ប្រវត្តិសាស្រ្ត ខ្មែរ: ស្តេច បាវ ដាយ តៃសឺន ចម្ប៉ា ចំប៉ា

Monday, July 1, 2024

ស្តេច បាវ ដាយ តៃសឺន ចម្ប៉ា ចំប៉ា

តៃសឺន ចម្ប៉ា ចំប៉ា និង ស្តេច បាវ ដាយ គឺជា ពូជពង្ស ចម្ប៉ាតែ មួយ ដូចគ្នា ហេតុនេះ បានជាទំព៍រនេះ នឹងធ្វើការរៀបរាប់ខ្លះៗនៃ លក្ខណៈស្តេច ចាម ចុងក្រោយបង្អស់ ក៍ដូចជា ប្រធានាធិបតី ង៉ោ ឌិន យៀម ដែលជា ជនជាតិ ចាម ។

បាវ ដាយ (ភាសាវៀតណាម៖ Bảo Đại, ជឺហាន៖ 保大, ២២ តុលា ១៩១៣ – ៣១ កក្កដា ១៩៩៧) ដោយមានព្រះនាមកំណើតថា ង្វៀនហ្វុក វិញធុយ (Nguyễn Phúc Vĩnh Thụy) ទ្រង់ជាព្រះចៅអធិរាជទី១៣ និងចុងក្រោយបង្អស់នៃរាជវង្សង្វៀន ពោលជាខ្សែរាជវង្សវៀតណាមចុងក្រោយបំផុត។ ពីឆ្នាំ១៩២៦ ដល់ឆ្នាំ១៩៤៥ ព្រះអង្គគឺជាចៅអធិរាជនៃអណ្ណាម និងជាព្រះមហាក្សត្រនៃតុងកឹង ដែលកាលនោះសុទ្ធតែស្ថិតនៅក្រោមអាណាព្យាបាលភាពរបស់បារាំង។ ព្រះចៅបាវ ដាយបានឡើងសោយរាជ្យនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៣២។

ចក្រភពជប៉ុនបានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់រដ្ឋបាលបារាំងចេញពីឥណ្ឌូចិននៅអំឡុងខែមីនា ឆ្នាំ១៩៤៥ ហើយបានគ្រប់គ្រងប្រទេសវៀតណាមតាមរយៈស្ដេចបាវ ដាយ ដោយតម្លើងព្រះអង្គជាព្រះអធិរាជនៃចក្រភពវៀតណាម។ ទ្រង់បានដាក់រាជ្យនៅអំឡុងខែសីហា ឆ្នាំ១៩៤៥ នៅពេលដែលជប៉ុនទម្លាក់អាវុធចុះចាញ់សង្គ្រាមលោកលើកទី២។ ពីឆ្នាំ១៩៤៩ ដល់ឆ្នាំ១៩៥៥ បាវ ដាយបានបម្រើការជាប្រមុខរដ្ឋនៃរដ្ឋាភិបាលប្រឆាំងកុម្មុយនីស្តនៅវៀតណាមខាងត្បូង។ បាវ ដាយត្រូវបានប្រជាជនវៀតណាមទូទៅមើលឃើញថាជាមេដឹកនាំអាយ៉ងរបស់បារាំង ព្រោះមកពីព្រះអង្គមានទំនាក់ទំនងជិតស្និទ្ធជាមួយប្រទេសបារាំង ហើយតែងចំណាយពេលវេលាច្រើននៅក្រៅប្រទេស។ ទីបំផុត ព្រះអង្គត្រូវបានគេដកចេញពីអំណាចដោយលទ្ធផលប្រជាមតិក្នុងឆ្នាំ១៩៥៥ ដែលបានធ្វើឡើងដោយនាយករដ្ឋមន្ត្រីង៉ូ ឌិញឌៀម ជាមួយការគាំទ្រពីសហរដ្ឋអាមេរិក។

កាលបះបោរនិងរាជវង្ស តៃ សឺន ( ប្រភព ចាម នៅកម្ពុជា ឆ្នាំ ១៤៨៣ នគរចម្បារ...

