ធតែគង់ក្រុងឧដុងនេះដែរ ជាហេតុធ្វើអោយអ្នកប្រវត្តិវិទូដែលសិក្សាពីប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរបានកំណត់យក ឆ្នាំ ១៦២០ ជាឆ្នាំចាប់ផ្តើមនៃសម័យឧដុង្គ។
- ១៥៩៤ រាមាជើងព្រៃ ១៥៩៤ – ១៥៩៦ ជាញាតិវង្សម្នាក់បានរំដោះក្រុងលង្វែកហើយទៅគង់នៅ ស្រីសន្ធរ កំពង់ចាម
- ១៥៩៦ ពញាតន់ ១៥៩៦ – ៩៧ សោយរាជ្យនៅរាជវាំងស្រីសន្ធរ
- ១៥៩៧ ពញាអន ១៥៩៧ – ១៥៩៨ សោយរាជ្យនៅរាជវាំងស្រីសន្ធរ
- ១៥៩៩ ពញាញោម ១៥៩៩ – ១៦០០ដែលជារាជានុសិទ្ធិ គង់នៅស្រីសន្ធរ
- ១៦០០ ស្រីសុរិយោពណ៌ ១៦០០ – ១៦១៨ មកពីសៀមហើយគង់នៅ វាំងកោះស្លាកែត ទល់មុខនិងជ្រោយអំពិលសព្វថ្ងៃ ។
- ១៦៩៩ អង្គអឹម ឬ ព្រះកែវហ្វ៊ា រជ្ជកាលទី១ (១៦៩៩ – ១៧០០) អង្គអឹម នេះសោយរាជ្យនៅរាជវាំង តាក់ ក្នុងខេត្តពោធិ៍សាត់ បាន១ឆ្នាំ ក៏ប្រគល់រាជ្យថ្វាយបិតាក្មេកវិញ ដោយសំអាងថាទ្រង់គ្មានសមត្ថភាពដឹកនាំប្រទេស ។
- ១៧០០ អង្គស៊ូ (រជ្ជកាលទី៤ ១៧០០ – ១៧០២) ក្រោយពីបានឡើងសោយរាជ្យជាថ្មី ទ្រង់បានសម្លឹងមើលឃើញបុត្រច្បង របស់ទ្រង់គឺ អ្នកអង្គម្ចាស់ ធម្មរាជា ដែលមានឫកពារសមរម្យ ក៏បង្វែររាជ្យសម្បត្តិថ្វាយ ប៉ុន្តែមិនបានធ្វើពិធីរាជាភិសេកទេ ព្រោះមានវ័យក្មេងពេក តែ១២វស្សាប៉ុណ្ណោះ ។
- ១៧០២ ធម្មរាជា (រជ្ជកាលទី១ ១៧០២ -១៧០៣) នៅឆ្នាំ ១៧០២ ដែលកាលនោះមានជនជាតិសំរ៉ែម្នាក់ឈ្មោះ កៈហ្រៀង បានបះបោរ បង្កជាចលាចលឡើង។ ព្រះរាជា ដោយមានការថ្វាយយោបល់ពីមន្ត្រី ក៏បញ្ជាអោយគេលើកទ័ពទៅបង្ក្រាបបាន ហើយនៅឆ្នាំ ១៧០៣ ទ្រង់បានយាងមកគង់នៅឧដុង្គវិញ ព្រមទាំងបានថ្វាយរាជ្យសម្បត្តិទៅបិតាវិញ។ ព្រះអង្គស៊ូ ទទួលសោយរាជ្យជាលើកទី៥ ។
- ១៧០៣ អង្គស៊ូ (រជ្ជកាលទី៥ ១៧០៣ – ១៧០៦) នៅគ.ស ១៧០៤ មានពួកលាវ ភៀសខ្លួនពីវិបត្តិរាជ្យវង្សមកសុំជ្រកកោន ៥ពាន់នាក់ ទ្រង់ក៏អនុញ្ញាត អោយនៅខេត្តបាទី ។ លុះដល់ឆ្នាំ ១៧០៦ ទ្រង់ដាក់រាជ្យថ្វាយធម្មរាជាវិញ។
- ១៧០៦ ធម្មរាជា (រជ្ជកាលទី២ ១៧០៦ – ១៧០៩) ទ្រង់អភិសេកឡើងសោយរាជ្យដែលមាននាមសម្រាប់រាជ្យថា ព្រះស្រីធម្មរាជាធិរាជរាមាធិបតីបរមបពិត្រ ក្នុងព្រះជន្ម ១៦វស្សា ។ រីឯព្រះអង្គស៊ូ ស្ថិតក្នុងឋានៈ ព្រះឧភយោរាជ។
- ១៧០៧ ដោយមើលឃើញថា ផ្ទៃក្នុងរបស់ប្រទេសខ្មែរនៅតែមានភាពច្របូកច្របល់ដដែល ម៉ាកគីវ ដែលឈរជើងត្រួតត្រាលើទឹកដីខ្មែរតាមឆ្នេរសមុទ្រ បានប្តូរភក្តីភាពទៅ រកស្តេចយួនវិញម្តង ដោយទូលសុំស្តេចយួន អោយគាត់បានធ្វើជាចៅហ្វាយ ខេត្តពាម ដែលស្តេចយួនយល់ព្រម។ ដូច្នេះ ចាប់ពីឆ្នាំ ១៧០៧ មក ខេត្តពាម បានក្លាយជាទឹកដីរបស់យួន។
- ១៧០៩ ព្រះម៉ែនាង ស្រីបុប្ផា បានប្រសូត អង្គស្ងួន ។ ធម្មរាជា មានព្រះដំណើរទៅពិនិត្យពួកលាវ ដែលនៅក្នុងខេត្តបាទី ដោយចង់អោយពួកនេះទៅរស់នៅមូលគ្នាឯ កោះរាម វិញ ប៉ុន្តែពួកនេះពុំព្រម បែរជាបះបោរប្រឆាំងនិងព្រះរាជបញ្ជា។ ទ្រង់ក៏បង្គាប់អោយលើកទ័ពទៅបង្រ្កាប បំបែកពួកនោះជា បីក្រុមៈ (១). ក្រុមមួយ រត់ទៅនៅព្រៃលើ (២) . ក្រុមមួយ ទៅនៅស្រុក កម្ពុជាក្រោម (៣) ក្រុមមួយ ទៅជ្រកកោននិង ព្រះកែវហ្វ៊ា អឹម ដែលបានដាក់រាជ្យកាលពីឆ្នាំ ១៧០០ ខេត្ត ពោធិសាត់ សព្វថ្ងៃ ។ ព្រះ កែវហ្វ៊ា នេះប្រហែលជាអន់ព្រះទ័យ និង មានគំនុំជាមួយនិងព្រះអង្គស៊ូ ក៏បានចូលដៃនិង ព្រះអង្គម្ចាស់មួយអង្គនាម សុគន្ធបទ ហើយបំបះបំបោរ ពួកលាវ ព្រមទាំងបានជំនួយទ័ពពីយួន ចំនួន ពីរម៉ឺននាក់ ។ បន្ថែមពីនេះ កែវហ្វ៊ាអឹម នេះបានចាត់គេអោយទៅបញ្ចុះបញ្ចូលពួកលាវនៅព្រៃលើ និង ពួក កួយ សំរ៉ែ បានកម្លាំងថែម ១ម៉ឺននាក់ទៀត ទៅវាយបានខេត្តដែលនៅខាងកើតទន្លេមេគង្គ ហើយឆ្លងទន្លេវាយចូលក្រុងឧដុង្គ នៅឆ្នាំ ១៧០៩ ។ ក្រោយពីតស៊ូទប់ទល់អស់រយៈពេល បីខែ ឃើញថាមិនអាចទប់បានតទៅទៀត ធម្មរាជា ក៏បានភៀសព្រះកាយទៅប្រទេសសៀម ( 6) ជាមួយ អង្គទង ដែលជាបុត្រារបស់ព្រះអង្គយ៉ង នៅទីនោះ អ្នកម្នាងរបស់ ធម្មរាជា ដែលជាជនជាតិសៀម ម៉មរ៉ត ប្រសូតបានបុត្រាជាបន្តបន្ទាប់ពីរអង្គគឺ អង្គហ៊ីង និង អង្គដួង និងបុត្រីមួយអង្គនាម អង្គសោភាក្សត្រី ។
- ១៧១០ កែវហ្វ៊ា អឹម ក៏សោយរាជ្យ ជាលើកទី២ នៅឆ្នាំ ១៧១០ ។ កែវហ្វ៊ាអឹម (រជ្ជកាលទី២ ១៧១០ – ១៧២២) ទ្រង់អភិសេកឡើងសោយរាជ្យ ដែលយកនាមសម្រាប់រាជ្យថា ព្រះអង្គអឹមសម្តេចព្រះ កែវហ្វ៊ា ។
- ១៧១៤ ព្រះចៅក្រុងស្រីអាយុធ្យារបស់សៀម បានបញ្ជូនមន្ត្រីពីរនាក់ គឺ ចៅពញាពលទេព និង ពញាសភាវតី ជាមួយនិងទ័ព ១ម៉ឺន ៥ពាន់ នាក់ នាំស្តេចទាំងបីអង្គអោយ មកជួបជុំគ្នា ប៉ុន្តែកែវហ្វ៊ា អឹម មិនព្រម ក៏នាំគ្នាត្រឡប់ទៅសៀមវិញ។
- ១៧១៥ អង្គទង ដោយមានជំនួយពីសៀម បានលើកទ័ពចូលវាយដល់ ខេត្តពោធិ៍សាត់ ដែលនៅទីនោះប្រជា រាស្ត្រនៅស្រឡាញ់រាប់អាន ព្រះធម្មរាជា នៅឡើយ។ កែវហ្វ៊ា អឹម ដឹងថា មានការបះបោរ និង មានទ័ពមកដណ្តើមទឹកដីបែបនេះ ក៏លើកទ័ពមានទាំងទ័ពយួនទៅវាយ ធ្វើអោយអង្គទងត្រូវ របួសដកថយទៅនៅ ឫស្សីសាញ រង់ចាំទ័ពជំនួយពីសៀម ។
- ១៧១៩ រហូតដល់ឆ្នាំ ១៧២២ ព្រះចៅសៀម បានបញ្ជាអោយលើកទ័ពជើងទឹក ៥ពាន់នាក់ វាយចូល ខេត្តពាម តែត្រូវ ចៅហ្វាយខេត្តដែលយួនតែងតាំងគឺ ម៉ាកគីវ វាយអោយថយទៅវិញ។ ទ័ពជើងគោករបស់សៀម មួយម៉ឺននាក់ បានសម្រុកចូលដល់ ក្រុងឧដុង្គ វាយសង្គ្រប់តែម្តង។ កែវហ្វ៊ា អឹម ឃើញស្ថានការណ៍មិនល្អក៏ចាត់មន្ត្រីចរចា ដោយផ្តល់ប្រយោជន៍ដល់សៀម ធ្វើអោយព្រះចៅសៀម ព្រមនាំ អង្គទង និង ធម្មរាជា ទៅសៀមវិញ ។
- ១៧២២ កែវហ្វ៊ា អឹម បានសម្រេចព្រះទ័យបង្វែររាជសម្បត្តិអោយបុត្រាដែលមាននាមថា អង្គជី ។ សម្តេចព្រះសត្ថា (ហៅក្រៅថា អង្គជី ១៧២២ – ១៧២៩) នៅឆ្នាំ ១៧២២ អង្គជី ជាបុត្ររបស់ កែវហ្វ៊ា អឹម ត្រូវបានគេអភិសេកអោយឡើងសោយរាជ្យ ដែលយកនាមសម្រាប់រាជ្យថា សម្តេចព្រះសត្ថា ។
- ១៧២៩ ទ្រង់ថ្វាយរាជ្យសម្បត្តិទៅបិតាវិញ។ កែវហ្វ៊ាអឹម (រជ្ជកាលទី៣ ១៧២៩) សោយរាជ្យ ជាលើកទី៣ នេះ ទ្រង់យកនាមសម្រាប់រាជ្យថា ព្រះបាទសម្តេចព្រះជ័យជេដ្ឋាធិរាជរាមាឥសូរកំពូលលោកិយ៍ត្រីត្រៃភាវនាថ ។ ប៉ុន្តែទ្រង់សោយរាជ្យបាន ៧ខែ ក៏ដាក់រាជ្យអោយបុត្រាវិញ សម្តេចព្រះសត្ថា (អង្គជី រជ្ជកាលទី២ ១៧២៩ – ១៧៣៧) សោយរាជ្យ ជាលើកទី៣ នេះ ទ្រង់យកនាមសម្រាប់រាជ្យថា ព្រះបាទសម្តេចព្រះរាជ ឱង្ការព្រះបរមរាជាធិរាជរាមាធិបតី ។
- ១៧៣០ មាន លាវ ម្នាក់នៅ ប្រសូតបាភ្នំ តាំងខ្លួនជាអ្នកមានបុណ្យ ប្រមូលបានអ្នកដើរតាមជាច្រើន ហើយលើកគ្នាទៅវាយយួនរហូតដល់ក្រុងព្រៃនគរ ។ ស្តេចយួន ទុកតុង បានបញ្ជាអោយមេទ័ព ទ្រឿងភឿកវិញ លើកទ័ពមកបង្ក្រាប ធ្វើអោយពួកនោះថយចូលមកស្រុកខ្មែរវិញ ប៉ុន្តែពួកនេះបានកាប់សម្លាប់ជនជាតិយួនជាច្រើន អោយតែគេបានប្រទះ ។
- ១៧៣១ ព្រះសត្ថាទ្រង់ជា្របពីរឿងនេះ ខ្លាចមានទោសសម្លាប់យួន ក៏បានផ្ញើសារលិខិតទៅមេទ័ពយួន សុំពន្យាពេលក្នុងការកម្ចាត់ពួកបះបោរ ប៉ុន្តែពួកបះបោរនៅតែបន្តសកម្មភាពសម្លាប់ ជនជាតិយួន។ មេទ័ពយួននោះចោទថា ព្រះសត្ថាចូលដៃនិងពួកបះបោរប្រឆាំងយួន ។ ក្រោយមកព្រះសត្ថាបានបញ្ជាអោយគេលើកទ័ពទៅបង្ក្រាបពួកបះបោរអោយរាបទាបអស់ ។ ប៉ុន្តែលទ្ធផលនៃការសម្លាប់ពួកយួនរបស់ពួកនេះ បានធ្វើអោយស្តេចយួនខ្ញាល់ហើយលើកទ័ពមកវាយខ្មែរដើម្បីជាការសងសឹកដល់ក្រុងភ្នំពេញនៅឆ្នាំ ១៧៣១ ធ្វើឱ្យ ព្រះសត្ថា ត្រូវដកថយទៅដល់ ពាមជីក្រែង។ លុះកេណ្ឌទ័ពបានគ្រប់គ្រាន់ ក៏ធ្វើការវាយបកវិញ ធ្វើអោយពួកយួនថយទៅវិញ។ ក្រោយមកពួកយួនលើកទ័ពមកច្រើនជាងមុន ដែលព្រះសត្ថា បានដកថយទៅ ពាមក្របៅ ខេត្តអាសន្ទុក (កំពង់ធំ) កេណ្ឌទ័ពប្រឆាំងរហូតបានជោគជ័យ ។
- ១៧៣២ ប្រភពឯកសារយួនបានបញ្ជាក់ថា ក្រោយពីព្រះសត្ថា បង្ក្រាបពួកបះបោររាបទាបអស់ ស្តេចយួន ទុកតុង បានតម្រូវអោយព្រះសត្ថា កាត់ទឹកដីខ្មែរពីរខេត្ត គឺខេត្ត មេសរ និង លង់ហោ នៅឆ្នាំ ១៧៣២ ដោយយកលេសថា ដើម្បីការពារជនជាតិយួនដែលរស់នៅយ៉ាងច្រើនលើទឹកដីទាំងនោះ ។ ដូច្នេះ ជនជាតិយួនបានសម្រុកមកទិសខាងត្បូងចូលក្នុងខេត្តលង់ហោ បង្កើតបានជាបន្ទាយលង់ហោ និង ខេត្តមេសរ នៅរក្សាលក្ខខន្តិកៈដដែល ។
- ១៧៣៥ ចិនម៉ាកគីវ ដែលត្រួតត្រានៅខេត្តពាម បានទទួលមរណភាព។ ស្តេច យួន ទុកតុង បានតែងតាំងកូនប្រុសរបស់គាត់ឈ្មោះ ម៉ាកធៀនទី អោយកាន់តំណែងជំនួស។ មន្ត្រីរូបនោះបានធ្វើអោយខេត្តពាម ក្លាយជា តំបន់ពាណិជ្ជកម្មមមាញឹក ដោយគាត់បានកេណ្ឌមនុស្ស សង់បន្ទាយ សង់ផ្សារ សង់ក្រុង មានពួកបរទេសចូលមករកស៊ីយ៉ាងកុះករ ។
- ១៧៣៦ ព្រះសត្ថា មានព្រះទ័យសង្ស័យលើអគ្គមហេសីរបស់ទ្រង់ រួមគ្នានិង អ្នកអង្គម្ចាស់បីអង្គទៀតគឺ៖ (១) អង្គសូ បុត្រអង្គទង (អង្គទងបានភៀសខ្លួនទៅសៀមបាត់ហើយ) (២) អង្គស្ងួន និង អង្គចន្ទ បុត្ររបស់ធម្មរាជា (ធម្មរាជាបានភៀសខ្លួនទៅសៀមហើយ) ទើបព្រះសត្ថាយាងមកគង់នៅ ចតុមុខ ហើយបញ្ជាអោយគេមកព័ទ្ធធ្វើគុតអ្នកទាំងបួន ប៉ុន្តែពុំបានសម្រេច ត្រូវបានអ្នកទាំងបួនប្រមូលរាស្ត្រនៅ លង្វែក វាយបកវិញ ធ្វើអោយព្រះ សត្ថា ត្រូវភៀសខ្លួនទៅស្រុកយួន នៅឆ្នាំ ១៧៣៧ ។
- ១៧៣៧ ដើម្បីទប់ទល់និងការវិលត្រឡប់វិញរបស់ព្រះសត្ថា ដែលគេជឿថា នឹងត្រឡប់មកវិញ ដោយមានជំនួយពីយួន អង្គស្ងួន យាងទៅគង់នៅ បាភ្នំ ត្រើយខាងកើតទន្លេ រីឯ អង្គចន្ទ យាងគង់នៅខាងលិចទន្លេ។ បែរទៅមើលភាគខាងលិច ធម្មរាជា ដែលកាលពីមុនសុំត្រឡប់មកស្រុកខ្មែរវិញ ប៉ុន្តែ មិនបានសម្រេចហើយគង់នៅ នគររាជសីមា នោះ បានកេណ្ឌទ័ពវាយយកបានខេត្តមហានគរ យ៉ាងងាយ។ បន្តមក ដោយមានជំនួយទ័ពពីសៀម ទ្រង់បានលើកទ័ពមកដល់ សំរោងសែន ក្នុង ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ហើយចរចាគ្នាជាមួយ មហេសីរបស់ព្រះសត្ថា រហូតមានកិច្ចព្រមព្រៀងគ្នា អោយ ធម្មរាជា ឡើងសោយរាជ្យ ។
- ១៧៣៨ ធម្មរាជា (រជ្ជកាលទី៣ ១៧៣៨ – ១៧៤៧) ទ្រង់ឡើងសោយរាជ្យដោយមាននាមសម្រាប់រាជ្យថា ព្រះបាទសម្តេចព្រះរាជឱង្ការ ជ័យជេដ្ឋាធិរាជរាមាធិបតីបរមបពិត្រ ដែលមានរាជធានីនៅ ឧដុង្គ ។
- ១៧៣៩ ធម្មរាជាបានលើកទ័ពទៅវាយយកខេត្តពាម ប៉ុន្តែត្រូវ ម៉ាកធៀនទី វាយរុញចា្រនមកវិញ ។ នៅឆ្នាំ ១៧៤៧ ធម្មរាជាប្រឈួនហើយចូលទីវង្គត។ បុត្ររបស់ទ្រង់នាម អង្គអឹម បានឡើងសោយរាជ្យ ។
- ១៧៤៧ អង្គអឹម (១៧៤៧) ទ្រង់ឡើងសោយរាជ្យបានតែបន្តិច ក៏ត្រូវអង្គហ៊ីង ជាអនុជ ធ្វើគុត ។ ប៉ុន្តែអង្គហ៊ីងនេះ មិនបានសោយរាជ្យទេ ព្រោះនាម៉ឺន មន្ត្រីមិនពេញចិត្តចំពោះអំពើឧក្រិដ្ឋនេះ ដោយបានជ្រើស យក ព្រះអង្គទង ដែលជាបុត្ររបស់អង្គយ៉ង អោយកាន់កាប់កិច្ចការប្រទេស ។
- ១៧៤៧ ព្រះអង្គទង (រជ្ជកាលទី១ ១៧៤៧ – ១៧៤៨) ទ្រង់មានព្រះជន្ម ៥៦វស្សា និងធ្វើជា ឧភយោរាជ អស់រយៈកាល ១០ឆ្នាំមកហើយ ។ ទ្រង់ឡើងកាន់អំនាចដើម្បីចាត់ចែងរាជកិច្ច មិនមែនសោយរាជ្យទេ ។ ក្នុងរជ្ជកាលទ្រង់ នៅឆ្នាំ ១៧៤៧ ពួកយួននៅ ខេត្តបាសាក់ ចេះតែរំលោភចូលទឹកដីដែលលោកឧកញ៉ា នរេន្ទតុក គ្រប់គ្រងជាញឹកញយ ធ្វើអោយលោកទ្រាំពុំបាន ក៏លើកទ័ពទៅ បង្ក្រាប ធ្វើអោយពួកយួននោះភៀសខ្លួនទៅកោះ កាហុង នៃទន្លេមេគង្គក្រោម ។ មួយឆ្នាំក្រោយ គឺនៅឆ្នាំ ១៧៤៨ ដោយយកលេសថា ខ្មែរបះបោរ រួមគ្នានិងឧកញ៉ានរេន្ទតុក យួនបានបញ្ជូនមេទ័ព ហ្វៀងហ៊ីវយន និង ព្រះសត្ថា (ដែលភៀសខ្លួនទៅយួនកាលពីឆ្នាំ ១៧៣៧) មកវាយលោក ឧកញ៉ានរេន្ទតុក ។ ទ័ពខ្មែរទន់ដៃដកថយ យួនដេញតាមដល់ ឧដុង្គ ។ ព្រះអង្គទង និង អង្គស្ងួន បានភៀសព្រះកាយទៅសៀម ។ ស្តេចយួនបានគាំទ្រអោយ ព្រះសត្ថា សោយរាជ្យ ។
- ១៧៤៩ ព្រះសត្ថា (រជ្ជកាលទី៣ ១៧៤៩) ឯកសារយួនបញ្ជាក់ថា ព្រះសត្ថា ឡើងសោយរាជ្យមែន ប៉ុន្តែមេ័ពយួនឯណោះទេ ដែលជាអ្នកប្រើប្រាស់អំនាចដូចជា អំនាចហូតពន្ធដា អំនាចតែងតាំងមន្ត្រី និង ផ្លាស់ប្តូរ ចៅហ្វាយខេត្តខ្មែរ ព្រមទាំងបានយកច្បាប់រដ្ឋបាលក្រុងវេ មកអនុវត្តនៅស្រុកខ្មែរ ។ កាលនោះ មន្ត្រីខ្មែរលោក ឧកញ៉ាក្រឡាហោម ឱក មានការឈឺចាប់និងការត្រួតត្រារបស់យួន បានកេណ្ឌទ័ពខ្មែរនៅ ពោធិ៍សាត់ ហើយលើកទ័ពទៅប្រយុទ្ធនិងទ័ពយួននៅវាលស្រាបអង្កាម ។ ទ័ពយួនបរាជ័យ ដកថយ នាំទាំងព្រះសត្ថាទៅជាមួយផង ដែលព្រះសត្ថា បាន ប្រឈួនហើយសុគតនៅតាមផ្លូវ ។ លោកឧកញ៉ាក្រឡាហោម ឱក និង ចៅហ្វាយខេត្តពោធិ៍សាត់បានចាត់សេនាបតីទៅស្រុកសៀមសូមយាង ព្រះអង្គស្ងួន ដែលនៅមានសេចក្តីអង់អាចជាងព្រះអង្គទង និង ញាតិវង្សមកវិញ ។
- (១៧៤៩ ព្រះស្ងួន (១៧៤៩ – ១៧៥៥) ទ្រង់ឡើងសោយរាជ្យដោយមាននាមសម្រាប់រាជ្យថា ព្រះបាទសម្តេចព្រះរាជឱង្ការ ព្រះស្រីជ័យជេដ្ឋាធិរាជបរមបពិត្រ ដែលមានរាជធានីនៅ ឧដុង្គ ។ ព្រះអង្គទង បានឡើងជា ព្រះឧភយោរាជ ។