១១៧៧ ដោយមានការចង្អុលបង្ហាញពី ទាហានចិន រត់ចោលជួរម្នាក់ កងសំពៅចាម បានវាយប្រយុទ្ធតាមខ្សែទឹកខាងលើនៃទន្លេមេគង្គ និងពី ភ្នំពេញ ត្រង់ទន្លេចតុមុខ។ ពួកគេបានកាន់កាប់ក្រុងអង្គរគួរឲ្យភ្ញាក់ផ្អើលបំផុត ព្រមទាំងបានចូលឆក់ប្លន់ទ្រព្យសម្បត្ដិនិងបំផ្លិចបំផ្លាញទីក្រុង ផងដែរ។ ពួកគេបានដកទ័ពទៅវិញ ចាប់តាំងពី ១១៨១ ស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះមហាក្សត្រជ័យវរ្ម័នទី៧ កងទ័ពខ្មែរបានវាយប្រយុទ្ធនឹងរាជាណាចក្រចម្ប៉ា ដែលក្រោយមកបានក្លាយជារដ្ឋចំណុះមួយរបស់អាណាចក្រខ្មែរ។
កំឡុងសម័យនោះផងដែរ ពួកស្ដេចថ្រាន់បានធ្វើសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងនគរចាម្ប៉ា នៅភាគខាងត្បូង ការបន្តនូវប្រវត្តិសាស្ត្រដ៏វែងឆ្ងាយ នៃការពង្រីកទឹកដីខាងត្បូងរបស់ពួកវៀត (បានស្គាល់ថាជា ណាម ធាន = Nam Tiến) ដែលបានចាប់ផ្ដើមបន្តិចៗម្ដងបន្ទាប់ ពីការទទួលបានឯករាជ្យពីចិនវិញ ។ ជារឿយ ពួកគេបានប្រទះនឹងការតស៊ូខ្លាំងក្លាពីពួកចាម ។ កងទ័ពចាម្ប៉ាដឹកនាំដោយស្ដេចស្រី បុប្ផា (ចាម:Po Binasuor រឺ Che Bonguar) បានសម្លាប់ស្ដេច ថ្រាន់ ឌឺ តុង (Trần Duệ Tông) ក្នុងសមរភូមិប្រយុទ្ធ និងថែមទាំងតាំងបន្ទាយ នៅរាជធានី ដាយ វៀត ថាង ឡុង ក្នុងឆ្នាំ១៣៧៧ គ.ស. និងម្ដងទៀតនៅឆ្នាំ១៣៨៣ គ.ស. ។ ក៏ប៉ុន្តែ រាជវង្សថ្រាន់ក៏ទទួលជោគជ័យដែរ ក្នុងការទទួលបាន ខេត្តចាម្ប៉ាពីរ ដែលស្ថិតនៅក្បែរ ហួ (Huế) សព្វថ្ងៃនេះ តាមរយះការបង្កប់ន័យសន្តិភាពនៃការអភិសេកតាមបែបនយោបាយនៃព្រះនាង ហ៊ុយ យិន ថ្រាន់ (Huyền Trân) ទៅឲស្ដេចេចាម
១៤៧១ កងទ័ពឡេដឹកនាំដោយស្ដេច ឡេ ថាញ់ តុង (Lê Thánh Tông) បានចូលលុកលុយចាម្ប៉ា ជាការឈ្លានពានរបស់វៀតណាមនៅចាម្ប៉ាឆ្នាំ១៤៧១ និងកាន់កាប់បានរាជធានីចាម វិជ័យ ។ ព្រឹត្តិការណ៍នេះ បានបញ្ចប់ឥទ្ធិពលចាម្ប៉ាដែលជានគរមានអំនាច ទោះបីជានគរចាម ដែលនៅសល់តូចៗនៅតែបន្តអស់រយៈពេលពីរបីសតវត្សទៀតក៏ដោយ ។ វាជាដើមហេតុ នូវការរប៉ាត់រប៉ាយបែកខ្ញែកប្រជាជនចាមទូទាំងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ។ ដោយនគរចាម្ប៉ាបានខ្ទេចខ្ទីភាគច្រើនហើយ និងប្រជាជនចាមបានត្រូវនិរទេសបំបង់ រឺ ត្រូវសង្កត់សង្កិន ការដាក់អាណានិគមរបស់វៀតណាម នូវអ្វីដែលឥលូវជាភាគកណ្ដាលនៃប្រទេសវៀតណាមបានបណ្ដាលឲគ្មានការតស៊ូណារឹងមាំទៀតឡើយ ។ ក៏ប៉ុន្តែ ការយាយីព្យាបាទបានកើនឡើងយ៉ាងខ្លាំងដោយអ្នកតាំងលំនៅថ្មី គិញ (Kinh) (វៀត) ហើយនិងការធ្វើសមាហរណកម្មនៃដែនដីចាមដើមទៅជាជាតិវៀតណាម ភាគច្រើននៃប្រជាជនចាមថ្វីត្បិតនៅមានក្នុងប្រទេសវៀតណាម ហើយនិងឥលូវពួកគេបានចាត់ទុកថាជាជនជាតិមួយ ក្នុងចំណោមជនជាតិភាគតិចដ៏សំខាន់ៗនៅក្នុងប្រទេសវៀតណាមសម័យទំនើបនេះ ។ ទីក្រុង ហ៊ូ បានស្ថាបនិក ក្នុងឆ្នាំ១៦០០តាំងនៅក្បែរៗជិតនឹងរាជធានីចាម្ប៉ានៃ ឥន្ទ្របុរៈ ដែលស្ថិតនៅទីនោះយូរហើយ ។ ឆ្នាំ១៤៧៩ ស្ដេច ឡេ ថាញ់ តុង (Lê Thánh Tông) ក៏បានធ្វើយុទ្ធនាការតទល់នឹង ប្រទេសឡា វដែរ ហើយបានកាន់កាប់រាជធានី ហ្លួងព្រះបាង ។ ទ្រង់បានធ្វើការលុកលុយបន្ថែមឆ្ពោះទៅខាងត្បូងទៅ ក្នុងតំបន់ទន្លេអិរ៉ាវ៉ាឌី ប្រទេសភូមាសព្វថ្ងៃនេះ មុនពេលដកទ័ពថយមកវិញ ។
1471 Between the rise of the Khmer Empire around 800 and the Vietnamese people's territorial push south from Jiaozhi and, later, Đại Việt, Champa began to shrink. At a disadvantage against Vietnam's army of 300,000 troops, the Chams 100,000 were no match. In the Cham–Vietnamese War (1471), Champa suffered serious defeats at the hands of the Vietnamese, in which 120,000 people were either captured or killed, and the kingdom was reduced to a small enclave near Nha Trang with many Chams fleeing to Cambodia.[32][24] Champa was no longer a threat to Vietnam, and some were even enslaved by their victors
១៦៤២ ស្តេចខ្មែរ ពញ្ញាចាន់ ដូរកាន់សាសនា ឥស្លាម ហៅថា ពញ្ញាចាន់ អ៊ីប្រាហ៊ីម ដឹកនាំកងទ័ព បៈបោរ ត្រូវស្តេចយួន កំចាត់បង់ នឹងតែងតាំងស្តេចខ្មែរ កាន់ពុទ្ធសាសនា ជាជំនួសវិញ
១៧៧១ ការបះបោរ តៃ សឺន បានបែកធ្លាយឡើងនៅ គុយ ញ៉ុន (Quy Nhơn) ដែលស្ថិតក្រោមការដឹកនាំនៃត្រកូលង្វៀន ។ ក្រុមមេដឹកនាំនៃការបះបោរនេះគឺជាបងប្អូនបីនាក់ដែលមានឈ្មោះថា ង្វៀន ញ៉ាក់ (Nguyễn Nhạc), ង្វៀន លូ (Nguyễn Lữ) និង ង្វៀន ហ៊ូ មិនជាប់សាច់ឈាមនឹងពួកលោកម្ចាស់ង្វៀនទេ ។
១៧៧២ បើយើងមើលរូបស្ត្រីយួនពីររូបភ្ជាប់មកជាមួយនេះ គឺម្នាក់ពាក់មួកដូចកញ្ជើរ គឺជាស្រ្តី អាណ្ណាម ឯម្នាក់ទៀតជួតក្បាល គឺស្ត្រី តុងកឹង។ ហេតុអ្វី បានជាមាន អាណ្ណាម ផង និងមាន តុងកឹង ផងដូច្នេះ បើសុទ្ធតែជាសាសន៍យួនតែមួយ សោះនោះ ? អត្ថបទខាងក្រោមនេះ គឺខ្ញុំទទួលបានពី account នាម ហែនវិភាគ ដែលមានរូបភាពស្ត្រីយួនស្លៀកពាក់បែបប្រពៃណី ខុសៗគ្នា និងដោយខ្ញុំបាទបាន ផ្គួរផ្គងជាមួយកាលប្បវត្តិនានានៃប្រវត្តិសាស្ត្រវៀតណាម ផងនោះ ខ្ញុំសូមយកមកចែកចាយបន្ត ដូចខាងក្រោម ៖ក្រោយពីធ្វើឃាតស្តេច ហើយដណ្តើមរាជាធានីចាម្ប៉ា បាននាឆ្នាំ ១៤៧១ រួចមក ត្រកូលទាំងពីរ គឺត្រកូលទ្រិញ និង ត្រកូលង្វៀង បានបែងចែកទឹកដីគ្នាគ្រប់គ្រង។ ប៉ុន្តែ ពួនេះតែងតែមានចម្បាំងរវាងគ្នានិងគ្នាជារហូតមក។ ពួក "ទ្រិញ" និងពួក"ង្វៀង" ធ្វើអោយស្រុកយួនបែកជាពីរ ខាងជើងហៅថា តុងកឹង ឯខាង ត្បូងហៅថា អាណ្ណាម រហូតដល់ឆ្នាំ ១៧៧២ ទើបពួក"តៃសឺន" បានផ្តួលត្រកូលទាំងពីរ បង្កើតរជ្ជកាលថ្មី។
១៧២២ តុង កឹង មកពីពាក្យយួន "ដុងកិន" ដុង ប្រែថាខាងកើត ឯ កិន ប្រែថា រាជធានី។ ដុងកិន គឺរាជធានីខាងកើត ឈ្មោះ «ថាងឡុង» គឺ ហាណូយបច្ចុប្បន្ន។ នៅខាងត្បូងពួក "ង្វៀង" ហៅឈ្មោះ "ដាយណាម" តែពួកអឺរ៉ុបនិយមហៅ "អាណ្ណាម"។ នគរអាណ្ណាម មានរាជធានីឈ្មោះ "ហ្វេ" ខ្មែរ ហៅថា "យួនហ្វេ" (ធ្មេញខ្មៅ)។ ការពិតមិនមែនពួកនេះកើតមកធ្មេញខ្មៅទេ មកពីសម័យនោះគេនិយមលាបល័ក្ខអោយធ្មេញពណ៌ខ្មៅ។ ធ្មេញ ស្តេច ឬ អភិជនខ្មែរ ក៏ខ្មៅដែរ សូម្បីកំណាព្យរបស់ព្រះអង្គដួង ដែលនិយាយពីសម្រស់នាង កាកី ថា ធ្មេញនាងកាកីដូចនិល រចនា។ និល គឺជាត្បូងពណ៌ខ្មៅ។ ទាំងយួន តុងកឹង និង អាណ្ណាម គេចេះក្បួននយោបាយជាតិគេច្បាស់លាស់ណាស់គឺ « ណាមតៀង» ។ តៀង គឺដើរទៅហើយ ឯ ណាមគឺខាងត្បូង។ណាមតៀង គឺដើរទៅត្បូង ឬ ដំណើរទៅទិសខាងត្បូង។ តាមដំណើរណាមតៀងនេះ យួនយកបាន ស្រុកចាម ជាស្ថាពរ នៅឆ្នាំ ១៧៩២ ដោយសារមានមន្ត្រីចាមពីរនាក់ ក្បត់ព្រះរាជាចាម ដោយបានចាប់ស្តេចចាមចុងក្រោយព្រះនាម"តា" យកទៅប្រគល់ឲ្យ ង្វៀន ផាក់អាញ់ (ស្តេច"យ៉ាឡុង") ធ្វើឃាតបញ្ចប់រាជជាណាចក្រចាម គ្រានោះតែម្តងទៅ ។ យួនធ្វើដំណើរមក ទិសខាងត្បូងទៀត សំដៅមកយកដីកម្ពុជាក្រោម និងដីខ្មែរបច្ចុប្បន្ន ដែលលោក សម រង្សី អះអាងថ្មីៗនេះថា យួនបាន ចាប់ផ្តើមយកដីខ្មែរ ៤០០ ឆ្នាំមកហើយ។ តែមានខ្មែរច្រើនណាស់ ក៏ពេញចិត្តអោយដីទៅយួនដែរ ដើម្បីដូរយកអំណាច ដូចជាភូឈួយគង់ សម័យចៅហ្វាយគុយ កាលពីឆ្នាំ១៨៣៤ ដល់ ឆ្នាំ១៨៤១ ជាដើម ។
១៧៧៦ ពួក តៃ សឺន បានកាន់កាប់ទឹកដីលោកម្ចាស់ង្វៀនទាំងអស់ និងសម្លាប់ស្ទើរតែគ្មានសល់នូវក្រុមគ្រួសាររាជវង្ស ។ ព្រះអង្គម្ចាស់មួយអស់នៅមានព្រះជន្មនៅឡើយ ង្វៀន ផាក់ អាញ់ (Nguyễn Phúc Ánh) (ជារឿយៗហៅថា ង្វៀន អាញ់ = Nguyễn Ánh ) បានភៀសព្រះកាយទៅដល់ សៀម ហើយបានទទួលបានការគាំទ្រខាងកងទ័ពពីស្ដេចសៀម ។ ង្វៀន អាញ់ បានត្រលប់មកវិញជាមួយកងទ័ព សៀម ៥០ ០០០នាក់ ដើម្បីដណ្ដើមអំណាចមកវិញក៏ប៉ុន្តែត្រូវបរាជ័យនៅសមរភូមិ រ៉ាច់ កាម-ស៊យ មុត (Rạch Gầm–Xoài Mút)និងត្រូវគេសម្លាប់ស្ទើរតែទាំងអស់ ។ ង្វៀន អាញ់ បានភៀសខ្លួនពីវៀតណាម ក៏ប៉ុន្តែទ្រង់មិនបានបោះបង់ចោលឡើយ ។
១៧៨៤ ក្នុងឆ្នាំ១៧៨៤ កំឡុងការប៉ះទង្គិចគ្នារវាង ង្វៀន អាញ់ (Nguyễn Ánh) ទាយាទនៃពួកលោកម្ចាស់ង្វៀនដែលនៅរស់ និងរាជវង្ស តៃ សឺន សង្ឃរាជកាតូលិកជាតិបារាំង ពីណេអុច ដឺ បេហាំង (Pigneaux de Behaine) បានចេញសំពៅទៅបារាំងដើម្បីស្វែងរកកងទ័ពត្រលប់មករក ង្វៀន អាញ់វិញ ។ ក្នុងរាជវាំងនៃស្ដេចល្វីទី១៦ ពីណេអុចបានចូលជាអាជ្ញារកណ្ដាលសន្ធិសញ្ញាវ៉ឺសៃខ្លី (Versailles) មួយដែលសន្យាថា កងទ័ពបារាំង ជួយក្នុងការបន្ធូរបន្ថយឲសភាពការណ៍នៅវៀតណាមដូចដើមវិញ ។ បដិវត្តន៍បារាំង បានផ្ទុះឡើងហើយផែនការរបស់ ពីណេអុចក៏មិនបានសម្រេចទៅ ។ ដោយមិនចុះញ៉ម ពីណេអុច បានធ្វើដំណើរទៅដែនដីពូឌូឆឺរីបារាំង (Puducherry) នៅឥណ្ឌា ។ លោកបានក៏ប៉ាល់ពីរគ្រឿង កងវរសេនាធំឥណ្ឌាមួយកង និងពោរពេញដោយពួកអ្នកស្ម័គ្រចិត្ត ហើយបានត្រលប់ទៅវៀតណាមវិញក្នុងឆ្នាំ ១៧៨៨ ។ ម្នាក់ក្នុងចំណោមអ្នកស្ម័គ្រចិត្តរបស់ពីណេអុច ហ្សង់-ម៉ារី ដាយ៉ូត (Jean-Marie Dayot) បានរៀបចំកងទ័ពជើងទឹក ង្វៀន អាញ់ ឡើងវិញចូលរួមជាមួយជួរកងទ័ពអឺរ៉ុបហើយបានកម្ចាត់ពួក តៃ សឺន នៅឃ្វី ញ៉ន (Qui Nhơn)ក្នុងឆ្នាំ១ ៧៩២ ។ ពីរបីឆ្នាំក្រោយមក កងទ័ពរបស់ ង្វៀន អាញ់ បានកាន់កាប់ សៃហ្កន ជាកន្លែងដែលលោកពីណេអុចបានទទួលមរណភាពក្នុង ឆ្នាំ១៧៩៩ ។ អ្នកស្ម័គ្រចិត្តម្នាក់ទៀត វិចទ័រ អូលីវ្យែរ ដឺ ពុយម៉ាណេល (Victor Olivier de Puymanel)អាចនឹងសាងសង់បន្ទាយ គា ឌិញ (Gia Định)នៅភាគកណ្ដាលសៃហ្កន ។
១៧៨៦ កងទ័ព តៃ សឺន បានបញ្ជា ដោយ ង្វៀន ហ៊ូ ចល័តទៅភាគជើងនៅឆ្នាំ ១៧៨៦ ដើម្បីតទល់ប្រឆាំងនឹងលោកម្ចាស់ទ្រិញ ទ្រិញ ខៃ (Trịnh Khải)។ កងទ័ពទ្រិញបានបរាជ័យ ហើយនិង ទ្រិញ ខៃបានធ្វើអត្តឃាត ។ កងទ័ព តៃ សឺន បានកាន់កាប់រាជធានីតិចជាងពីរខែ ។ ព្រះចៅអធិរាជឡេចុងក្រោយ ឡេ ឆៀវ ថុង (Lê Chiêu Thống)បានភៀសព្រះកាយទៅ ចិន ហើយបានដាក់សំនើទៅព្រះចៅអធិរាជ ឈិងចិន សុំជំនួយ ។ ព្រះចៅអធិរាជឈិង ឆៀនឡុង (Qianlong) បានផ្គត់ផ្គង់ដល់ ឡេ ឆៀវ ថុង ជាមួយនឹងកងទ័ព ដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ប្រហែល ២០០,០០០ កងដើម្បីយករាជ្យបល្ល័ង្កមកវិញពីពួកអ្នកជ្រែករាជ្យ ។ ង្វៀន ហ៊ូ បានប្រកាសខ្លួនថាជាព្រះចៅអធិរាជ ខ្វាង ទ្រុង (Quang Trung) និងកម្ចាត់កងទ័ពឈិង ជាមួយនឹងទាហាន ១០០,០០០ នាក់ ក្នុងយុទ្ធនាការ ៧ថ្ងៃ ដ៏គួរឲភ្ញាក់ផ្អើលកំឡុងថ្ងៃចូលឆ្នាំថ្មី (តេត = Tết ) ។ កំឡុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គ ខ្វាង ទ្រុង បានធ្វើឲលេចឡើងឃើញនូវកំនែទម្រង់ជាច្រើន ក៏ប៉ុន្តែបានសុគតដោយមិនដឹងមូលហេតុ នៅតាមផ្លូវយាងទៅភាគខាងត្បូងក្នុងឆ្នាំ ១៧៩២ ក្នុងព្រះជន្ម៤០វស្សា ។
១៧៨៨ កំឡុងរជ្ជកាលអធិរាជ ខ្វាង ទ្រុង, ដាយ វៀត ជាការពិតទៅបានបែកជាបីអង្គភាពនយោបាយ ។ មេដឹកនាំ តៃ សឺន ង្វៀន ញ៉ាក់ បានគ្រប់គ្រងភាគកណ្ដាលនៃប្រទេសចាប់ពីរាជធានីរបស់លោក គុយ ញ៉ុន (Qui Nhơn) ។ ព្រះចៅអធិរាជ ខ្វាង ទ្រុង បានគ្រប់គ្រងភាគខាងជើងពីរាជធានី ភូ សួន ហ៊ូ (Phú Xuân Huế) ។ នៅភាគខាងត្បូង ង្វៀន អាញ់ បានជួយដោយកំណែនកងទ័ពឆ្នើមៗជាច្រើនពីភាគខាងត្បូង បានកាន់កាប់បាន គៀ ឌិញ (Gia Định) (សម័យបច្ចុប្បន្ន សៃហ្កន) ក្នុងឆ្នាំ ១៧៨៨ និងបង្កើតបានជាមូលដ្ឋានដ៏រឹងមាំសំរាប់កងទ័ពទ្រង់ ។
១៧៩៩ បន្ទាក់ពីការចូលទីវង្គត់ ស្ដេច ខ្វាង ទ្រុង, រាជវង្ស តៃ សឺន ប្រែជារង្គោះរង្គើដោយហេតុបងប្អូន ដែលនៅសល់បានប្រយុទ្ធប្រឆាំងគ្នាទៅវិញទៅមក ហើយនិងប្រជាជនមានភក្ដីភាពទៅនឹងបុត្រាតូចរបស់ ង្វៀន ហ៊ូ (Nguyễn Huệ) ។ ង្វៀន អាញ់ (Nguyễn Ánh) បានចេញក្ដោងទៅខាងជើងក្នុង ឆ្នាំ១៧៩៩ ដោយកាន់កាប់មូលដ្ឋានទ័ព តៃ សឺន គុយ ញ៉ុន (Qui Nhơn) ។
១៨០១ កងកម្លាំងរបស់ទ្រង់បានដណ្ដើមបាន ភូ សួន (Phú Xuân) រាជធានីនៃ ពួក តៃ សឺន ។ ង្វៀន អាញ់នៅទីបញ្ចប់បានឈ្នះសង្គ្រាមក្នុងឆនាំ ១៨០២ នៅពេលនៅទ្រង់បានឡោមព័ទ្ធ ថាង ឡុង (ហានណូយ) និងបានប្រហារជីវិតបុត្រារបស់ ង្វៀន ហ៊ូ, ង្វៀន ខ្វាង ទ័ន រួមជាមួយមេទ័ពនិងមន្ត្រីរបស់ តៃ សឺន ជាច្រើន ។ ង្វៀន អាញ់ បានឡើងសោយរាជ្យនិងហៅខ្លួនឯងថាជាព្រះចៅអធិរាជ គា ឡុង ។ គា គឺសំដៅលើ គា ឌិញ (Gia Định) ឈ្មោះចាស់នៃសៃហ្កន ឡុងគឺសំដៅលើ ថាង ឡុង ឈ្មោះចាស់នៃហានណូយ ។ ហេតុនេះហើយ គា ឡុង បាននាំមកនូវការបង្រួបបង្រួមប្រទេស ។ រាជវង្សង្វៀនបានបន្តរហូតដល់ការដាក់រាជ្យរបស់ បាវ ដាយ (Bảo Đại)ក្នុងឆ្នាំ១៩៤៥ ។
១៨០៥ ដោយ ចិន អស់ជាច្រើនសតវត្សមកហើយបានចាត់ទុកថា ដាយ វៀត ជា អណ្ណាម គា ឡុង បានសុំឲព្រះចៅអធិរាជឈីងចិន ដាក់ឈ្មោះប្រទេសឡើងវិញ ពីអណ្ណាម ទៅ ណាមវៀត វិញ ។ ដើម្បីការពារការភាន់ច្រឡំណាមួយនៃអាណាចក្ររបស់ គា ឡុង ជាមួយនគរ ពីបុរាណរបស់ ទ្រៀវ ដា (Triệu Đà) ព្រះចៅអធិរាជចិន បានឆ្លាស់ លំដាប់លំដោយនៃពាក្យពីរម៉ាត់ ទៅជា វៀត ណាម វិញ ។ ដូច្នេះហើយឈ្មោះ វៀតណាមត្រូវបានប្រើតាំងពីរជ្ជកាលព្រះចៅអធិរាជ គា ឡុង មក ។ ពួកអ្នកប្រវត្តិវិទូថ្មីៗ នេះបានរកឃើញថាឈ្មោះនេះមាន ក្នុងសៀវភៅចាស់ៗជាច្រើន ដែលពួកវៀតណាម ចាត់ទុកប្រទេសពួកគេថា ជាវៀតណាម ។
១៨០៥ សម័យការនៃការបែងចែករួមជាមួយសោកនាដកម្ម និងការវិវត្តខាងប្រវត្តិសាស្ត្រដែលដុនដាបជាច្រើនបានជំរុញឲកវីនិពន្ធមួយចំនួន និងបានបង្កើតជាលើកស្នាដៃជាកំណាព្យរបស់វៀតណាមខ្លះ ដូចជាកំណាព្យវីរកថា រឿងនិទាននៃនាងគាវ (ទ្រុយយ៉ិន គាវ = Truyện Kiều) ដោយលោក ង្វៀន ឌុ (Nguyễn Du) ចំរៀងប្រពន្ធទាហាន (ឈិញ ភូ ង៉ាម = Chinh Phụ Ngâm) ដោយ ដាង ថ្រាន កុង (Đặng Trần Côn) និង ដូន ធី ដៀម (Đoàn Thị Điểm) ហើយនិងសមូហកម្មតិះដៀលជាកំណាព្យស្នេហានិពន្ធដោយកវីស្រី ហូ សួន ហឿង (Hồ Xuân Hương) ។
១៨៣២ ប្រទេសវៀតណាម បានបញ្ជុល ប្រទេស ចម្ប៉ា ជាអាណាខេត្តរបស់វៀតណាម ក្រោយពី មានការបៈបោរនៃជនជាតិ ចាម
1832 the Vietnamese Emperor Minh Mang annexed the last Champa Kingdom. This resulted in the Cham Muslim leader Katip Suma, who was educated in Kelantan, declaring a Jihad against the Vietnamese. The Vietnamese coercively fed lizard and pig meat to Cham Muslims and cow meat to Cham Hindus against their will to punish them and assimilate them to Vietnamese culture
1832 For centuries Vietnamese rulers had expanded their domains southward, conquering Khmer and Cham territory as part of the Nam tiến (March to the South), then colonizing it militarily under the đồn điền system. The last Champa kingdom was annexed by the Vietnamese monarchy in 1832.
1832 The Cham Another minority group- the Cham, were also given tacit support by the French to counter Vietnamese nationalism. The Kingdom of Champa, once a rival the Angkor Empire, had been lost over the centuries to the Vietnamese, and Emperor Minh Mang annexed the last ‘rump state’ remaining Champa Kingdom in 1832.
1948 Po Dharma (9 October 1948–22 February 2019) was an activist of Vietnam. He was also a Cham cultural historian. Po Dharma was a Cham, his birth name is Quảng Văn Đủ. He was born in Chất Thường Village (Cham: Palei Baoh Dana), Ninh Phước District, Ninh Thuận Province.[2] He was one of FULRO leaders during Vietnam War. In December 1970, he was seriously injured on the battlefield of Kampong Cham against the North Vietnamese communist forces. Later, he quit his military career after seeking the permission of Les Kosem, and went to France. He obtained bachelor's degree in 1978, master degree in 1980, and PhD in 1986. His research was mainly about Champa history and Cham cultures. Po Dharma and his family were not allowed to return to Vietnam. Po Dharma died in Toulouse on 22 February 2019