- ១៧៥១ ព្រះចៅសៀមសព្វព្រះទ័យអនុញ្ញាតអោយញាតិវង្សដែលភៀសខ្លួនទៅសៀមកាលពីឆ្នាំ ១៧៤៨ ត្រឡប់មកស្រុកខ្មែរវិញ ។
- ១៧៥៣ ព្រះមហាឧបរាជ អង្គសូ ដែលមាននាមថា ឧទ័យ បានសុគត។ បុត្រារបស់ទ្រង់ ដែលមាននាមថា តន់ បានត្រូវគេប្រទាននាមថា ឧទ័យ ដូចបិតា ។ អង្គហ៊ីងដែលធ្លាប់ប្រពឹត្តិឧក្រិដ្ឋកម្មកាលពីឆ្នាំ ១៧៤៧ លើរូប អង្គអឹម នោះ ត្រូវបានគេតែងតាំង ជាមហាឧបរាជ ជំនួសវិញ។
- ១៧៥៥ អង្គស្ងួនចូលទីវង្គត ។ ព្រះឧភយោរាជ ទង ត្រូវបានមន្ត្រីជ្រើសអោយស្នងរាជ្យ ។
- ១៧៥៦ ព្រះអង្គទង (រជ្ជកាលទី២ ១៧៥៦ – ១៧៥៧) ក្នុងរជ្ជកាលទី២នេះ មានជម្លោះរវាង ឧបរាជ ហ៊ីង និង ឧទ័យ(អង្គតន់) ។ ឧទ័យ(អង្គតន់) បានភៀសខ្លួនទៅ ខេត្តពាម ក្រោយមកទៅនៅខេត្តព្រះត្រពាំង ។ ម៉ាកធៀនទី បានជួយកេណ្ឌទ័ពមកច្បាំងឈ្នះដល់ ចតុមុខ ហើយតាមចាប់ អង្គហ៊ីង សម្លាប់ចោលទៅ ។ មហេសីរបស់ ហ៊ីង បានកេណ្ឌទ័ពច្បាំងដោយមានការចូលរួមពីព្រះអង្គទង មកច្បាំងនិងឧទ័យ(អង្គតន់) ប៉ុន្តែបរាជ័យ ក៏ភៀសព្រះកាយទៅ ពោធិ៍សាត់ ហើយនៅឆ្នាំ ១៧៥៧ ព្រះអង្គទង ក៏បាន សោយទីវង្គត ។ ឧទ័យ បានចាប់មហេសីអង្គហ៊ីង យកទៅប្រហារជីវិត។ គួររំលឹកថា នៅមុនពេលចូលទីវង្គត ព្រះអង្គទង បានផ្តាំអោយមន្ត្រីលះបង់ចោលទឹកដី ខ្មែរមួយចំនួនអោយទៅយួនចុះ គឺ ខេត្តផ្សារដែក, ស្រុកពីរនៃខេត្តលង់ហោ និង ខេត្តមាត់ជ្រូក ដោយហេតុថា នៅលើទឹកដីទាំងនោះពួកយួនបានបង្កចលាចល ពិបាកគ្រប់គ្រង បង្កជាស្ថានការណ៍លំបាកដល់ខ្មែរ ក្នុងពេលដែលខ្មែរកំពុងមានវិបត្តិរាជវង្សបែបនេះ ។ បន្ថែមពីនេះ យួន បានបង្កចលាចលក្នុងខេត្តទ្រាំង បន្ទាយមាស និង ព្រៃកប្បាស ដែលជាបន្ទុកដល់រាជការខ្មែរ ថែមទៀតផង ។បន្ទាប់ពីបញ្ចប់ជម្លោះដោយ ការប្រើហឹង្សានេះរួចមក ឧទ័យ(អង្គតន់) បានឡើងសោយរាជ្យ។
- ១៧៥៨ ព្រះឧទ័យ (អង្គតន់) (១៧៥៨ – ១៧៧៥) ទ្រង់ឡើងសោយរាជ្យនៅក្រុងឧដុង្គ ក្នុងព្រះជន្ម ២០វស្សា ដោយយកព្រះនាមសម្រាប់រាជ្យថា ព្រះបាទសម្តេចព្រះរាជឱង្ការ ព្រះនារាយណ៍រាជាធិរាជរាមាធិបតី ព្រះស្រីសុរិយោពណ៌បរមសុរេន្ទ ។ ព្រះចៅអាណ្ណាម ប្រកាសទទួលស្គាល់ក្សត្រនេះភ្លាម ។ ទ្រង់បានកាត់ខេត្តពីរ គឺ ស្រុកត្រាំង (ព្រះត្រពាំង) និង ត្រាវិញ(ខេត្តឃ្លាំង) អោយទៅពួកអាណ្ណាម ។ បន្ថែមពីលើនេះ ព្រះចៅក្រុងវេ បានឆ្លៀតឱកាស ដណ្តើមយកទឹកដីបន្តិចម្តងដោយចាប់កសាងបន្ទាយនៅ ផ្សារដែក កោះតេង និង មាត់ជ្រូក ថែមទៀត ។
- ១៧៦៧ ស្តេចភូមា ដែលបានធ្វើសង្គ្រាមជាមួយសៀមជាយូរណាស់មកហើយនោះ បានដណ្តើមយកតំបន់ តាវ៉យ មែគុយ និង តេណាស់សេរីម ហើយជាបន្តក៏លើកទ័ពវាយចូលអាយុធ្យា រួចដុតក្រុងអាយុធ្យា នៅថ្ងៃ ២៨ មេសា ១៧៦៧ ។ ក្រោយពីវាយបានអាយុធ្យា ភូមាបានដាក់ការត្រួតត្រាលើប្រទេសសៀម ។ កាលនោះមានកូនកាត់ចិនម្នាក់ដែលរស់នៅក្នុងសហគមន៍ ហៃហុង ដែលគេហៅថា ពញា តាកស៊ីន ជាចៅហ្វាយខេត្តម្នាក់នៅភាគខាងជើងរបស់សៀមដែលមានគ្នា មួយពាន់នាក់ បានធ្វើការវាយប្រហារលើពួកភូមាដែលគ្រប់គ្រងសៀម ដោយបានទទួលជ័យជម្នះជាច្រើនសមរភូមិ។ ពញាតាកស៊ីន បានរំដោះក្រុងអាយុធ្យា ដែលកាលនោះ បើតាមឯកសារបង្ហាញថា នៅពេលគាត់ចូលរំដោះក្រុងអាយុធ្យា គាត់រើសបានព្រះខ័នរាជ្យ ហើយត្រូវបានប្រជារាស្ត្រនិងមេទ័ពចាត់ទុកគាត់ជាអ្នកមានបុណ្យ ហើយតែងតាំងគាត់ជាស្តេចដែលមានរាជវាំងនៅ បាងផ្លាសយ ។ គាត់បន្តធ្វើការវាយរុញច្រានពួកភូមាអោយចេញពីទឹកដីសៀម រួចហើយគាត់មកតាំងរាជធានីនៅ ណាចាបុរី ដែលសព្វថ្ងៃគឺក្រុងបាងកក ។ តាកស៊ីន ចង់អោយព្រះរាជាខ្មែរគឺ ព្រះឧទ័យ(អង្គតន់) ទទួលស្គាល់អធិរាជភាពរបស់សៀមលើកម្ពុជាដូចដែលក្សត្រមុនៗធ្លាប់ធ្វើអញ្ចឹងដែរ។ តាកស៊ីន បានបញ្ជូនទូតនាំសារមកថ្វាយព្រះឧទ័យ(អង្គតន់) ដែលមានសេចក្តីសង្ខេបថា សូមអោយព្រះរាជាកម្ពុជារក្សាទុកនូវប្រពៃណីដែលធ្លាប់មានតាំងពីមុន កុំបីគិតផ្លាស់ប្តូរដោយហេតុតែព្រះរាជាណាចក្រសៀមមានព្រឹត្តិការណ៍រងគ្រោះធ្ងន់ក៏ដោយ ម្យ៉ាងទៀតព្រះរាជាកម្ពុជាត្រូវលើកសួយសារអារ-កទៅថ្វាយ ព្រះចៅសៀម ដូចដែលព្រះរាជាមុនៗធ្លាប់អនុវត្តន៍កន្លងមក ។
- ១៧៦៧ ចំពោះព្រះឧទ័យ ដែលមានជាតិកំណើតក្នុងត្រកូលក្សត្រ ទ្រង់មិនបានទទួលស្គាល់ អំណាចរបស់ពញាតាកស៊ីន ឡើយ ដោយទ្រង់បានផ្ញើរាជសារតបវិញដែលមានសេចក្តីថា ទ្រង់មិនអាចចរចាស្មើភាពជាមួយមនុស្សម្នាក់ ដែលកើតចេញពីពាណិជ្ជករជាមួយស្រីសៀមសាមញ្ញម្នាក់បានទេ បើទោះជាជននោះមានសមត្ថភាពផ្ទាល់ខ្លួនដូចម្តេចក្តី ។ ទទួលបានសារនេះ ពញាតាកស៊ីន ច្រឡោតឡើង ប្រកាសអរិភាពជាមួយនិងព្រះរាជាកម្ពុជាដែលប្រមាថទ្រង់។ តាកស៊ីន បានប្រគល់ទ័ពមួយកងអោយជូនដំណើរ អង្គនន់([7]) ចូលមកស្រុកខ្មែរវិញដើម្បីធ្វើការកេណ្ឌទ័ពទម្លាក់ ព្រះឧទ័យ(អង្គតន់) ។ សង្គ្រាមដែលបណ្តាលមកពីការអុជអាលរបស់ តាកស៊ីន ធ្វើអោយប្រជារាស្ត្ររងគ្រោះជាទម្ងន់ ណាត្រូវរងកំណែនទ័ព ណាត្រូវបង់ពន្ធ ណាត្រូវគេចពីសង្គ្រាម រាស្ត្រមួយភាគត្រូវបានទ័ពសៀមកៀរយកជាឈ្លើយសឹក ទុក្ខវេទនា ព្រាត់ប្រាស ។ ដើម្បីទប់ទល់និងកម្លាំងរបស់ ព្រះអង្គនន់ និង កម្លាំងទ័ពសៀម ព្រះរាជា ឧទ័យ(អង្គតន់) បានទទួលយកតំនាង អាណ្ណាម មកធ្វើជាជំនួយដែល មានន័យថា ទ្រង់បានដាក់កម្ពុជាជាសាមន្តរដ្ឋរបស់អាណ្ណាម ។ ប៉ុន្តែនៅទីបញ្ចប់ បើតាមការកត់ត្រានៅក្នុងពង្សាវតាបានអោយដឹងថា ព្រះឧទ័យ(អង្គតន់) ដោយមើលឃើញពីទុក្ខវេទនារបស់ប្រជារាស្ត្រ ទ្រង់កើតព្រះទ័យមេត្តាករុណា ក៏សុខព្រះទ័យលះបង់រាជសម្បត្តិថ្វាយទៅ អង្គនន់ នៅឆ្នាំ ១៧៧៥ គឺបន្ទាប់ពីទ្រង់បានសោយរាជ្យអស់រយៈពេល ១៧ឆ្នាំ ។
- ១៧៧៥ ព្រះអង្គនន់ (១៧៧៥ – ១៧៧៩) ទ្រង់ឡើងសោយរាជ្យក្នុងព្រះជន្ម ៣៦វស្សា ដែលយកព្រះនាមសម្រាប់រាជ្យថា ព្រះបាទសម្តេចព្រះរាជឱង្កាព្រះរាមរាជាធិរាជបរមបពិត្រ ចំនែកព្រះឧទ័យទទួលឋានៈជាព្រះឧភយោរាជ ព្រះអង្គថន ជាអនុជរបស់ព្រះអង្គនន់ បានទទួលឋានៈជា ព្រះឧបរាជធំ ។
- ១៧៧៧ វិបុលរាជស្រី ដែលជាជំនួយការរបស់លោកក្រឡាហោម រដ្ឋមន្ត្រីខាងជើងទឹក យល់ថា មានតែព្រះអង្គថន ដែលជាឧបរាជធំ គឺជាមនុស្សតែម្នាក់គត់ដែលអាចធ្វើការដណ្តើមយករាជ្យបល្ល័ង្គបាន ទើបគាត់ផ្តល់យោបល់អោយព្រះអង្គថន ធ្វើគុតព្រះរាជា ។ ការញុះញង់របស់គាត់មិនបានសម្រេចឡើយ ទីបំផុតព្រះរាជាចាប់កំហុសគាត់បាន ហើយកាត់ទោសប្រហារជីវិតគាត់។ ជំទាវ ឡាង ដែលជាម្តាយរបស់ វិបុលរាជស្រី មានការគុំគួននិងព្រះរាជា បានបញ្ចុះបញ្ចូលកូនគាត់ ៤នាក់៖ តេជោ ទែន ចៅហ្វាយខេត្តកំពង់ស្វាយ, តេជោ ពាង ចៅហ្វាយខេត្តបារាយណ៍, តេជោ សូ ចៅហ្វាយខេត្តព្រៃក្តី និង តេជោ មូ ចៅហ្វាយខេត្តទ្រាំង អោយសងសឹកនិងព្រះរាជា ។
- ១៧៧៨ ពញាតាកស៊ីន បានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយកម្ពុជាទៅវាយលាវ ដោយសុំជំនួយទ័ពខ្មែរ មួយម៉ឺននាក់ ប៉ុន្តែមានទាហានរត់ចោលជួរ និង ការបះបោរពីប្រជារាស្ត្រ ។ ចៅហ្វាយខេត្ត ទែន, ពាង និង សូ ពុំបានអើពើនិងរឿងនេះទេ ធ្វើអោយព្រះរាជាកោះហៅមកកាត់ទោសនៅ បន្ទាយពេជ្រ ដែលនៅជិតក្រុងឧដុង្គ គឺ ប្រហារជីវិត សូ , ពាង បញ្ចុះឋានៈ និង វាយ ៥០រំពាត់, ទែន ត្រូវដកចេញពីតំនែង ។
- ១៧៧៩ មូ, ពាង និង ទែន បះបោរធ្វើ សង្គ្រាមប្រឆាំងនិងព្រះរាជា លើកកម្លាំងមកវាយបន្ទាយពេជ្របាន ហើយចាប់យកព្រះអង្គអេង ជាបុត្ររបស់ ឧទ័យ(អង្គតន់) ដែលមានព្រះជន្ម ៧វស្សា និង សម្លាប់បុត្រ៤អង្គរបស់ព្រះអង្គ នន់ ទើបចាកចេញទៅហើយដុតបន្ទាយចោល ។ កាលនោះព្រះអង្គនន់គង់នៅឯ កំពង់ធំ បានលើកទ័ពទៅប្រយុទ្ធនិងពួកបះបោរទាំងនោះនៅកំពង់ឆ្នាំង តែបរាជ័យ ក៏ភៀសព្រះកាយទៅ ភ្នំកំរៀង នៅខេត្តក្រង(ពោធិ៍សាត់) ។ មូ បានទទួលព័ត៌មានច្បាស់ថា ព្រះរាជានៅឆ្ងាយពីកងពល និង មានសេនាការពារតិចតួច ក៏នាំទ័ពចូលចាប់ ព្រះអង្គនន់ យកទៅដល់បឹងខ្យង ដែលនៅខាងត្បូងក្រុងឧដុង្គ ហើយជ្រមុជទឹកសម្លាប់ទ្រង់ទៅ គឺនៅខែសីហា ១៧៧៩ ។ ថ្វីបើមានគម្រូពីប្រទេសជិតខាង ពីការឡើងកាន់អំនាចរបស់អ្នកបះបោរដែល មិនមែនជាជាតិក្សត្រ ដូចជា អាឡោងប្រៈយ៉ា នៅភូមា បះបោរដណ្តើមរាជ្យ តាំងខ្លួនជាស្តេចនៅឆ្នាំ ១៧៥៣, តាកស៊ីន នៅសៀម ជាកូនពាណិជ្ជករ ប្រកាសខ្លួនជាស្តេច នៅឆ្នាំ ១៧៦៧, មូ វិញពុំបានអនុវត្តតាម ឬ មានមហិច្ឆតាធំម្លឹងទេ ។ មូ ប្រកាសខ្លួនត្រឹមជា ចៅហ្វ៊ា គឺសព្វថ្ងៃស្មើនិងនាយករដ្ឋមន្ត្រី ។ ពាង ដែលប្អូន ជាឧកញ៉ាចក្រី(រដ្ឋមន្ត្រីសង្គ្រាម) ។ ប៉ុន្តែប្រជារាស្ត្រចង់បាន ស្តេចមកសោយរាជ្យសម្រាប់ដឹកនាំប្រទេស ។ មូ ឯកភាពជ្រើសតាំង អង្គអេង ដែលខ្លួនចាប់យកមក អោយឡើងសោយរាជ្យ ទាំងអ្នកអង្គម្ចាស់នេះ មានព្រះជន្មត្រឹមតែ ៧វស្សាប៉ុណ្ណោះ ប៉ុន្តែអំនាចនៅក្នុងដៃ មូ ទាំងអស់។ អ្នកណារំខាន មូ បណ្តេញជននោះចេញ ក្នុងនោះឧកញ៉ាបែន ដែលជាមន្ត្រីយោមរាជ(តុលាការ) ត្រូវបាន មូ បណ្តេញចេញ។ បែន បានរត់ទៅស្រុកសៀម ដោយលួចយកព្រះខ័នរាជ្យ ទៅជាមួយផង ។ ចាប់ពីពេលនេះទៅ សៀម បានឱកាសលូកដៃចូលកិច្ចការផ្ទៃក្នុងខ្មែរ វិញហើយ ប៉ុន្តែ សៀមត្រូវជួបនិងដៃគូម្ខាងទៀតដែលកំពុងមានឥទ្ធិពលលើខ្មែរដែរ គឺ អាណ្ណាម ។ គឺនៅក្នុង ឱកាសដែលខ្មែរចុះខ្សោយដោយសារការដណ្តើមអំនាច និង បែកបាក់ផ្ទៃក្នុងនេះហើយ ដែលសៀម និង អាណ្ណាម បានយកទឹកដីខ្មែរធ្វើជាទីលានប្រយុទ្ធគ្នា ដើម្បីអាចបំពេញមហិច្ឆតាដែលធ្លាប់មានតាំងពីយូរមកហើយក្នុងការលេបយកទឹកដីខ្មែរ ។
- ១៧៧៩ ព្រះអង្គអេង(១៧៧៩ – ១៧៩៦) ទ្រង់ជាបុត្ររបស់ ឧទ័យ(អង្គតន់) ។ ដោយមើលឃើញថា នៅកម្ពុជា មានភាពរញេរញ៉ៃ តាកស៊ីន ក៏រៀបចំកងទ័ពជា បីកងពល ដែលមួយកងពលមានទ័ព ៧ ពាន់នាក់ ដឹកនាំដោយមេទ័ពបីនាក់ មកវាយលុកយក ខេត្តមហានគរ កំពង់ស្វាយ និង បន្ទាយពេជ្រ ដែលនៅជិតក្រុងឧដុង្គ ។ ចៃដន្យ តាកស៊ីន កើតរោគឆ្កួត ហើយត្រូវអ្នកបះបោរ ពញាសាន ចាប់ខ្លួន។ មេទ័ពសៀម ពីរនាក់ ក្នុងចំនោមបីនាក់ដែលលើកទ័ពមកវាយកម្ពុជា បានស្រុះស្រួលគ្នាឈប់ធ្វើសង្គ្រាមនៅកម្ពុជា ហើយប្រញាប់វិលចូល បាងកកវិញ ។ មេទ័ពទាំងពីរ ឆ្លៀតឱកាសដណ្តើមអំនាច ប៉ុន្តែមិនធ្វើដូចចៅហ្វ៊ា មូ ទេ គឺគេយកគម្រូតាម អាឡោងប្រៈយ៉ា និង តាកស៊ីន។ ពញាមហាក្រសាសែក តាំងខ្លួនជាមហាក្សត្រ, សាសី ដែលជាប្អូនប្រុសរបស់ក្រសាសែក ឡើងជា ឧបរាជ, ក្មួយប្រុសឈ្មោះ ម៉ាឡាក់ បានឡើងជា កែវហ្វ៊ា ចំនែកអ្នកបដិវត្តន៍ផ្សេងៗត្រូវសម្លាប់ចោលនៅខែមីនា ឆ្នាំ ១៧៨២ រីឯ ស្តេចតាកស៊ីន ត្រូវគេធ្វើគុតនៅខែ មេសា ១៧៨២ ។ ចំនែកនៅអាណ្ណាមវិញ ពួកតៃសឺន បានងើបបះបោរនៅកូសាំងស៊ីន ហើយលបចូលមកក្នុងទឹកដីកម្ពុជា ដើម្បីរៀបចំកម្លាំងរបស់ខ្លួនឡើងវិញក្រោយពីការបង្ក្រាបរបស់ព្រះចៅ យ៉ាឡុង ដែលគង់នៅ ព្រៃនគរ តាំងពីឆ្នាំ ១៧៧៧។ ស្តេចយួនបានផ្ញើសារអោយរដ្ឋាភិបាលខ្មែរ ជួយដេញពួកនេះទៅវិញ ។
- ១៧៩១ នៅក្នុងរាជវាំង ឧដុង្គ វិញ ជម្លោះរបស់ ចៅហ្វ៊ា មូ និង ពញាសួស បានកើតឡើង ។ ពញាសួស បានគេចខ្លួនទៅនៅ បាត់ដំបង ហើយសុំអោយសៀមជួយ។ សៀមបានបញ្ជូន បែន ដែលត្រូវ មូ បណ្តេញចេញពីតំនែង ហើយរត់ទៅស្រុកសៀមនោះអោយមកជួយ។ អ្នកទាំងពីរ បានលើកទ័ពមកវាយយក ឧដុង្គ បាន ហើយសម្លាប់ មូ និង ពាង ចោលទៅ។ ក្រោយមក បែន ក៏បានកម្ចាត់ សួស ចោល រួចតែងតាំងខ្លួនជា ចៅហ្វ៊ា វិញម្តង។ បែន ត្រូវបានស្តេចសៀមតែង តាំងជា ហួមឿង (=ចៅហ្វាយខេត្ត) បាត់ដំបងនៅឆ្នាំ ១៧៩១ ដែលមានងារថា អភ័យធិបែសវិសេសសង្គ្រាម រាមរិន្ទឥន្ទវិជ័យ អភ័យភេរីបរាក្រុមពាហុ។
- ១៧៩៤ ព្រះអង្គអេង ដែលមានព្រះជន្ម ២០វស្សា ត្រូវបាន បែន នាំ ទៅធ្វើពិធីអភិសេកនៅក្រុងបាងកក ដោយថ្វាយព្រះនាមថា ព្រះបាទសម្តេចព្រះរាជឱង្កាព្រះនារាយណ៍រាជាធិរាជ រួចហើយស្តេចសៀម បានរៀបចំទ័ពមួយកងដែលមាន បែន ជាមេបញ្ជាការ ជូនដំណើរព្រះអង្គអេងត្រឡប់មក ឧដុង្គ វិញ។ បែន ក៏ត្រឡប់ទៅបាត់ដំបងវិញគ្រប់គ្រងទឹកដីនោះ ដែលគ្មានទំនាក់ទំនងរដ្ឋបាលអីជាមួយក្រុង ឧដុង្គ ឡើយ។ ចំនែកបណ្តាខេត្តដែលនៅភាគខាងជើងបាត់ដំបងវិញ រួមមាន មង្គលបុរី សិរីសោភ័ណ និង កូរ៉ាត់ គេមិនបាច់សង្ស័យឡើយ ពួកសៀមបានយកជាទឹកដីរបស់គេយ៉ាងស្ងៀមស្ងាត់នៅឆ្នាំ ១៧៩៥ ។