1949. The French colonial regime for its part also contributed to separatist movements among the Cham and Khmer by supporting the Islamicization of Cham communities as a counterweight to the largely Buddhist Vietnamese and transferring a number of Khmer Krom provinces from Cambodia to its colony in Vietnam in 1949. Ethnic Khmer Krom fighters also began a campaign against forced Vietnamization- such as being forced to take Vietnamese names, and forbidden to study in Khmer language- and began to organize movements for separate statehood.
1949 Thanh was from Kampuchea Krom- former Cambodian lands in the Mekong Delta which had been slowly taken over by Vietnamese encroachment and settlement over the years- becoming Cochinchina. On June 4, 1949 the French President Vincent Auriol signed the accord reincorporating Cochinchina to Vietnam. This was done without consulting the Khmer Krom population.
1950 The Khmer Krom National dissident groups had formed within Cambodia too- well-known example being the Khmer Issarak who fought against the French from bases on the Thai and Vietnamese borders (and also formed occasional alliances with Viet-Minh communist guerrillas), which morphed into the anti-Communist and anti-Sihanouk group the Khmer Serei in the late 1950’s under Son Ngoc Thanh.
1954 Over the centuries, Cham refugees- many following Islam, while others were Hindu- had mostly been welcomed in Cambodia, and had a sizeable presence at the time of Independence in 1954. In the vacuum that was left by the French as they left Indochina, hopes for a new Champa state rekindled, and a struggle against all Vietnamese- both North and South began.
1958 The South Vietnamese government that succeeded the French required Khmer Krom people to change their names to Vietnamese sounding names in order to go to school or apply for a job, then forced students to speak only in Vietnamese, and instituted a land reform policy that settled Vietnamese on Khmer Krom land. These measures led to the creation of several separatist groups, including the “Free Khmer”, or Khmer Serei, movement founded by Dr. Son Ngoc Thanh in 1958, and the Khmer Con Sen Sar, or Khmer White Scarves movement, a semi-mystic, semi-military group, founded in 1959 by a monk, Samouk Seng. Prince Sihanouk of Cambodia supported the White Scarves movement as a counterbalance to the republican Khmer Serei movement.[3] The Front for the Liberation of the Kampuchea-Krom, or the FLKK, absorbed the Khmer Con Sen Sar. The Les Kosem-led "Champa Liberation Front" was founded in Phnom Penh in 1960.
1958 The Vietnamese had also been hostile for years to the Montagnards, referring to them as savage, or "moi", based on their distinct religion, culture, language, and the Malayo-Polynesian ethnicity of some of the groups such as the Jarai people.[5] These hostilities intensified when Montagnard-inhabited Central Highlands became open to Vietnamese settlement under French rule. The South Vietnamese government applied similar policies in the 1950s, abolishing the autonomous Montagnard area in 1955, then resettling Northern Vietnamese refugees on Montagnard land.[6] This led to a revolt against Vietnamese incursions in the Central Highlands in 1958.
1958 The South Vietnamese government persisted with its "Social and Economic Council for the Southern Highlander Country" without making any provision for local autonomy, claiming that these communities needed to be "developed" as they were "poor" and "ignorant", making swidden agriculturalists sedentarize and settling ethnic Vietnamese from the coastal regions into the highlands. 50,000 Vietnamese settlers were in the highlands in 1960 and in 1963 the total number of settlers was 200,000. The Highlander Liberation Front was founded in 1955 during a meeting of indigenous Montagnards who had originally rallied to the Rade Y Thih Eban against the South Vietnamese government. Montagnard hostility was not limited, however, to the South Vietnamese government, but extended as well to North Vietnam, based on the ill-treatment their communities had received at the hands of the Vietnamese before the division of Vietnamese into North and South
1958 BAJARAKA – precursor of FULRO On May 1, 1958, a group of intellectuals headed by a French-educated Rhade civil servant, Y Bham Enuol, established an organization seeking greater autonomy for the minorities of the Vietnamese Central Highlands. The organization was given the name BAJARAKA, which stood for four main ethnic groups: the Bahnar people, the Jarai, the Rhade people, and the Koho people. On July 25, BAJARAKA issued a notice to the embassies of France and the United States and to the United Nations, denouncing acts of racial discrimination, and requesting government intervention to secure independence. BAJARAKA held several demonstrations in Kon Tum, Pleiku, and Buôn Ma Thuột in August and September 1958. These were quickly suppressed and the most prominent leaders of the movement arrested: they would remain in jail for the next few years. One of BAJARAKA's leaders, Y Bih Aleo, later joined the National Liberation Front of South Vietnam, more commonly known as the Viet Cong.
1962 The FLHP The early 1960s were to see increasing military activity in the Central Highlands; from 1961, American military advisers had assisted in setting up armed village defence militias (the Civilian Irregular Defense Groups, CIDG). In 1963, after the 1963 South Vietnamese coup to overthrow Ngô Đình Diệm, all the leaders of BAJARAKA were released. In an effort to integrate Degar ambitions, several of them were given government posts: Paul Nur, vice-president of BAJARAKA, was appointed deputy provincial chief for the province of Kon Tum, while Y Bham Enuol, the movement's president, was appointed deputy provincial governor of Đắk Lắk Province. By March 1964, with US backing, the leaders of BAJARAKA, along with representatives of other ethnic groups and of the Upper Cham people, established the Central Highlands Liberation Front (French: Front de Liberation des Hauts Plateaux, FLHP). The Front rapidly split into two factions. One faction, advocating peaceful means, was led by Y Bham Enuol. A second, led by Y Dhơn Adrong, advocated violent resistance. From March to May 1964, Adrong's faction infiltrated the border with Cambodia and set up at the old French base, Camp le Rolland, in Mondulkiri Province within 15 km of the Vietnamese border, where they continued to recruit FLHP fighters.
1964 In the meantime, the regional ambitions of Cambodian Head of State, Prince Norodom Sihanouk, had led to an effort to coordinate the operations of various separatist groups operating within South Vietnam and in the Cambodian border areas.[9] Prince Sihanouk launched the Indochinese People's conference in Phnom Penh March 1963 with Y Bham.[10] Adrong's faction of the FLHP made contact with two other groups: The Front for the Liberation of Champa (Front pour la Libération du Champa, FLC) led by Lieutenant-Colonel Les Kosem, a Cham officer in the Royal Cambodian Army (FARK). The Liberation Front of Kampuchea Krom (Front de Liberation du Kampuchea Krom, FLKK), representing the Khmer Krom of the Mekong Delta, led by former monk Chau Dara.
1964 Kosem, the most senior Cham officer in the Cambodian army, had been involved in Cham activism since the late 1950s, and is suspected to have been working as a double agent for both the Cambodian secret service and the French. Chau Dara, the founder of the FLKK, was also suspected of working for the Cambodian secret service
1964 These contacts were to lead to the establishment of the United Front for the Liberation of Oppressed Races (FULRO), based on the above groups and the FLHP. The flag of FULRO was designed with three stripes: one blue (representing the sea), red (a symbol of struggle) and green (the colour of the mountains). Three white stars on the central red stripe represented the three fronts of FULRO. A later form of the flag replaced the blue stripe with black. While FUlRO claimed to speak for the Cham, Khmer and Montagnard communities,[12] its common bond and ideology was anti-Vietnamese sentiment, with questionable allegiance to anything else.
1964 Buôn Ma Thuột rebellion On September 20, 1964, there was an outbreak of violence by American-trained CIDG troops in the Special Forces bases of Buon Sar Pa and Bu Prang in Quang Duc province and in Buon Mi Ga, Ban Don and Buon Brieng in Darlac Province. Several Vietnamese soldiers were killed and the Americans disarmed, and FULRO activists from the Buon Sar Pa base seized the radio station on Route 14 on the south-west outskirts of Buôn Ma Thuột, from which they broadcast calls for independence.
1964 Cambodia was suspected of support for the rebellion.[26] At the time of the Montagnard revolt, Lieutenant Colonel Y Bun Sur and Lieutenant Colonel Les Kosem were senior officers serving in the Royal Khmer Army and both were also agents of Cambodia's Deuxiéme Bureau, that country's secret intelligence service. As well, Colonel Y Bun Sur was still the Province Chief of Cambodia's Mondulkiri Province. This indicates the likely involvement of the government of Prince Sihanouk. Colonel Y Bun Sur was also an agent in France's secret intelligence service at that time, the Service de Documentation Extérieure et de Contre-Espionnage (SDECE). This indicates possible involvement of the French in the revolt.[23]
1964 During the weeks that followed, the Buon Sar Pa CIDG deserters, in their base in Mundulkiri Province, were reinforced by a large number of deserters from the other Special Forces CIDG bases.[24] Y Bham was named head of FULRO and given the rank of general and named President of the High Plateau of Champa, a sign of the influence on the dissident Montagnard by the Cham advisers, Lieutenant Colonel Les Kosem and Chau Dara.[23] A Cham goddess's name was used as a call sign by Les Kosem.[25]
1964 The Buon Sar Pa group continued to defy the Vietnamese authorities and most of the CIDG force deserted their Buon Sar Pa base and moved, with their weapons and equipment, across the international border and into Cambodia's Mondulkiri Province. Those CIDG troops remaining in the Buon Sar Pa base were threatened by General Co with a sharp military response and Colonel Freund, who had stayed with them, persuaded them to officially surrender to Prime Minister General Nguyễn Khánh. An official surrender ceremony took place in the mostly deserted Buon Sar Pa base; however this resulted in a loss of face for those dissident Montagnard who had agreed to stand down and await the promises made by General Co during negotiations with their leaders on the night of September 21, 1964.
1964 On the evening of September 21, 1964, Brigadier General Nguyễn Huu Co, the commander of Military Region II, who had flown down to Buôn Ma Thuột from his headquarters in Pleiku, met with several rebel leaders from Buon Enao, during which he assured them of his partial support of some of their demands in representations to Prime Minister General Nguyễn Khánh and the Saigon government. Following progress in their negotiations, General Co requested that the rebel leaders brief the other dissident elements and ask them to peacefully return to their bases and await the outcome of the negotiations. The leaders who had met with General Co the previous night were prevented from briefing the Buon Sar Pa group which, still disgruntled, returned to their Buon Sar Pa Special Forces base, accompanied by Colonel John F. Freund, the US Army advisor to General Co. Colonel Freund's decision to accompany the still dissident Buon Sar Pa group was not authorised by General Co.[23]
1964 During the morning of September 21, Y Bham Enuol was quickly abducted from his residence in Buôn Ma Thuột by elements from the Buon Sar Pa group and communiques were issued in his name.[23] Several weeks later, Y Bham's family were quietly taken from his village, Buon Ea Bong, three kilometres northwest of Buôn Ma Thuột, and escorted into the FULRO base in Cambodia's Mondulkiri Province.