- ១៧៩៥ បែន ជាមនុស្សក្បត់ប្រាកដណាស់ ព្រោះដឹងហើយថាខ្លួនមានតួនាទីខ្ពង់ខ្ពស់មួយ តែបែរជាកាត់យកទឹកដីមួយចំនែកធំពីរាជាណាចក្រមកគ្រប់គ្រងក្រោមគោរម្យងារថា ហួមឿង ដែលប្រៀបបាននិងព្រះរាជាណាចក្រមួយនៅ ចន្លោះកម្ពុជា និង សៀមទៅវិញ។ កងទ័ពដែលគាត់កាន់នៅក្នុងដៃគឺជា កងទ័ពសៀម តែមានគាត់ជាខ្មែរធ្វើជាមេបញ្ជាការ, គាត់ជាចៅហ្វាយខេត្តខ្មែរ តែស្ថិតក្រោមបញ្ជាពីស្តេចសៀម រីឯទឹកដីដែលគាត់គ្រប់គ្រងជាទឹកដីខ្មែរ។ គាត់គោរពតែបញ្ជាពី ក្រុងបាងកក មិនទទួលបញ្ជាពីក្រុង ឧដុង្គទេ ប៉ុន្តែគាត់ចេញចូលរាជវាំងទាំងពីរ, រីឯតង្វាយវិញ គាត់យកទៅថ្វាយតែស្តេចសៀម មិនមែនក្នុងនាមជា ចៅហ្វាយខេត្តខ្មែរទេ គឺក្នុងនាមមេទ័ពសៀម ។ ចំណូលផ្សេងៗក្នុងខេត្ត គាត់រក្សាទុកចិញ្ចឹមទាហានដែលនៅជាមួយគាត់ ។ កូនៗរបស់គាត់ដែលបន្តតំនែងពីគាត់ ក៏នៅតែបានបន្តនយោបាយបែបនេះទៀត ។
- ព្រះអង្គអេង បានចេញព្រះរាជបញ្ជាជាច្រើនដូចជា នៅពេលមន្ត្រីចូលវាំង មហាតលិក មហាទេព និង មហាមន្ត្រី ត្រូវមានត្រារំលេចដោយភ្ញីផ្កាមួយរង្វង់, ត្រូវបាំងក្លស់ពីរជាន់ធ្វើអំពី សូត្រពណ៌ក្រហម, ត្រូវពាក់អាវផាយពណ៌ផ្កាកូឡាប និង មានកាន់ថង់រង(ប្រអប់ស្លាធ្វើពីឈើ ស្រោបដោយក្រណាត់) ។ មន្ត្រីដែលមានសក្តិពី ៨-៩ហ៊ូពាន់ អាចពាក់អាវផាយពណ៌បៃតង ហើយបាំងក្លស់សូត្រមួយជាន់ពណ៌បៃតងដែរ ។ អ្នកដែលមានសក្តិ ៦-៧ហ៊ូពាន់ មានអាវស្វាយនិងក្លស់ពណ៌ស្វាយ ។ អ្នកដែលមានសក្តិ ៤-៥ហ៊ូពាន់ ពាក់អាវពណ៌ខៀវ ។ ភរិយារបស់មន្ត្រីដែលមានសក្តិ ៩-១០ហ៊ូពាន់ ត្រូវមានឋានៈជា ឃុនណាង ។
- ១៧៩៥ ទី១. នៅឆ្នាំ ១៧៩៥ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គអេង ទឹកដីខ្មែរភាគខាងលិច រួមមាន បាត់ដំបង, សេរីសោភ័ណ, អង្គរ ត្រូវបាន ពញាអភ័យធិបែស បែន កាត់អោយសៀម ដោយមានការរៀបចំរដ្ឋបាលបែបសៀម លើកជំនូនទៅសៀម និង ឡើងគាល់ស្តេចសៀម ។
- ១៧៩៦ នៅខែមីនា ១៧៩៦ ព្រះអង្គអេង ផ្ទេររាជសម្បត្តិអោយឧបរាជ ប៉ុក ដោយទ្រង់យាងទៅប្រទេសសៀម ដើម្បីធ្វើការតវ៉ាសុំខេត្តខ្មែរដែល ចៅហ្វ៊ាបែន កាត់ទៅអោយសៀមនោះមកវិញ ប៉ុន្តែស្តេចសៀម ពុំបានអើពើចំពោះព្រះអង្គឡើយ ។ ទ្រង់ក៏យាងត្រឡប់មកស្រុកខ្មែរវិញ ហើយសុគតនៅ ៧ខែ ក្រោយមក ។ រាជ្យសម្បត្តិត្រូវស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រង របស់ឧបរាជប៉ុក អស់រយៈពេលដប់ឆ្នាំ។
- ១៧៩៦ ឧបរាជប៉ុក(១៧៩៦ – ១៨០៦) ចៅហ្វ៊ា ប៉ុក បានដឹកនាំកិច្ចការព្រះរាជាណាចក្រដោយពុំបានខិតខំប្រឹងប្រែង ជ្រើសរើសក្សត្រថ្មីមួយអង្គណាទេ ។ ព្រះរាជវង្សានុវង្សពេលនោះស្ទើរតែផុតរលត់ទៅហើយ នៅសល់តែ បុត្ររបស់ព្រះអង្គអេង ដែលនៅតូចៗនៅឡើយ។ ចៅហ្វ៊ា បែន ដែលសុខស្រួលក្នុងទឹកដីរបស់គាត់ទៅហើយ ក៏ពុំមានខ្វល់ខ្វាយអ្វីបន្តិចសោះ ។ ពួកចៅហ្វាយខេត្តក៏កាន់តែឯករាជ្យឡើង ដោយមកពីគ្មានការដឹកនាំ ហើយពេញចិត្តណាស់និងសភាពការណ៍បែបនេះ ។ ពួកគេប្រមូលពន្ធបានមក បង់អោយ ចៅហ្វ៊ាប៉ុក តែអ្វីដែលគេចង់បង់អោយប៉ុណ្ណោះ ជួនកាលមិនបង់អោយទៀតផងក៏មាន។ និយាយអោយខ្លី រាជាណាចក្រទាំងមូលកំពុងតែពុកផុយ បាត់បង់ទៅ ខ្សោះកម្លាំង អ្នកណាចង់ធ្វើអីក៏បាន ។ បើសិនគ្មានពួកអាណ្ណាម មកដណ្តើមទឹកដីភាគខាងកើតទេ ម្ល៉េះសមសៀមកាត់យកប្រទេសទាំងមូលទៅហើយ។ ប៉ុន្តែអាចថា សំណាងម្យ៉ាងដែរ ដែលខ្មែរមានសត្រូវពីរ នៅសងខាងដែលចង់លេបយកទឹកដីខ្មែរ ម្ល៉ោះហើយម្នាក់ៗក៏តាមដាន ត្រួតពិនិត្យគ្នាទៅវិញទៅមក ដោយនៅស្ទាក់ស្ទើរមិនហ៊ានធ្វើអ្វីជាធំដុំទេ
- ១៨០៦ សៀមក៏បានបញ្ជូន ព្រះអង្គចន្ទ អោយមកសោយរាជ្យនៅ ឧដុង្គ ។ ព្រះអង្គចន្ទ(១៨០៦ – ១៨៣៤) ទ្រង់ជាបុត្រាច្បងរបស់ព្រះអង្គអេង ។ នៅពេលទ្រង់ឡើងសោយរាជ្យ ទ្រង់មានព្រះនាមសម្រាប់រាជ្យថា ព្រះបាទសម្តេចព្រះរាជឱង្កាព្រះឧទ័យរាជាធិរាជរាមាធិបតីព្រះស្រីសុរិយោពណ៌ ។ ចៅហ្វ៊ា បែន បានលើកកូនស្រីរបស់គាត់ មកធ្វើជាមហេសីរបស់ព្រះអង្គចន្ទ ។ ស្តេចអាណ្ណាម បានបញ្ជូនក្រណាត់សូត្រ ៦៨ដុំមកថ្វាយ។ ព្រះអង្គចន្ទ បានយាងនាំក្រណាត់សូត្រទាំងអស់នោះទៅក្រុងបាងកកជាមួយចៅហ្វ៊ាប៉ុក ដើម្បីចូលគាល់ស្តេចសៀម ។ ស្តេច អាណ្ណាមប្រឆាំងជំទាស់និងទង្វើនេះក៏បញ្ជូនទ័ពមួយកងមកដល់ចតុមុខ ។ ស្តេចអាណ្ណាម ទទួលយល់ព្រមថា អោយសៀមរៀបអភិសេកព្រះរាជាកម្ពុជានៅឯសៀមចុះ ក៏ប៉ុន្តែបើព្រះរាជាកម្ពុជាយល់ព្រមចំណុះសៀម ព្រះអង្គក៏ត្រូវចំណុះអាណ្ណាមដែរ ហើយត្រូវលើកសួយសារអារ-កទៅអាណ្ណាមជារៀងរាល់ឆ្នាំ ក្នុងនោះមាន ដំរីឈ្មោលកម្ពស់ ៥ហត្ថពីរក្បាល, ចែរមាសពីរ, ភ្លុកដំរីបីគូ, ក្រវាញ, ក្រមួន, ម្រ័ក្សណ៍ ។ល។ ពេលនោះពួកនាម៉ឺនមន្ត្រី យល់ថា តើគួរចំនុះសៀមផង ចំណុះអាណ្ណាមផងឬយ៉ាងណា? ប៉ុន្តែបើមានអធិរាជពីរ ប្រកាប់ប្រចាក់គ្នាដើម្បីនគរចំណុះមួយ វាល្អជាងមានអធិរាជតែមួយ ដែលនឹងលេបត្របាក់យកទឹកដីទាំងមូលតែម្តង។ ហេតុនេះហើយ ពួកគេក៏យល់ព្រមតាមសំនើរនេះ ទើបពួកអាណ្ណាមត្រឡប់ទៅវិញ ទុកតែមេទ័ពពីរនាក់នៅប្រចាំការនៅចតុមុខ ។
- ១៨១១ ការណ៍ដែលព្រះអង្គចន្ទ ទទួលស្គាល់អធិរាជភាពរបស់អាណ្ណាមលើកម្ពុជា មិនបានធ្វើអោយរាជវាំងក្រុងបាងកកសប្បាយចិត្តនោះឡើយ ។ ចាប់ពីពេលនោះមក ទំនាក់ទំនងល្អជាមួយសៀម បានចាប់ផ្តើមប្រេះឆា ។ ចំនែកស្តេចយ៉ាឡុងរបស់អាណ្ណាម បានធ្វើត្រារាងបួនជ្រុងស្មើមួយធ្វើពីមាស ផ្ញើមកថ្វាយព្រះអង្គចន្ទ (ត្រារបស់ខ្មែរ មានរាងមូល) ។ ព្រះអង្គចន្ទទទួលទុក ប៉ុន្តែមិនដែលប្រើវាម្តងណាឡើយ ។ សៀម មិនចង់អោយកម្ពុជាចំណុះអាណ្ណាមទេ កម្ពុជាត្រូវចំណុះសៀមតែមួយគត់ ព្រោះព្រះរាជាកម្ពុជាត្រូវអភិសេកដោយសៀម ។ បន្ទាប់ពីមរណភាពរបស់ស្តេចសៀម និង ចៅហ្វ៊ា បែន នៅឆ្នាំ ១៨១១ ស្តេចសៀមថ្មី បានតែងតាំង អ្នកអង្គម្ចាស់ពីរអង្គ ដែលជាអនុជរបស់ព្រះអង្គចន្ទ គឺ អង្គស្ងួន អោយធ្វើជា ឧភយោរាជ និង អង្គអឹម ធ្វើជា មហាឧបរាជ អមព្រះអង្គចន្ទ ដោយពុំបានសួរយោបល់ ព្រះអង្គចន្ទឡើយ ។ នេះជាការបង្ហាញអោយឃើញពី អធិរាជរបស់ខ្លួនលើកម្ពុជា ។ ព្រះអង្គចន្ទ យល់ថា សៀមធ្វើនេះគឺជាគំនាបធំមួយចំពោះទ្រង់។ ទ្រង់ក៏ដកសេចក្តីទុកចិត្តពីសៀម ហើយទុកចិត្តអាណ្ណាមជាង ។ ជម្លោះបានកើតមានរវាង ព្រះអង្គចន្ទ និង អង្គស្ងួន ដែលកាន់នាទីជា ឧភយោរាជ ធ្វើអោយអង្គស្ងួនភៀសខ្លួនទៅពោធិ៍សាត់ រួចចាប់ប្រមែប្រមូលទ័ព ព្រមទាំងធ្វើការ ទាមទារយកខេត្ត ក្រង, ក្រគរ និងខ្លុង ។