1964 Outsiders advising and assisting the dissident Montagnard were Y Dhon Adrong, an Ede (Rhade) ex-schoolteacher, two officers of the Royal Khmer Army, Lieutenant Colonel Y Bun Sur, a member of the M'nong tribe and Province Chief of Cambodia's Mondulkiri Province, and Lieutenant Colonel Les Kosem, a Cham. Another adviser was Chau Dara, a Cham who was an ex-monk from South Vietnam's Mekong Delta.
By 1964, the more radical Montagnard group the FLHP had established a base, with the blessing of Phnom Penh, at a former French military site Camp le Rolland in Mondulkiri province, 15 kilometers from the South Vietnamese border. It was here that the FULRO rebels from September 1964 retreated to, and where they continued to recruit and train fighters from the ethnic communities in Northeastern Cambodia.
1965 FULRO then published anti-South Vietnamese propaganda that attacked the Saigon regime and applauded Cambodia for its support. The organization also released maps showing that their aims; Montagnard and Cham independence within a new Champa kingdom compassing areas of Ratanakiri and Mondolkiri provinces in Cambodia and the Central Highlands of Vietnam. Kampuchea Krom would be returned to Cambodia.
1965 Sihanouk hosted the “Indochinese People’s Conference”, in Phnom Penh in early 1965, this time an official FULRO delegation attended, headed by the popular Y-Bham Enuol. Y-Bham’s address reviewed historical friendly relations among the highlanders, Cham, and Khmer and after declaring that the movement were now struggling with the “American imperialists” and “South Vietnamese colonialists,” he lavished praise upon “Samdech Preah Norodom Sihanouk Varman.”
In 1965 FULRO released maps showing that their ultimate goal was for Montagnard and Cham independence within a revived new Champa state and for Khmers to retake Cochinchina.[13] It was based in Ratanakiri and Mondolkiri provinces in Cambodia,[14][15][16] and the Central Highlands in Vietnam. The Viet Cong approached FULRO after its founding.[18] No agreements were reached and hostilities between FULRO and the NLF continued.\The US later sought to capitalize on these communities' animosity towards Vietnamese to use FULRO against the NLF.
1965 The Americans were unsure who was ultimately responsible for the CIDG men's rebellion and initially blamed the Viet Cong and French.[11] However, the 'neutralist' Cambodian regime of Sihanouk had probably the greatest hand in events: the 20 September 1964 'Declaration' by the Haut Comité of FULRO contained anti-SEATO rhetoric that bore a strong resemblance to that issued by Sihanouk's regime in the same period.[13] Sihanouk hosted a conference, the "Indochinese People's Conference", in Phnom Penh in early 1965, at which Enuol headed a FULRO delegation. ចលនា កុក ស Ksor Kok
1965 Y Bham brought FULRO to the fore in 1965 when FULRO published anti-South Vietnamese propaganda against CIDG troops that attacked the Saigon regime and applauded Cambodia for its support.
1965 Adjacent to Vietnam, the Cambodian forests were a base by FULRO fighters battling the Democratic Republic of Vietnam. Lack of progress in gaining concessions led to another FULRO uprising by its more militant faction in December 1965, in which 35 Vietnamese (including civilians) were killed. This event was rapidly suppressed, and four captured FULRO commanders (Nay Re, Ksor Bleo, R'Com Re and Ksor Boh) were publicly executed.
On September 15, 1965, 500 FULRO Montagnards assigned to Buôn Ma Thuộc received arms, following the latest settlement between the Saigon government and the movement’s leaders. Then, just weeks after the battle at Ia Drang, on December 12, militant FULRO rebels, led by Y Bhon Adrong, attacked Phú Thiên, killing 32 South Vietnamese soldiers and wounding 26 others. They then stormed the administrative department and sub-district, killed more Vietnamese and raised the FULRO flag. Most retreated back into Cambodia in the following days, but four were captured, tried and later executed. 15 others were imprisoned. Rumors abounded that the spirits of the dead visited Y-Bham Enoul, asking for revenge.
1965 Cracks soon appeared between the Cham/Khmer faction of the FULRO alliance, as, on September 20, 1966, Les Kosem – the ‘bearded Cham’ from the first rebellion- led Royal Cambodian Army troops to surround Camp le Rolland, in an attempt to move FULRO back into Vietnamese territory. Lt. Col. Y Em managed to rally reinforcements and the Khmer forces were driven back. The movement had apparently lost the full support from the Cambodian factions, and now were unwelcome in Cambodia and South Vietnam.
1967 Although US Special Forces were forbidden to work with FULRO under direct orders from Gen. William Westmorel and were “not in Vietnam to support rebellion against the South Vietnamese government”, US forces on deep operations along the Ho Chi Minh trail would routinely ignore their superiors and use FULRO irregulars as guides. Some, such as Special Forces Lt. William H. Chickering would later admit to turning a blind eye as supplies and munitions were pilfered during his tour in 1967.
1967 Negotiations and divisions On June 2, 1967, Y Bham Enuol sent a delegation to Buôn Ma Thuột to petition the South Vietnamese government. On June 25 and 26, 1967, a congress of ethnic minorities throughout South Vietnam was convened to finalise a joint petition, and on August 29, 1967, a meeting was held under the direction of Nguyễn Văn Thiệu, President of the National Leadership Committee and Major General Nguyen Cao Ky, President of the Central Executive Committee.
1967 The South Vietnamese government sent a diplomatic contingent to Ban Me Thuot in August 1968 to negotiate with FULRO representatives, including Y Bham Enuol, after a promise of safe conduct was given to him by Tran Van Huong, the Prime Minister of South Vietnam. FULRO's grievances against South Vietnam were no longer the top priority for Cambodia at this point, however, because the Khmer Rouge was starting to distract Sihanouk in 1968.
On December 30, 1968, after the Army of the Republic of Vietnam sent a helicopter to Camp Le Rolland to meet with Y Bham Enuol. As it left, carrying some fighters back to Vietnam, Royal Cambodian Army forces, led by former FULRO Cham leader Les Kosem, surrounded the base and captured Y-Bham, taking him to Phnom Penh and placing him under house arrest in the residence of Colonel Um Savuth.
1968 By December 11, 1968, negotiations between FULRO and the Vietnamese authorities had resulted in an agreement to recognise minority rights, establish a Ministry to support these rights, and to allow Y Bham Enuol to remain permanently in Vietnam. However, some elements of FULRO, notably the FLC head Les Kosem, opposed the deal with the Vietnamese. On December 30, 1968, Kosem, at the head of several battalions of the Royal Cambodian Army, and accompanied by a group from the militant FULRO wing responsible for the 1965 fighting, surrounded and took Camp le Rolland. Enuol was placed under effective house arrest in Phnom Penh at the residence of Colonel Um Savuth of the Cambodian army, where he was to remain for the next six years.
1969 On February 1, 1969, a final treaty was signed between Paul Nur, representing the Republic of Vietnam, and Y Dhơn Adrong. These events signified the end of FULRO as a 'political' movement, especially as its previous backer, the Sangkum regime of Sihanouk, was to fall to the Cambodian coup of 1970. However, some elements of FULRO, dissatisfied with the treaty, continued armed resistance in the Central Highlands. These disparate armed groups looked forward to the collapse of the Saigon regime and had some local cooperation with the Viet Cong, who offered unofficial support such as caring for their wounded.
1970 After the fall of Sihanouk and Lon Nol After overthrowing pro-China Sihanouk, Cambodian leader Lon Nol, despite being anti-Communist and ostensibly in the "pro-American" camp, backed FULRO against all Vietnamese, both anti-communist South Vietnam and the Communist Viet Cong. Lon Nol planned a slaughter of all Vietnamese in Cambodia [29] and a restoration of South Vietnam to a revived Champa state. The Khmer Rouge later imitated Lon Nol's actions.
1970 Lon Nol backed FULRO hill tribes, fighting a proxy war against the NLF via Khmer Krom detachments in South Vietnam and Cambodia's frontier region, as he desired to emulate Van Pao.
1975 On April 17, 1975, the Cambodian Civil War ended when the Khmer Rouge communists – then in a political alliance with Sihanouk, the GRUNK – took Phnom Penh. General Y Bham Enuol, Lieutenant Colonel Y-Bun Sur, and some 150 members of the militant FULRO faction were, at the time, under house arrest in the compound of Colonel Um Savuth of the Khmer Army located near Pochentong Airport. They left the compound and sought refuge in the French Embassy. The Khmer Rouge forced the senior French diplomat to hand the group, men, women and children, over to them. They were then marched to the Lambert Stadium, then on the northern edge of Phnom Penh, where they were executed, along with many officials of the Cambodian regime, by the Khmer Rouge. The remaining FULRO guerrillas in Vietnam, however, were to remain unaware of Y Bham Enuol's death.
1975 After the fall of South Vietnam After the Fall of Saigon and the collapse of the South Vietnam government, FULRO continued the fight against the united Vietnamese Communist government after the fall of South Vietnam. It was suggested that the United States continue to support FULRO in its struggle against the government of the Socialist Republic of Vietnam. Several thousand FULRO troops under Brigadier General Y Ghok Niê Krieng carried on fighting Vietnamese forces, but the promised American aid did not materialise.
1970 FULRO continued operations in the remote highlands throughout the late 1970s and into the early 1980s, but it was increasingly weakened by internal divisions, and trapped in an ongoing conflict between the Khmer Rouge and Vietnamese.[34] China gave FULRO aid and assistance via Thailand to fight the Vietnamese throughout the 1970s and 1980s, while also backing ethnic minorities in northern Vietnam along the border against the Vietnamese.[35] There was high mobility among ethnic minorities such as the Hmong, Yao, Nung, and Tai across the border between China and Vietnam.
1980 As a result there was a peak in this second phase of the FULRO insurgency during the 1980s.[35] Some estimates gave the total number of FULRO troops in this period at 7,000, mostly based in Mondulkiri, and supplied with Chinese armaments via the Khmer Rouge, which was by this point fighting its own guerrilla war in western Cambodia.[37] FULRO attacked the Vietnamese PAVN and police stations in the provinces of Dac Lac, Kontum, and Gai Lai.[38] However, by 1986 this aid had ceased, a Khmer Rouge spokesman stating that while the tribesmen were "very, very brave", they had "no support from any leadership" and "no political vision".
1980 Following the cessation of supplies, the bitter guerrilla warfare would however in time reduce FULRO's forces to no more than a few hundred. In 1980 a unit of over 200 fighters was forced to split off and take refuge in Khmer Rouge territory on the Thai-Cambodian border. In 1985, 212 of these soldiers, under the command of Brigadier General Y Ghok Niê Krieng and Pierre K'briuh, moved across Cambodia to the Thai border where Lieutenant General Chavalit Yongchaiyudh, then Commander of the 2nd Royal Thai Army, advised them that the Americans were no longer interested in fighting the Vietnamese. General Chavalit advised them to seek refugee status through UNHCR. Once this was granted they were moved to North Carolina in the U.S.
1992 In August 1992 journalist Nate Thayer traveled to Mondulkiri and visited the last FULRO base.[40] Thayer informed the group that FULRO's president Y Bham Enuol had been executed by the Khmer Rouge seventeen years previously. The FULRO troops surrendered their weapons in October 1992; many of this group were given asylum in the United States.[41] Even at this late stage, they only decided to give up armed struggle when they finally heard that Y Bham Enuol had been executed in April 1975.
1992 As many as 200,009 Montagnards may have been killed by Vietnamese forces in the twenty years after the end of the Vietnam War.