- ១៨១១ ព្រះអង្គចន្ទ ភ័យខ្លាចមានជំនួយពីសៀម ក៏ស្នើសុំជំនួយពីស្តេចអាណ្ណាម យ៉ាឡុង ។ ប៉ុន្តែទ័ពជំនួយយួនមានចំនួនតិចពេក មិនអាចទប់ទល់បានក៏ដកថយនាំទាំងព្រះអង្គចន្ទ ចុះទៅព្រៃនគរផង ។ អង្គអឹមដែលជាមហាឧបរាជ និង អង្គដួង បានគេចខ្លួនចេញពីព្រះអង្គចន្ទដែលទៅតាមទ័ពយួន ហើយត្រឡប់មកឧដុង្គវិញដែលមានទ័ពសៀមកាន់កាប់ ។ ប្រទេសគ្មានស្តេចដឹកនាំទៀតហើយ ព្រោះព្រះរាជាគង់នៅឯអាណ្ណាម ចំនែកព្រះអង្គស្ងួន មិនហ៊ានចាប់កាន់អំនាចនៅឡើយទេ ។ អង្គអឹម និង អង្គដួង បង្កើតរដ្ឋាភិបាលបណ្តោះអាសន្នមួយនៅឧដុង្គ ដែលមានសមាជិកពាក់កណ្តាលជាខ្មែរ ពាក់កណ្តាលទៀតជាសៀម ហើយនាំគ្នាទៅបាងកក សុំសេចក្តីសម្រេចពីស្តេចសៀម នៅខែកក្កដា ១៨១១ ។
- ១៨១៣ ស្តេចយួនព្រះនាម យ៉ាឡុង បានដង្ហែរព្រះអង្គចន្ទមកគង់នៅឧដុង្គវិញដោយមានទ័ពពីរម៉ឺននាក់មកជាមួយ ក្នុងនោះមានទ័ពអាណ្ណាម ៥ពាន់នាក់ ។ កាលនោះគ្មានការប្រយុទ្ធគ្នាអ្វីទេ មានតែប្រជារាស្ត្រចេញមកស្វាគមន៍ព្រះអង្គចន្ទ ដែលរាស្ត្រទទួលស្គាល់ថាជា ព្រះរាជាពេញសិទ្ធិពីមុនហើយនោះ។ ចាប់ពីពេលនោះមក ព្រះអង្គចន្ទ បានក្លាយជាស្តេចដែលចំណុះអោយនគរអាណ្ណាម ទាំងស្រុងតែម្តង ។ មេទ័ពយួននាម អុងតាគុន បានកេណ្ឌខ្មែរអោយទៅកាប់ឈើនៅភ្នំហាន់ជ័យ (កំពង់ចាម) ហើយសង់ដំណាក់បារមីមួយនៅជ្រោយចង្វារ ដើម្បីអោយមន្ត្រី និង ស្តេចខ្មែរ ធ្វើពិធីសំពះរំលឹកគុណស្តេចយួន ។
- ១៨១៤ សៀមបានលើកទ័ពមកវាយយក ខេត្តកូរ៉ាត់ និង ទឹកដីដែលនៅចន្លោះខេត្តព្រហ្មទេព និង ភ្នំដងរែក ហើយក៏យកបានខេត្តម្លូព្រៃ និង ទន្លេរពៅ ផងដែរ ។ សៀមក៏លើកទ័ពចូលដណ្តើមយក ស្ទឹងត្រែង ជាបន្ត ។ ព្រះអង្គចន្ទ មិនសូវជាយកចិត្តទុកដាក់ចំពោះទឹកដីទាំងអស់នោះទេ ព្រោះទឹកដីទាំងនោះនៅឆ្ងាយពីក្រុង ឧដុង្គ។
- ១៨១៤ ទី២. នៅឆ្នាំ ១៨១៤ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គចន្ទ ដែលចំណុះអោយយួន បានធ្វើអោយសៀម មិនសប្បាយចិត្តហើយលើកទ័ពចូលមកដណ្តើមយក ខេត្ត ម្លូព្រៃ ទន្លេរពៅ និង ស្ទឹងត្រែង ដោយមានការចូលដៃពីចៅហ្វាយស្រុកកំពង់ស្វាយ ជាមួយសៀមផង។
- ១៨១៥ ស្តេចយួនសុំអោយព្រះអង្គចន្ទ កេណ្ឌមនុស្ស មកសង់បន្ទាយនៅខេត្តមាត់ជ្រូកនិងជីកព្រែកពីរដែលមានកម្លាំងចូលរួមទាំងអស់ មួយម៉ឺននាក់ គឺ អាណ្ណាម ៥ពាន់នាក់ និង ខ្មែរ ៥ពាន់នាក់ ព្រែកទី១ ឈ្មោះ វិញតេ ខ្មែរហៅថា ព្រែកជីក ភ្ជាប់ពីខេត្តមាត់ជ្រូកទៅខេត្តពាម មានប្រវែង ៥៣គ.ម ទទឹង ៣៣ម និង ព្រែកទី២ឈ្មោះ វិញអាន ខ្មែរហៅថា ឡុងសែន ភ្ជាប់ពីទន្លេមេគង្គទៅទន្លេបាសាក់ ប្រវែង ១៨គ.ម ទទឹង ២៨ម ។ ការជីកព្រែកនេះ ខ្មែររងទុក្ខវេទនាជាពន់ពេក។ ដំបូងគេប្រើគោក្របីសម្រាប់អូសទាញដីចេញពីពោះព្រែក លុះយូរៗទៅដោយប្រើទាំងយប់ទាំងថ្ងៃ គោក្របីងាប់អស់គេអោយមនុស្សជាអ្នកអូសម្តង ដោយធ្វើការតាំងពីព្រលឹមទល់ព្រលប់ គ្មានពេលសម្រាក ។ ពេលខ្មែរដួល វាចោទថាខ្មែរខ្ជិល ឬ ខ្មែរធ្វើពុត ចំនែកទឹកសម្រាប់ផឹកវិញ មានក្លិនលាមក និង មានជាតិកំបោរ បាយហូបទៅហើមពោះ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ យួនបានចាប់ខ្មែរដែលវាចោទថា ប្រឆាំងយកទៅកប់ដីត្រឹម ក ជាមុំចង្ក្រានដាំតែ ដែលគេហៅថា ដាំតែអុង ។ ម្យ៉ាងទៀតនៅពេលការជីកព្រែក បានបញ្ចប់ យួនបើកទឹកបង្ហូរចូលព្រែកដោយពុំបានប្រាប់អោយខ្មែរអោយដឹងមុនទេ ធ្វើអោយកម្មករខ្មែរលង់ទឹកស្លាប់ជាច្រើន។ ក្រោយពីការជីកព្រែកនេះបានរួចរាល់ ពួកអាណ្ណាមបានចាត់ទុកព្រែកជីកនេះជាព្រំដែននៃនគរកម្ពុជា និង នគរអាណ្ណាម ។
- ១៨២០ ដោយពុំចង់អោយ អាណ្ណាម មានអធិរាជភាពលើកម្ពុជាខ្លាំងពេក ព្រះរាជាក្រុងបាងកកបានបញ្ជូនទ័ពមកលុកលុយកម្ពុជា យោងតាមសំណើរចៅហ្វាយខេត្តពោធិ៍សាត់នៅឆ្នាំ ១៨២០ ។ ព្រះអង្គចន្ទ ដកព្រះកាយទៅ ខេត្តលង់ហោ ។ មួយថ្ងៃបន្ទាប់ពីព្រះអង្គចន្ទចេញផុតពីឧដុង្គ ទ័ពសៀមបានចូលមកគ្រប់គ្រងឧដុង្គ មានអង្គអឹម និង អង្គដួង មកជាមួយផង។ ទ័ពចម្រុះខ្មែរ-សៀម បានបន្តវាយ ចូវដុក នៅមាត់ព្រែកវិញតេ, វាយយកក្រុង ហាទៀង រួចទៅ ដល់ លង់ហោ ជាកន្លែងដែលព្រះអង្គចន្ទ គង់នៅ ដោយវាយយកបាននៅខែធ្នូ ១៨៣១ ។
- ១៨៣១ ទ័ពអាណ្ណាម បានធ្វើការវាយបកវិញ រហូតទ័ពខ្មែរ-សៀមដកថយចុះសំពៅនៅ កំពត រួចត្រឡប់ទៅបាងកកវិញ នាំយកទាំងអង្គអឹម និង អង្គដួងទៅផង ។ អស់ទ័ពសៀម អាណ្ណាមបានក្លាយជាម្ចាស់លើកម្ពុជាម្តងទៀត ។ ស្តេចអាណ្ណាម បានផ្ញើសម្លៀកបំពាក់បែបអាណ្ណាម រួមមានទាំងមួកផង មកថ្វាយព្រះរអង្គចន្ទ ដោយមានមន្ត្រីមួយចំនួនស្លៀកពាក់តាមទ្រង់ដែរ ដើម្បីជាការអែបអប និង ដោយការភ័យខ្លាចផង ព្រោះពួកគេក៏បានទទួលសម្លៀកបំពាក់នេះពី ស្តេចអាណ្ណាមដូចគ្នា ។ ម្តងនេះគេឃើញថា អាណ្ណាមមានប្រៀបខ្លាំងជាងពួកសៀម ។
- ១៨៣៤ នៅក្នុងជួររាជវង្ស យួនបានកម្ចាត់ព្រះអង្គម្ចាស់ណា ដែលយួនគិតថា មានទំនោរទៅរកសៀម ។ នៅឆ្នាំ ១៨៣៤ ព្រះអង្គចន្ទ ចូលទីវង្គត ។ គ្មានអ្នកអង្គម្ចាស់ណា សម្រាប់ធ្វើជាទីជម្រើសសម្រាប់អោយស្នងរាជ្យទេ ។ បើនិយាយពី អនុជរបស់ព្រះអង្គចន្ទ គឺ អង្គអឹម និង អង្គដួង វិញ អាណ្ណាម មិនព្រមអោយសោយរាជ្យឡើយ ព្រោះអ្នកទាំងពីរចូលដៃនិងសៀម ហើយកំពុងរស់នៅក្នុងប្រទេសសៀម ។ ដោយព្រះអង្គចន្ទមានតែបុត្រី គ្មានបុត្រាសម្រាប់ស្នងរាជ្យ យួនបានតែងតាំងក្សត្រីអង្គម៉ី អោយសោយរាជ្យៈ
- ១៨៣៤ ក្សត្រីអង្គម៉ី (១៨៣៤ – ១៨៤០) ក្សត្រីអង្គម៉ី ជាបុត្រីរបស់ព្រះអង្គចន្ទ ជាមួយនិងជាយា លំដាប់ទីបី ឈ្មោះអ្នកម្នាង ក្រចាន់ ។ ព្រះនាងពេលនោះមានព្រះជន្ម ២១វស្សា, អនុជរបស់ព្រះនាងគឺ ក្សត្រីអង្គពៅ បានទទួលឋានៈជា ឧបរាជ, អង្គស្ងួន ដែលតូចជាងគេ ទទួលឋានៈជា ព្រះកែវហ្វ៊ា ។ អ្វីដែលគេមើលឃើញច្បាស់ថា អាណ្ណាមប្រុងប្រៀបនឹងយកកម្ពុជា ធ្វើជាទឹកដីរបស់គេមែនទែននោះ គឺតាមព្រះរាជាក្រឹត្យមួយរបស់ស្តេចអាណ្ណាម គឺថា ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ត្រូវគ្រប់គ្រងដោយមន្ត្រីអាណ្ណាម ៣នាក់ៈ ទ្រឿងមិញយ៉ាង, ផាំវ៉ាន់ឌាន និង តា្រន់វ៉ាន់ណាង ដោយមានកិច្ចជំនួយពីរដ្ឋមន្ត្រី និង ចៅហ្វាយខេត្តខ្មែរជាច្រើននាក់ ។ កម្ពុជាត្រូវបានគេហៅថា ត្រឹងតីថាញ់ (ត្រឹង=មណ្ឌលរដ្ឋបាល, តី=ខាងលិច, ថាញ់=បន្ទាយ) រីឯ រាជធានីភ្នំពេញ កាលនោះត្រូវគេប្តូរមកហៅថា ត្រានណាំយ៉ាង (ណាំ=ភ្នំ, យ៉ាង= ពេញ) ។ មន្ត្រីទាំងអស់ត្រូវស្លៀកពាក់បែបអាណ្ណាម គឺ បួងសក់ និង ផ្តល់ឋានៈតាមរបៀបអាណា្ណម ដូចជា អុងបាញ់, អុងផ, ដូយ, កាយឡាង, ថុន, ទ្រឿង, ត្រាំ ។ល។ ចៅហ្វាយខេត្តខ្មែរត្រូវអមដោយមន្ត្រីអាណ្ណាមម្នាក់ ដើម្បីត្រួតពិនិត្យមើលសកម្មភាពនិងដឹកនាំការងាររដ្ឋបាល។ ដំបូងព្រះរាជាអាណ្ណាម បានសម្រេចបន្ថយចំនួនខេត្តពី ៥៦ មកត្រឹម ៣៣ វិញ ដោយបង្កើតស្រុកពីរសម្រាប់ជាទឹកដីដែលមានពួកព្រៃរស់នៅ រួចហៅឈ្មោះជាភាសាអាណ្ណាមទាំងអស់។ ប៉ុន្តែឈ្មោះខ្លះមិនដឹងត្រូវនិងទឹកដីណាទេ ដោយគ្មានព័ត៌មានលម្អិត។