Post-Insurgency A 2002 article in the Washington Times reported that Montagnard women were subjected to forced mass sterilization by the Vietnamese government for the Montagnard's population to be reduced, in addition to stealing lands of the Montagnards, and attacking their religious beliefs, killing and torturing them in a form of "creeping genocide"

Luke Simpkins, an MP in the House of Representatives of Australia condemned the Vietnamese persecution of the Central Highland Montagnards and noting both the South Vietnamese government and regime of unified Communist Vietnam attacked the Montagnards and conquered their lands, mentioning FULRO which fought against the Vietnamese and the desire for the Montagnards to preserve their culture and language. The Vietnamese government has non-Montagnards settle on Montagnard land and killed Montagnards after jailing them. There were 200,000 Montagnard deaths to the war.[44]

Former Green Beret and writer Don Bendell has accused the Communist Vietnamese government of implementing a genocidal and discriminatory policy against the native Montagnards in the Central Highlands, banning Montagnard languages and implementing Vietnamese language, having Vietnamese men marry Montagnard girls and women by force, colonizing the Central Highlands with massive amounts of Vietnamese settlers from the lowlands, inflicting terror and on the Montagnards with police force, and making them perform slave labor, erecting plantations for rubber, tea, and coffee on the Central Highlands after destroying the vegetation in the area and due to these "apartheid-like conditions

The Coming Together Following the withdrawal of the French after defeat at Dien Bien Phu, and the dissolution of the Indochinese Federation, four nation states emerged; The Kingdom of Laos, The Kingdom of Cambodia, The Democratic Republic of Vietnam (North) and Republic of Vietnam (South). As these four headed towards wars that would last for decades, minority movements were also forming inside Cambodia and the Vietnamese Highland border areas. They included:

The Khmer Serei founded by Dr. Son Ngoc Thanh in 1958 ខ្មែរ
The Khmer Con Sen Sar, or Khmer White Scarves movement, a semi-mystic, semi-military group, founded in 1959 by a monk named Samouk Seng. ចាម
Front de Libération du Kampuchea Krom- Front for the Liberation of the Kampuchea-Krom, or the FLKK, led by Chao Dara.ចាម
The Champa Liberation Front, founded in Phnom Penh in 1960 and led by Royal Cambodian Army officer Les Kosem. ចាម
BAJARAKA, which stood for four main ethnic groups: the Bahnar people, the Jarai, the Rhade people, and the Koho people formed on May 1, 1958, under Y-Bham Enuol. It soon split with another movement Front de Liberation des Hauts Plateaux, Central Highlands Liberation Front or FLHP. ចាម

These groups were introduced, under the blessing of the Cambodian state- and possibly with clandestine French influence- which led to the formation of the Front unifié de lutte des races opprimées (FULRO) or United Front for the Liberation of Oppressed Races.The High Council consisted of Chao Dara as the Chairman of the Assistant Council, Les Kosem as the Chairman of the Central Committee and Y-Bham Enuoil as the Chairman.កម្លាំងទាំងអស់ ខាងលើ ជាកម្លាំងបង្កប់របស់ ចារកម្ម បារាំង ខណៈដែល បារាំងប្រគល់ សមរភូមិ ឥណ្ឌូចិន ឲ្យ សហរដ្ឋអាមេរិក ដូច្នេះ កម្លាំងសម្ងាត់ខាងលើ ក្លាយជា ចារកម្មរបស់ អាមេរិក វិញ ទំនងជា មូលដ្ឋាន ដែល ខ្មែរក្រហមត្រូវកំចាត់ចោល

ប្រវត្តិសាស្ដ្រសង្ខេបនៃប្រទេសចម្ប៉ា

ដើមកំណើតជនជាតិ ចាម

សង្គ្រាមរវាងខ្មែរ នឹងនគរចំប៉ា

ផែនទីប្រទេសចម្បា

ប្រទេសចម្ប៉ាដែលគេស្គាល់ថា ជារដ្ឋត្រឹមត្រូវគឺកើតឡើងនៅទស្សវត្សរ៍ទី២ នៃ គ.ស និងរីកចំរើន ដល់កំពូលនៅសតវត្សរ៍ទី ៩ ដែលនៅពេលនោះ ចម្ប៉ាគ្រប់គ្រងដែនដីពីតំបន់វ៉េ (ភាគកណ្ដាលខ្ពង់រាបអណ្ណាម) ដល់តំបន់ដីសណ្ដរទន្លេមេគង្គ នៅកូសាំងស៊ីន។ វិបុលភាពរបស់ចំប៉ាបានមកពី ពាណិជ្ជកម្ម ឈើក្រអូប និងទាសករ តាមសមុទ្រ និងប្រហែលជាការប្លន់ តាមសមុទ្រផងដែរ។

១១៧៧ នៅសតវត្សរ៍ទី១២ ចាមចាប់ធ្វើសង្គ្រាមជាបន្ដបន្ទាប់ជាមួយអាណាចក្រខ្មែរដែលនៅខាងលិចខ្លួន។ នៅឆ្នាំ ១១៧៧ កងទ័ពចាម និងសម្ព័ន្ធមិត្តបានវាយលុកពីបឹងទន្លេសាប ហើយកាន់កាប់ទីក្រុងអង្គរ។
១១៨១ ពួកគេត្រូវបានវាយអោយដកថយវិញដោយព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧។ សាសនាដំបូងរបស់ ចម្ប៉ា គឺ សាសនាហិណ្ឌូ ដែលទទួលឥទ្ធិពលពីឥណ្ឌា។ តែក្រោយមកដោយសារពាណិជ្ជករអារ៉ាប់តែងតែមកឈប់សំចតតាម ឆ្នេរសមុទ្រចម្ប៉ា មុននឹងទៅ ប្រទេសចិន ជាហេតុធ្វើអោយឥទ្ធិពល សាសនាឥស្លាម សាយភាយចូលទៅក្នុងស្រទាប់ប្រជាជនចំប៉ា។ គេមិនដឹងច្បាស់ទេ ពី ការបរិច្ឆេទនៃការមកដល់នៃសាសនាឥស្លាម នៅរវាងឆ្នាំ៨០០ ពេលដែលអាណាចក្រខ្មែរឆាប់ផ្ដើមរីកចំរើន និងពេលដែលវៀតណាមចាប់ពង្វាតទឹកដីមកទិសខាងត្បូងរាជាណាចក្រចំប៉ាចាប់ផ្ដើមចុះទន់ខ្សោយ។
១៤៧១ ចំប៉ា បានចាញ់ សង្គ្រាមនឹងវៀតណាម យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ដែលនៅពេលនោះមនុស្សជាង ១សែន ២ម៉ឺន នាក់ត្រូវបានវៀតណាមសំលាប់ ហើយរាជាណាចក្រនេះបានរួមតូចមកត្រឹមកញ្ចិបដីនៅក្បែរញ៉ាត្រាងសព្វថ្ងៃ។
១៦០៧ដល់ ១៦៧៦ ស្ដេចចាមបានប្ដូរមកកាន់ សាសនាឥស្លាម ដែលនៅពេលនោះប្រជាជនភាគច្រើនលើសលប់បានប្ដូរមកកាន់សាសនាឥស្លាមរួចទៅហើយ។
១៧២០ ស្ដេចវៀតណាម មិញ ម៉ាង បានវាយបានប្រទេសចំប៉ា ទាំងស្រុង។ នៅពេលនោះស្ដេចចំប៉ាចុងក្រោយឈ្មោះ ភូ ចៀន បានសំរេចចិត្តប្រមូលប្រជាជនមួយចំនួននិរទេសទៅភាគខាងត្បូងកម្ពុជា ហើយអ្នកខ្លះទៀតបាននិរទេសទៅត្រេងហ្គានូ ប្រទេសម៉ាឡេស៊ី។ មានប្រជាជនចាមមួយចំនួនតូចបានគេចទៅកោះហៃណានប្រទេសចិន ដែលសព្វថ្ងៃពួកគេត្រូវបានគេស្គាល់ថា អ៊ុតស៊ុល កន្លែងដែលស្ដេចចាម និងមនុស្សរបស់ខ្លួនបាននិរទេសទៅ គឺ នៅត្រង់ខេត្តកំពង់ចាម ដែលនៅទីនោះ ពួកគេបានពង្រាយគ្នាជាសហគមន៍រស់នៅតាមដងទន្លេមេគង្គ។ នៅមានអ្នកខ្លះនៅក្រាញននៀលរស់នៅភាគកណ្ដាលវៀតណាម រហូតដល់សព្វថ្ងៃ ដូចជានៅខេត្តញ៉ាត្រាង ខេត្តផាន់រ៉ាង ខេត្តផាន់រី ខេត្តផាន់ថៀត ជាដើម។ ជនជាតិចាមវៀតណាមភាគច្រើនរស់នៅតាមខេត្តជាប់សមុទ្រ និងតំបន់ដីសណ្ដរទន្លេមេគង្គ។ពួកគេមនសហគមន៍ ២ដាច់ដោយឡែកពីគ្នា ។ មួយឈ្មោះថា ចាមបានី (មានពី៨០% ទៅ ៨៥% )ដែលកាន់សាសនាឥស្លាម និងបាឡាមន(មានពី ១៥% ទៅ២០% )ដែលកាន់សាសនាហិណ្ឌូ។ ទោះជាពួកគេមានភាសា និងប្រវត្តិសាស្ដ្ររួមគ្នាក៏ដោយ ក៏ពួកគេមិនអាចរៀបការនឹងគ្នាដែរ។ មានជនជាតិចាមមួយចំនួនតូចប្ដូរមកកាន់ពុទ្ធសាសនាមហាយានដែរដោយសារពួកនេះត្រូវបានផ្ដាច់ចេញពីសហគមន៍ឥស្លាមដទៃទៀត៕(ដកស្រង់ចេញពីសៀវភៅប្រវតិ្តសាស្ដ្រជនជាតិចាមប្រទេសចម្ប៉ា និងទំនៀមទំលាប់ប្រពៃណី រៀបចំ និងចងក្រងដោយ លោក ហ៊ីម ម៉ាត់)៕