- ១៨៤០ ព្រះអង្គដួង (១៨៤០ – ១៨៦០) ទ្រង់ជាបុត្រពៅរបស់ព្រះអង្គអេង ។ ការបែកបាក់រាជវង្ស , សង្គ្រាមខ្មែរគ្នាឯង និង ការឈ្លានពានពីបរទេសជិតខាង បានធ្វើអោយប្រទេសខ្មែរវិនាសហិនហោច ។
- ១៨៤១ ទ័ពអាណ្ណាម បានធ្វើការវាយបកមកលើទ័ពខ្មែរ-សៀម របស់ បឌិនតេជោ ធ្វើអោយមានការប្រយុទ្ធស៊ីសាច់ហុតឈាមនៅជើងកញ្ចុំ។ បឌិនតេជោ បានអោយគេសង់របាំងការពារនៅទន្លេធំ, នៅដៃទន្លេចូវដុក និង ដៃទន្លេតូចៗ ដប់កន្លែងទៀតសម្រាប់ទប់បង្អាក់ដំណើររុលមករបស់ទ័ពអាណ្ណាម ។ ទ័ពទាំងសងខាង បានបោះទីតាំងនៅលើទឹកដីដែលខ្លួនដណ្តើមបាន ហើយលួចចេញវាយគ្នាម្តងម្កាល ជួននៅពេលយប់ ដែលបង្កជាការហិនហោចយ៉ាងខ្លាំង។ ទ័ពសៀម និង ទ័ពអាណ្ណាមច្បាំងគ្នាលើទឹកដីខ្មែរ ហេតុនេះពួកគេមិនប្រញាប់ប្រញាល់ក្នុងការដណ្តើមយកជ័យជម្នះលើគ្នាភ្លាមៗទេ ។ គេគិតតែដណ្តើមយកទឹកដីមួយចំនួនដាក់ចូលទៅក្នុងទឹកដីរបស់ខ្លួន បែងចែកដីខ្មែរចែកគ្នា ធ្វើយ៉ាងណាកាន់កាប់ទឹកដីអោយបានច្រើនតាមតែអាចធ្វើទៅបាន។ គោលដៅតែមួយរបស់ពួកគេគឺធ្វើយ៉ាងណា កាន់កាប់ ចតុមុខ អោយបានព្រោះទីនោះជាចំនុចយុទ្ធសាស្ត្រ និង ជាបេះដូងនៃប្រទេស។ ពួកអាណ្ណាមបានបង្ខំសភាពការណ៍ដោយចាប់វាយពីបន្ទាយ ពាមមានជ័យ(បាណាម) រួចវាយឡើងតាមទន្លេតូចមក បន្ទាយដែក ខាងកើតច្បារអំពៅសព្វថ្ងៃនេះ។ ព្រះអង្គដួង និង បឌិនតេជោ បានដកថយទៅឧដុង្គ រៀបចំកំពែងការពារ ដោយអស់សង្ឃឹមថានឹងអាចឈ្នះបានទៀតហើយ ។ ស្រាប់តែព្ញដំណឹងមកថា ទ័ពខ្មែរដែលរត់រប៉ាត់រប៉ាយ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ពួកអ្នកស្រុក បានសម្លាប់ទ័ពអាណ្ណាមមួយកងធំនៅជិតលង្វែក ព្រមទាំងដេញតាមសម្លាប់ពួកនេះយ៉ាងរង្គាល។ នៅទីណាដែលគេប្រទះឃើញកងទ័ព អាណ្ណាមដែលរត់បែកខ្ញែក ប្រជាជនប្រមូលគ្នាដេញតាមសម្លាប់គ្មានប្រណី។
- ១៨៤១ ក្នុងរយៈពេលនៃការគ្រប់គ្រងរបស់ពួកអាណ្ណាម៧ឆ្នាំចុងក្រោយ ១៨៤១ – ៤៧ ពួកគេបានសង់បន្ទាយរឹងមាំ, ប៉មលើសពី ៥០កន្លែង ។ ព្រះអង្គដួង និង បឌិនតេជោ ដោយមើលឃើញថាគ្មានអ្វីនឹងបន្តសង្គ្រាមបន្តទៀត ក៏ស្នើសុំចរចាជាមួយមេទ័ពអាណ្ណាម ប៉ុន្តែមេទ័ព អាណ្ណាមពុំទទួលតាមសំណើរ ហើយលើកទ័ពសំដៅទៅឧដុង្គ។ ទ័ពខ្មែរនិងសៀមបានទប់ទល់យ៉ាងស្វិតស្វាញ រហូតបំបែកពួកអាណ្ណាមបាន ។ មេទ័ពអាណ្ណាមអស់លទ្ធភាព ទើបសុំចរចាវិញ ។ កិច្ចប្រជុំបានប្រព្រឹត្តិនៅ ខែធ្នូ ១៨៤៥ ដោយមានការចូលរួមពី បឌិនតេជោ និង ឧត្តមសេនីយ៍អាណ្ណាម នៅសមរភូមិ ពោធិ៍បីដើម។ គេបានព្រមព្រៀងគ្នាថា នឹងលើកព្រះអង្គដួង អោយសោយរាជ្យ បន្ទាប់ពីបានទទួលការព្រមព្រៀងពីរដ្ឋាភិបាលសៀម និង អាណ្ណាម ។ អាណ្ណាមនឹងបញ្ជូនញាតិវង្សខ្មែរ ដែលឃាត់ទុកនៅអាណ្ណាមអោយវិលត្រឡប់មកវិញ ជាថ្នូរនិងឈ្លើយសឹកអាណ្ណាម និង នាយទាហាន កូនទាហានដែលខ្មែរចាប់បាន។ ប៉ុន្មានសប្តាហ៍ក្រោយមក សន្ធិសញ្ញានេះត្រូវបានរាជរដ្ឋាភិបាល សៀម និង អាណ្ណាម អោយសច្ចាប័ន ហើយការប្តូរឈ្លើយសឹកគ្នា បានធ្វើឡើងនៅ ខែមិថុនា ១៨៤៦ គឺ សៀមរុះរើបន្ទាយយួន រីឯយួនរុះរើបន្ទាយសៀម។
- ១៨៤៥ អាណ្ណាមបានបង្វិលព្រះខ័នរាជ្យមកថ្វាយព្រះអង្គដួង, ជំនូនសម្រាប់ការសោយរាជ្យ គឺ ត្រារាងបួនជ្រុងធ្វើអំពីមាស និង ប្រទានឋានៈ ថាកាវមេនក្វួកវឿង(ព្រះរាជាកម្ពុជា) រីឯសៀមបានបញ្ជូនគ្រឿងឥស្សរិយយស សម្រាប់រាជបល្ល័ង្គកម្ពុជាដែលគេយកទៅបាងកកកាលពីមុនមកវិញ និង សុំអោយព្រះអង្គដួងអនុម័តយល់ព្រមតាមសន្ធិសញ្ញាសម្ងាត់មួយ ដែលនាំមកដោយចៅហ្វាយខេត្តកំពង់ស្វាយ គឺប្រគល់ទឹកដីម្លូព្រៃ ទន្លេរពៅ និង ទឹកដីឯទៀតដែលគេបានយកតាំងពី ៣០ឆ្នាំមុននោះផង។ ព្រះអង្គដួងមានបន្ទូលថា យើងមិនយល់ព្រមប្រគល់ដីសូម្បីតែបន្តិចអោយទៅពួកសៀមទេ ក៏ប៉ុន្តែដោយពួកគេខ្លាំងជាង អោយគេរក្សាទុកដីដែលគេបានយកជាយូរហើយនោះ មួយរយៈទៀតសិនចុះ ។
- ១៨៤៧ពិធីអភិសេកព្រះអង្គដួង ធ្វើឡើងនៅចុងឆ្នាំ ១៨៤៧ ដោយមានការចូលរួមពីតំនាងយួន អុងខាំម៉ាង និង តំនាងពីរនាក់របស់សៀមគឺ ពញាពេជពិជ័យ និងបារគូម្នាក់ទៀត។ ទ្រង់ត្រូវបានគេថ្វាយព្រះនាមសម្រាប់រាជ្យថា ព្រះហរិរក្សរាមាឥស្សាធិបតី ក្នុងព្រះជន្ម ៥២វស្សា។ ចាប់តាំងពីមានយុទ្ធសន្តិភាពរវាងសៀម និង អាណ្ណាម ១៨៤៥ ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមឬទឹកដីដែលបារំាំងហៅថា កូសាំងស៊ីន នោះ កើតមានការរត់ចោលដីស្រែ ចម្ការ របស់ប្រជាជនខ្មែរ ដែលខ្លួនធ្លាប់រស់នៅប្រកបរបរចិញ្ចឹមជីវិត ព្រោះតែ ពួកយួនចេះតែបង្ករឿង មិនអោយខ្មែររស់បានស្រួល។ ចំនែកអាជ្ញាធរ នៅទីទាំងនោះសុទ្ធតែជាដៃជើងរបស់យួន ដែលពួកគេមិនបានផ្តល់ភាពយុត្តិធម៌ដល់ជនជាតិខ្មែរសោះឡើយ ជាហេតុធ្វើអោយខ្មែរនាំគ្នាចាកចេញ មកជ្រកកោនលើទឹកដីកម្ពុជាភាគខាងលើវិញ។ ពួកអាណ្ណាម បាននាំគ្នាចូលមករស់នៅជំនួស ហើយក៏ប្តូរឈ្មោះភូមិ ស្រុក ដែលខ្មែររត់ចោល ជាថ្មីតាមភាសាអាណ្ណាមដូចជា៖ព្រៃនគរទៅជា ទៅជា យ៉ាឌិញ
- ១៨៤៨ កំហឹងអាណ្ណាមបានស្តែងឡើងបន្ទាប់ពី ព្រះអង្គដួង បញ្ជូនបុត្រារបស់ទ្រង់គឺ អង្គវត្តី( ) អោយទៅក្រុងបាងកក ។ ពួកអាណ្ណាមបានបង្កការលំបាកចំពោះទូកខ្មែរដែលឡើងចុះតាមទន្លេ ចេញ-ចូលកម្ពុជាគឺត្រូវឆ្លងកាត់គយ និង ការពិនិត្យច្រើនអន្លើពីមន្ត្រីអាណ្ណាម រួមទាំងការលំបាកនានាដែលបង្កឡើងដោយពាណិជ្ជករអាណ្ណាមផងដែរ ។ នេះជាការបញ្ជាក់អោយឃើញថា ស្តេចអាណ្ណាមចង់បិទច្រកចេញ-ចូលរបស់ខ្មែរមិនអោយចេញទៅសមុទ្ររួច គឺអោយខ្មែរនៅឯកោពីពិភពលោក ។ ព្រះអង្គដួង បាន រៀបចំប្រទេសអោយមានសន្តិភាពឡើងវិញ ដោយធ្វើកំណែទម្រង់រូបិយវត្ថុ កសាងទំនប់ ផ្លូវ ពង្រីកព្រះពុទ្ធសាសនា តាក់តែងច្បាប់ថ្មី….