ជ័យជម្នះរបស់ទាហាន គឺជារឿងមួយ ហើយជ័យជម្នះខាងស្មារតី គឺជារឿងមួយទៀត។ ប្រសិនបើទីតាំងសំខាន់ៗរបស់ប្រទេសអាចត្រូវបានបំផ្លាញទៅហើយនោះ ពួកគេនៅសល់តែកម្លាំងស្មារតីប៉ុណ្ណោះ។ ស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ស្នាព្រះហស្តព្រះមហាក្សត្រជ័យវរ្ម័នទី ៧ អាណាចក្រខ្មែរជាស្នូលនៃការផ្លាស់ប្ដូរសាសនាចំពោះប្រវត្ដិសាស្រ្ដ ខ្មែរ ខណៈពេលដែលសាសនាថ្មីមួយ គឺជាព្រះពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយានបានចូលខ្លួនមកជំនួសព្រហ្មញ្ញ សាសនា ដែលមិនអាចទ្រទ្រង់អាណាចក្របាន។

ព្រហ្មញ្ញសាសនា នៅតែប្រតិបតិ្ដបន្ដ ប៉ុន្ដែគ្រាន់តែជាចំណុះរបស់ពុទ្ធសាសនានិកាយមហាយាន ឯប្រាសាទអង្គរវត្ដនៅតែឈរបង្ហាញសម្រស់ដ៏ត្រកាលរបស់ខ្លួន។

តើជនជាតិចាមទាំងនោះជានរណា ដែលអាចរំខានដល់អាណាចក្រដ៏រឹងមាំនោះបាន?

ការចាប់ផ្ដើមនៃប្រវត្ដិសាស្រ្ដដ៏យូរលង់ប្រសិនបើយើងក្រឡេកមើល ផែនទីឧបទ្វីប និងដែនកោះអាស៊ីអាគ្នេយ៍ (SEA) យើងអាចសម្គាល់ឃើញមានប្រទេសមិនដល់៩ទេ។ ព្រំដែនសីមារវាងបណ្ដាប្រទេសទាំងនោះ មិនបានបញ្ជាក់ប្រាប់ពីសមាសភាពភាសារបស់ជនជាតិណាមួយនៅតំបន់ អាស៊ីអាគ្នេយ៍នោះឡើយ។ ស្ថានការណ៍កាន់តែមានភាពស្មុគស្មាញច្រើនឡើងៗអស់រយៈពេលជាច្រើន សតវត្សរ៍។ សូមត្រឡប់ទៅកាន់សតវត្សរ៍នៃយុគសម័យបុរេ (Common Era)។ ប្រទេសចិន ភូមា ឡាវ និងថៃ គឺជាប្រទេសចំណូលថ្មីក្នុងទឹកដីអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដែលជាទឹកដីលំនៅដ្ឋានដ៏ធំនៃឧបទ្វីបរបស់ក្រុមជនជាតិ Austro-Asiatic (ឬក៏ខ្មែរមន)។ នេះបញ្ជាក់ថា ជនជាតិខ្មែរនិងក្រុមពាក់ព័ន្ធផ្សេងទៀត (ដូចជាមន គួយ បាណា ជាដើម) គឺជាប្រជាជនតាំងលំនៅដំបូងគេបង្អស់នៅឧបទ្វីបនេះ។ យ៉ាងណាមិញ វាបានប្រែប្រួលអស់ហើយ ជាក់ស្ដែងតំបន់ស្នូលនៃឧបទ្វីបបច្ចុប្បន្នស្ថិតនៅចំកណ្ដាលប្រទេស វៀតណាម ជាទីដែលក្រុមជនជាតិប្រើភាសាផ្សេងជាអ្នកកាន់កាប់។ ក្រុមទាំងនោះមានឈ្មោះថា (Austronesian) ឬក៏ (Malayo-Polynesian) ដែលមានជនជាតិចម្រុះសាសន៍រស់នៅដូចជា ចារ៉ៃ (Jarai) រ៉េដ (Rhade) កូហូ (Koho) និងចាម (Cham)។ ពួកគេនិយាយភាសាស្រដៀងគ្នានិងគ្មានជាប់ពាក់ព័ន្ធនឹងក្រុម ជនជាតិ Austro-Asiatic (ឬក៏ខ្មែរមន)ទេ។

វត្ដមាននេះហាក់ដូចជាផ្ទុយស្រឡះទាំងស្រុង។ ភាសា (Austro-Asiatic) ឬក៏ខ្មែរមនត្រូវបានប្រើនៅលើឧបទ្វីបទាំងមូលដែលលើកលែងតែជនជាតិ ម៉ាឡេប៉ុណ្ណោះ។ ដោយឡែកភាសា (Austronesian) ត្រូវបានប្រើនៅក្នុងតំបន់ប៉ាស៊ីហ្វីកចាប់ពីកោះ Easter រហូតដល់ម៉ាដាហ្គាស្កា (Madagascar) និងចាប់ពីបូណេអូ (Borneo) រហូតដល់ប៉ាពូ (Papua)។

ដូច្នេះតើមានករណីលើកលែងរបស់ជនជាតិចាមផ្សេងទៀតទេ? ចម្លើយគឺពិត និងមិនពិតពីព្រោះបែលវូត (Bellwood) និងឌើហ្គូត (Thurgood) បានឲ្យយើងដឹងថា៖ «ក្រុមជនជាតិនិយាយភាសា(Austronesian)បានមកតាំងលំនៅលើឆ្នេរសមុទ្រប្រទេសវៀតណាមតាំងពីវាជាទឹកដីកំណើតដំបូងរបស់ជនជាតិម៉ាឡាយ៉ាឬក៏អាចជាជនជាតិបូណេអូ មុនគ្រិស្ដសករាជ៦០០។

ការប្រែក្លាយពីក្រុមកុលសម្ព័ន្ធមកជារាជាណាចក្រខណៈពេលដែលរាជាណា ចក្រនគរភ្នំ ឬក៏ហ្វូណនស្ថិតក្នុង (សតវត្សរ៍ទី១ដល់ទី៧) ចំណេះដឹងរបស់យើងស្ដីពីប្រទេសចម្ប៉ាបានមកពីប្រភពប្រទេសចិននៃ ដំណើររឿងទីក្រុងលីន យី។

លីន យី ក៏ត្រូវបានជនជាតិចាមហៅថា អ៊ីដ្រាពូរ៉ា គឺជាក្សត្របុរីមួយ រួមជាមួយអាម៉ារ៉ាវ៉ាទី (Amaravati) វីចាយា (Vijaya) គោធើរ៉ា (Kauthera) និងផានឌូរ៉ាងហ្គា (Panduranga) ដែលលាតសន្ធឹងពីភាគខាងជើងអណ្ណាម (កណ្ដាលប្រទេសវៀតណាម) រហូតដល់ភាគខាងជើងតំបន់ Cochinchina (ភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសវៀតណាម)។

ក្សត្របុរីទាំងអស់នេះ គឺជាបណ្ដារដ្ឋរបស់ឥណ្ឌា ហើយប្រតិបត្ដិសិល្បៈ វប្បធម៌ និងសាសនាឥណ្ឌា (ព្រហ្មញ្ញ សាសនា ហើយក្រោយមកព្រះពុទ្ធ សាសនា) ព្រមទាំងភាសាផងដែរ។ ភាសាចាម មានដើមកំណើតដូចគ្នានឹងភាសាខ្មែរ និងមនដែរ។

នៅសតវត្សរ៍ទី៥ ប្រទេសចម្ប៉ា (លីន យី) មានកម្លាំងគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីវាយរំលំនិគមជនវៀតណាម ដែលបច្ចុប្បន្នគឺនៅវៀតណាមភាគខាងជើងជាមួយនឹងសំពៅចម្បាំងរាប់រយ គ្រឿង។

អតីតរាជាណាចក្រចម្ប៉ា អាចត្រូវបានសិក្សាច្បាស់ណាស់តាមរយៈសំណល់សិល្បៈរបស់ខ្លួនចាប់ពី សតវត្សរ៍៥ដល់ទី១៥។ យើងនៅតែពេញចិត្ដនឹងប្រាសាទពូណាហ្គា(Po Nagar) ក្បែរកំពង់ផែញ៉ាត្រាងឬក៏តំបន់ប្រាសាទពូ ក្លោង ហ្គារ៉ៃ (Po Klaung Garai) ក្បែរទីក្រុងផានរ៉ាង ប្រទេសវៀតណាម។ ខណៈពេលដែលឆ្នេរនោះ ត្រូវបានគ្រាប់បែកទម្លាក់បំផ្លិចបំផ្លាញអំឡុងសម័យសង្គ្រាមវៀតណាម យើងតែងតែខិតខំស្វែងយល់ពីគំនូរនិងរូបភាពចាស់ៗដែលថតដោយក្រុម អ្នកប្រាជ្ញបារាំងជាន់ដើម ដែលបានមកសិក្សាពីជីវិតរស់នៅរបស់ជនជាតិចាម។

ចម្លាក់ថ្មរបស់ចាមអាចនៅតែជាទីចាប់អារម្មណ៍ចំពោះសារមន្ទីររូបចម្លាក់ចាមក្នុងទីក្រុងដាណាង ប្រទេសវៀតណាម ឬក៏សារមន្ទីរ Guimet ក្នុងក្រុងប៉ារីស។

រូបចម្លាក់ដ៏ស្រស់ស្អាតទាំងនោះ ជាចម្លាក់ផុស និងចម្លាក់រូបដ៏វិសេសវិសាលបំផុតនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍នៅតែមានវត្ដមាន ដើម្បីបង្ហាញពីភាពរុងរឿងនៃការរស់នៅរបស់ជនជាតិចាម។ ចាប់ពីចារឹកសិល្បៈ ក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ស្នាដៃឯករបស់ជនជាតិចាមទាំងនោះ មានតែចម្លាក់ខ្មែរក្នុងសារមន្ទីរជាតិក្នុងក្រុងភ្នំពេញប៉ុណ្ណោះ ទើបអាចប្រៀបធៀបបាន។

រាជាណាចក្ររលំរលាយបច្ចុប្បន្នជនជាតិចាមជាង៨ម៉ឺននាក់នៅតែរស់នៅកណ្ដាលប្រទេសវៀតណាម ។ ចំពោះការរស់នៅប្រមូលផ្ដុំដ៏ធំនេះ ពួកគេនៅតែនិយាយភាសាចាម នៅតែគោរពបូជាព្រហ្មញ្ញសាសនាដដែល ប៉ុន្ដែរាជាណាចក្រដ៏រុងរឿងរបស់ពួកគេសព្វថ្ងៃ បានរលាយសាបសូន្យហើយ។ ពួកគេ គឺជាប្រជាជនដែលនៅសេសសល់ពីរាជាណាចក្រដ៏អស្ចារ្យដែលបានប្រឈមមុខយ៉ាងស្វិតស្វាញជាមួយនឹងវៀតណាមរយៈពេល១០០០ឆ្នាំ។