- ១៨៥០ ផ្នែកអក្សរសាស្ត្រៈ និពន្ធរឿងចំប៉ាថោង កាកី ច្បាប់ស្រី… បង្កើតក្រុមនិពន្ធអក្សរ សាស្ត្រនៅឆ្នាំ ១៨៥០
- ១៨៤៧ សង់កំពង់ផែនៅកំពត ១៨៤៧ ផ្លូវមួយខ្សែពីឧដុង្គទៅកំពត ប្រវែង ១៤០គ.ម ដើម្បីបើកមុខកម្ពុជាឆ្ពោះទៅរកសមុទ្រ ព្រោះច្រកចេញតាមទន្លេមេគង្គ និង ទន្លេបាសាក់ ដែលកាត់ទឹកដីកម្ពុជាក្រោម ពួកយួនបង្កការលំបាកជាខ្លាំង។ មិនបង្កើតពន្ធថ្មី មិនតម្លើងពន្ធចាស់ តែមានការយកពន្ធលើមុខរបរអាភៀន ដាក់ទោសចំពោះអ្នកប្រព្រឹត្តអាភៀន និងអ្នកផឹកស្រា ហើយនៅឆ្នាំ ១៨៤៧ ទ្រង់បង្កើតតុលាការ… វិស័យនយោបាយៈ ទ្រង់មិនទុកចិត្តសៀម ក៏មិនទុកចិត្តយួនដែរ ព្រោះពួកនេះតែងតែចង់ត្រួតត្រា និង ចង់លេបយកទឹកដីខ្មែរជានិច្ច ។ ទ្រង់មានការខ្លាចរអាពួកសៀម ព្រោះព្រះអង្គមិនអាចតែងតាំងមន្ត្រីណាម្នាក់ដោយគ្មានការអនុញ្ញាតពីស្តេចសៀមបានទេ ។ ជាក់ស្តែងណាស់នៅឆ្នាំ ១៨៤៨ ព្រះអង្គបានបញ្ជូនឧកញ៉ាចក្រី និង ឧកញ៉ាក្រឡាហោម ទៅស្រុកសៀម ដើម្បីសុំការឯកភាពអោយតែងតាំងជា ចៅហ្វ៊ាទឡ្ហៈ និង ជាសម្តេចពញា ប៉ុន្តែស្តេចសៀមបែរ ជាតែងតាំងមន្ត្រីពីររូបមកពីបាត់ដំបង អោយទទួលតួនាទីនេះជំនួសវិញ។ ដើម្បីគេចចេញពីអំនាចសៀម និង យួន ទ្រង់មានព្រះតម្រិះថា មិនត្រូវគិតពីរឿង ដណ្តើមយកអ្វីដែលបាត់បង់ទៅហើយមកវិញទេ ប៉ុន្តែពេលនេះ កាលៈទេសៈនេះ យើងត្រូវការអ្វីដែលនៅសល់អោយបានជាមុនសិន ។ ទ្រង់មានការបារម្ភណាស់ចំពោះអនាគត ដោយទ្រង់ពិភាល់ថា សន្តិភាពរវាងសៀម-អាណ្ណាម គ្រាន់តែជាការសម្រាកដើម្បីរកឱកាសផ្តួលគ្នា នឹងបានលេបយកទឹកដីខ្មែរតែម្នាក់ឯងប៉ុណ្ណោះ។ បើមានសង្គ្រាមជាថ្មីការបែងចែកទឹកដីខ្មែរដោយ សៀម និង អាណ្ណាម ពិតជាមិនអាចជៀសរួច។ ពួកសៀមនឹងយកទឹកដី ពោធិសាត់, កំពង់ស្វាយ, ឧដុង្គ, សម្បូរ, ក្រចេះ, ត្បូងឃ្មុំ រីឯ អាណ្ណាមវិញនឹងយកអាណាខេត្តភាគខាងកើតដូចជា បាភ្នំ,ទ្រាំង និង ចតុមុខ ផង។ ក្នុងព្រះរាជតម្រិះរបស់ទ្រង់ គឺមានតែរកកម្លាំងមហាអំនាចបរទេសណាមួយដែលខ្លាំងជាងសត្រូវសងខាងពីរនេះគឺ ត្រូវតែពឹងមហាអំនាច អឺរ៉ុបណាមួយ បារាំង ឬ អង់គ្លេស ។ ដោយហេតុថា ទ្រង់មានបព្វជិតបារាំងម្នាក់ដែលជិតស្និតនិងទ្រង់ឈ្មោះ មីស ទើបទ្រង់មានព្រះរាជបំណងទាក់ទងសុំការចងមេត្រីភាពជាមួយបារាំង។
- ១៨៥៣ ថ្ងៃទី១៤ ខែមិថុនាឆ្នាំ ១៨៥៣ ដោយមានអេវែកមីស ជាអ្នកជួយបកប្រែ សម្ដេចអង្គឌួងបាន ផ្ញើសារលិខិតមួយច្បាប់ពីរាជវាំងឧត្តុង្គ ទៅថ្វាយព្រះចៅអធិរាជណាប៉ូលេអុងទី៣តាម រយៈមន្ត្រីកុងស៊ុលបារាំងនៅសិង្ហបុរីគឺលោក ហ្រ្វេដេរិក ហ្គោទីយ៉េ(Frederic Gautier)។
- ១៨៥៦ បារាំងបានបញ្ជូនតំនាងមកគឺ សាលដឺម៉ុងទីញី (Charles de Montigny) មកឥណ្ឌូចិននៅឆ្នាំ ១៨៥៥ ។ សាលដឺម៉ុងទីញី មកដល់សិង្ហបុរី នៅថ្ងៃទី១៦ខែឧសភាឆ្នាំ ១៨៥៦ និង មកដល់ក្រុងបាងកកនៅដើមខែកក្កដា។ការចរចាជាមួយសៀម បានអូសបន្លាយយ៉ាងយូរ រហូតដល់ ថ្ងៃទី ១៥ ខែសីហា ឆ្នាំ១៨៥៦ ទើបមានការចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាមិត្តភាពនិងពាណិជ្ជកម្ម ជាមួយសៀម ។ ភាពខ្វះការប៉ិនប្រសប់ និង ការធ្វេសប្រហែសរបស់ សាលដឺម៉ុងទីញី គាត់បានធ្លោយមាត់អោយព្រះចៅ បង្គត របស់សៀម ដឹងពីបំណងរបស់គាត់ ដែលចង់មកជួបព្រះរាជាកម្ពុជា។ ដោយខ្លាចបាត់បង់សិទ្ធិត្រួតត្រាលើប្រទេសកម្ពុជានោះ សៀមបានរិះរកមធ្យោបាយធ្វើយ៉ាងណាឲ្យ លោកដឺម៉ុងទីញី ស្នាក់នៅរយៈពេលយូរឯក្រុងបាងកក ហើយឆ្លៀតពេលនោះបញ្ជូនមន្ត្រីរបស់គេមក កាន់រាជវាំងឧដ្តុង្គដើម្បីស្ដីបន្ទោសសម្ដេចអង្គឌួង ។
- ១៨៥៦ មេដឹកនាំសៀមបានទាក់ទាញទឹកចិត្ត លោកដឺម៉ុងទីញី ដោយរៀបចំបដិសណ្ឋារកិច្ចយ៉ាងគគ្រឹកគគ្រេង ព្រោះគេមានគោលបំណងពីរយ៉ាងសំខាន់គឺៈ ទី១-សៀមចង់ឲ្យប្រទេសខ្មែរស្ថិតនៅចំណុះប្រទេសសៀមតទៅទៀត ។ ទី២-សៀមចង់ប្រើប្រាស់ប្រទេសបារាំង ធ្វើជាកំពែងការពារទល់និងវៀតណាមផង និងធ្វើជាកូនជញ្ជីងសម្រាប់ឲ្យមានតុល្យភាពជាមួយអង់គ្លេសដែលបានចូលដល់ភូមាហើយ ។ នៅចុង ខែកញ្ញាឆ្នាំ១៨៥៦ អ្នកការទូតបារាំងបានជិះនាវាឆ្ពោះមកកាន់ប្រទេសកម្ពុជា ហើយចេញដំណើរពីតំបន់ បាក់ណាម(Paknam) គាត់មកសំចតនៅចន្ទបុរី ពីថ្ងៃទី២៩កញ្ញាដល់ថ្ងៃទី០១តុលា ដើម្បីផ្ទុកអុសសម្រាប់ដុតលើនាវាម៉ារសូ (Marceau) ។ លោកសាលដឺម៉ុងទីញី មកដល់ដែនសមុទ្រកំពត នៅថ្ងៃ៥តុលាឆ្នាំ១៨៥៦ ។ អេវ៉ែក មីស បានទួល ថ្វាយសម្ដេចអង្គដួងអំពីគម្រោងធ្វើដំណើរនៃអ្នកការទូតបារាំងមកកាន់ប្រទេសកម្ពុជាតាំងពីពេលមុនគាត់មកដល់ទីក្រុងបាងកកមកម្ល៉េះ ។ ដោយមានជំនួយពី បព្វជិត មីស និង អែសត្រែស (Hestrest) សម្ដេចអង្គដួងបានត្រាស់បង្គាប់ឲ្យរៀបចំកន្លែងស្នាក់នៅយ៉ាងសមរម្យនៅកំពង់ផែកំពត សម្រាប់ ម៉ុងទីញី ព្រមទាំង រៀបចំសំអាតផ្លូវលំ ពីរាជវាំងឧត្តុង្គទៅកាន់ខេត្តកំពតផងដែរ ។ ទោះបីមានការជំទាស់ពីពួកមន្ត្រីរបស់ព្រះអង្គក៏ដោយ ក៏ព្រះអង្គបានសម្រេចព្រះទ័យថានឹងយាងទៅជួបអ្នកការទូតបារាំងនៅខេត្ត។ គាត់បានមកដល់ ខេត្តកំពត របស់ខ្មែរនៅខែ កញ្ញា ១៨៥៦ ។ សៀមដឹងគោលបំណងរបស់ សាលដឺម៉ុងទីញី ចង់ទាក់ទងខ្មែរ ក៏គម្រាមព្រះអង្គដួង មិនអោយទាក់ទងបារាំង ។
- ១៨៦០ ហេតុនេះ បំណងរបស់ព្រះអង្គដួង ចង់បានការការពារពីបារាំងមិនបានសម្រេចទេ ។ ដឺម៉ុងទីញី ក៏ធ្វើដំណើរហួសទៅកូសាំងស៊ីន ដោយពុំបានធ្វើសន្ធិសញ្ញាណាមួយជាមួយ ព្រះអង្គដួង ឡើយ ។ នៅថ្ងៃ ១៩ តុលា ឆ្នាំ ១៨៦០ ព្រះអង្គដួងចូលទីវង្គត។
- ១៨៦០ ព្រះបាទនរោត្តម (១៨៦០ – ១៩០៤) ទ្រង់ជាបុត្រាច្បងរបស់ព្រះអង្គដួង បានឡើងសោយរាជ្យបន្តនៅឆ្នាំ ១៨៦០ ក្នុងព្រះជន្ម ២៦វស្សា ក្រោមក្រសែភ្នែកច្រណែនយ៉ាងខ្លាំងពី ព្រះអង្គម្ចាស់ស៊ីវុត្ថា() ដែលជាអនុជ ។
- ១៨៦៣ ក្រោយមក តំនាងបារាំងនៅព្រៃនគរឈ្មោះ ឡាក្រង់ឌីយែ បានចូលមកក្រុងឧដុង្គ សុំអោយ ព្រះបាទនរោត្តម ឡាយព្រះហស្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាមួយដែលគេអោយឈ្មោះថា សន្ធិសញ្ញាមិត្តភាពនិងពាណិជ្ជកម្ម នៅថ្ងៃ ១១ សីហា ១៨៦៣ ។ តាមរយៈខ្លឹមសារនៃ សន្ធិសញ្ញានេះ ប្រទេសខ្មែរបានក្លាយជាប្រទេសក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់បារាំង ។សម័យកាលបញ្ចប់ៈ ថ្វីត្បិតតែព្រះបាទនរោត្តមនៅតែគង់នៅ រាជវាំងឧដុង្គ នៅឡើយ ប៉ុន្តែ តាមរយៈសន្ធិសញ្ញា ១១ សីហា ១៨៦៣ សៀម និង យួន លែងអាចមានឥទ្ធិពល លើប្រទេសខ្មែរទៀតហើយ គឺ ប្រវត្តិសាស្ត្របានឈានចូលរបបថ្មីមួយទៀត ដែលគេហៅថា អាណាព្យាបាលបារាំង ។ ដូចនេះ សម័យឧដុង្គបញ្ចប់នៅឆ្នាំ ១៨៦៣ ។
No comments:
Post a Comment