ប្រវត្ដិសាស្រ្ដរបស់រាជាណាចក្រចម្ប៉ា អាចត្រូវបានស្វែងយល់តាមរយៈការវាយប្រយុទ្ធវាតទីរបស់វៀតណាមទៅ កាន់ភាគខាងត្បូង (Nam Tien)។

ក្នុងយុគសម័យបុរេប្រវត្ដិ រដ្ឋទី១របស់វៀតណាម បានឈានដល់ភាពរុងរឿងតាមរយៈការជីកបើកច្រាំងទន្លេក្រហម។ កងទ័ពវៀតណាមផ្ដួលកងទ័ពចិននៅគ្រិស្ដសករាជ ៩៣៨ ហើយនេះក៏ជាការបញ្ចប់ការគ្រប់គ្រងរយៈពេល១០០០ឆ្នាំរបស់ចិនផង ដែរ។ ចាប់ពីពេលនោះមក រដ្ឋឯករាជ្យថ្មីមួយរបស់វៀតណាម អាចបន្ដយុទ្ធនាការឆ្ពោះទៅភាគខាងត្បូងរបស់ខ្លួន(Nam Tien) ដែលពេលនោះហើយវាជាសុបិនដ៏អាក្រក់នៃប្រវត្ដិសាស្រ្ដរបស់ចាម។

ចម្បាំងសម័យបុរាណក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ជាទូទៅមានបំណងច្បាំងដណ្ដើមនិងគ្រប់គ្រងនិគមជនតូចៗដែលរស់នៅ រប៉ាត់រប៉ាយ ដោយពួកគេចេះប្រើជំនាញបញ្ចូលទឹកក្នុងស្រែ សិល្បៈ និងទេពកោសល្យផ្សេងៗ។ ទាំងអស់នេះ គ្មាននៅក្នុងគោលដៅឆ្ពោះទៅភាគខាងត្បូងរបស់វៀតណាមទេ។

ការវាតទឹកដីឆ្ពោះទៅភាគខាងត្បូងរបស់វៀតណាមនេះ គោលបំណងចង់ក្ដោបក្ដាប់ជនជាតិទាំងអស់។ ដំណើរការនេះត្រូវបានកំណត់យ៉ាងច្បាស់ដោយ (Léopold Cadière) ក្នុងឆ្នាំ១៩១១។ នៅពេលដែលពួកគេអាចធ្វើទៅរួច ពួកគេនឹងបណ្ដេញជនជាតិដើមចេញ មិនថាត្រូវប្រើវិធីសាស្រ្ដសន្ដិភាព ដោយពួកគេត្រូវយកដីទាំងនោះ សម្អាតដីឲ្យស្អាតនិងដាំដើមឫស្សី។ វាជារបងដែលបន្សល់ទុករហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ពោលគឺនៅជុំវិញឧទ្យានអណ្ណាម និងភូមិដ្ឋានជាច្រើនទៀត ហើយពួកគេក៏ត្រូវប្រើអំពើហិង្សានិងវាយបណ្ដេញជនជាតិចាម ដោយបំផ្លិចបំផ្លាញប្រាសាទរបស់ពួកគេនិងរំលំរូបសំណាក់ផងដែរ។សរុបមកលែងមានទីជម្រកសម្រាប់ជនជាតិចាមទៀតហើយ។

ក្នុងឆ្នាំ ១៤៧១ វីចាយាចាទីក្រុងចាម ត្រូវបានត្រួតត្រាដោយវៀតណាម។ ដូច្នេះវានៅមិនទាន់បញ្ចប់រាជាណាចក្រចម្ប៉ាទាំងស្រុងនោះទេ ដែលក្លាយជាសម្ព័ន្ធក្សត្របុរីជាជាងរដ្ឋបង្រួបបង្រួម។ យោងតាមអ្នកប្រាជ្ញាជនជាតិចាមម្នាក់ឈ្មោះ ផូ ដាម៉ា (Po Dharma) បានឲ្យដឹងថា រដ្ឋចាមដ៏ស្រស់បំព្រងមួយនៅតែមានឈ្មោះរបស់ខ្លួនក្នុងភាគខាង ត្បូងរហូតឆ្នាំ១៨៣៥។

ស្របពេលនឹងការវាយវាតយកទឹកដីឆ្ពោះទៅភាគខាងត្បូងរបស់វៀតណាម ជនជាតិបាននាំរត់ភៀសខ្លួនទៅបរទេស ទៅកាន់កោះហៃណាន់ ឧបទ្វីបម៉ាឡេនិងកោះស៊ូម៉ាត្រា និងប្រទេសកម្ពុជា។

បុរេប្រវត្ដិរបស់ចាមនៅកម្ពុជារឹតតែមិនច្បាស់ទៀត។ ចាប់ផ្ដើមពីសំណួរដែលថា តើចាម មូស្លីម មានវត្ដមាននៅពេលពួកគេភៀសខ្លួនមកកាន់កម្ពុជាដែរឬទេ? ក្រុមអ្នកប្រាជ្ញ បានគូសបញ្ជាក់ថា ចម្ប៉ាមានទំនាក់ទំនងជាមួយពិភពមូស្លីមកាលពីដើមសតវត្សរ៍ទី៩។

ចាមមូស្លីមមួយក្រុមនៅតែកំពុងរស់នៅវៀតណាមកណ្តាល ថ្វីបើពួកគេជាជនជាតិភាគតិចក៏ដោយ ក៏ជនជាតិភាគតិចទាំងនេះនៅតែកាន់សាសនាហិណ្ឌូ។ បន្ទាប់មកវាគួរឲ្យសរសើរដែលថា មុននឹងជ្រកកោននៅកម្ពុជា ចាមមួយចំនួន បានប្តូរទៅជាអ៊ិស្លាមរួចទៅហើយ។ សព្វថ្ងៃនេះការពិតដែលថា ចាមកម្ពុជាទាំងអស់ ជាមូស្លីមនាំឲ្យបញ្ញវន្តភាគច្រើន សន្និដ្ឋានថា ការផ្លាស់ប្តូររបស់ចាមភាគច្រើន ពិតជាកើតមាននៅកម្ពុជា។ ជ្វា ជាពលរដ្ឋមូស្លីមភាគច្រើន កំពុងតែរស់នៅកម្ពុជាកាលពីសតវត្សរ៍ទី១៥។ គេមិនដឹងច្បាស់ពីប្រភពដើមរបស់ពួកគេនៅឡើយទេរហូតមកដល់សព្វ ថ្ងៃនេះ ដែលពួកគេ ទាំងអស់និយាយភាសាខ្មែរ ហើយមិនមានភាសាផ្ទាល់ខ្លួនទេ។ វាប្រហែលជាមានទំនាក់ទំនងដែលថា ចាម បានប្តូរទៅជាអ៊ិស្លាម។

ចាម ត្រូវបានផ្តល់ងារដោយព្រះមហាក្សត្រសម័យឧដុង្គ (១៦០១-១៨៦៥) និងទឹកដីដើម្បីតាំងទីលំនៅ។

បន្ទាប់ពីការដួលរំលំរបស់ Vijaya មក ការផ្លាស់ប្តូរទីលំនៅធំៗមិនលើសពីបីទេនៅកម្ពុជា ដែលគេបានធ្វើឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ១៦៩២,១៧៩៦ និង១៨៣០ ហើយនៅឆ្នាំ១៨៣៥ ពួកគេនីមួយៗ ស្រដៀងគ្នាទៅនឹងជនជាតិវៀតណាម ដែលគេបង្ខំឲ្យទៅរស់នៅភាគខាងត្បូង។ ដូចដែលពួកគេនិយាយថា បន្ទាប់មកចាម ដែលបាត់បង់ប្រទេសកំពុងតែរស់នៅក្នុងផ្ទះរបស់អ្នកផ្សេង។

រឿងនេះមិនមានន័យថា ពួកគេបោះបង់ចោលរដ្ឋផ្ទាល់របស់ពួកគេ ដូចដែលប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់ពួកគេមាននៅកម្ពុជា ជាមួយនឹងការប៉ុនប៉ងជាច្រើនដើម្បីបង្កើតរដ្ឋចាមមួយ។ ការប៉ុនប៉ងអាយុខ្លីទាំងនេះលើកចុងក្រោយបានធ្វើឡើងក្នុងអំឡុង នៃរជ្ជកាលរបស់ព្រះមហាក្សត្រអង្គ ឌួង (១៨៤៧-១៨៦០) ហើយត្រូវបានគេបង្ក្រាបយ៉ាងចាស់ដៃ។

សម័យទំនើបគឺនៅពេលដែលរដ្ឋអាណាព្យាបាលបារាំង«១៨៦៣-១៩៥៣) ដែលការសិក្សាចាមសម័យទំនើប ត្រូវត្រួសត្រាយនៅវៀតណាម និងនៅកម្ពុជាដោយអ្នកប្រាជ្ញដូចជាលោក Aymonier និងលោក Cabaton ដែលពួកគេក៏ជាអ្នករដ្ឋបាលផងដែរ។ រដ្ឋអាណាព្យាបាលបារាំង ក៏បានសង្កត់ធ្ងន់ពីការចាប់ផ្តើមរបស់ចាមនៅកម្ពុជា ដែលមិនបានចាប់អារម្មណ៍លើការបញ្ជូនកូនឲ្យទៅរៀនសាលាបារាំង។ ប្រព័ន្ធអប់រំបារាំង ជាទូទៅត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាការគំរាមកំហែងដល់អត្តសញ្ញាណ មូស្លីម។ ដោយមិនមានសញ្ញាបត្រគ្រប់គ្រាន់ ចាម មិនអាចចូលរួមក្នុងជីវិតនយោបាយ និងកិច្ចការរដ្ឋបានទេ។

សម័យសីហនុ (១៩៥៥-១៩៧០) បានកំណត់និយមន័យឥរិយាបថថ្មីមួយចំពោះចាមដែលត្រូវបានគេហៅថា« ខ្មែរអ៊ិស្លាម»។ ការពាក់ព័ន្ធនៅក្នុងរឿងនេះ លោក William Collins បានដឹងច្បាស់អំពីពេលដែលលោកបានសរសេរថា«នរណាដែលប្រើពាក្យថា«ខ្មែរអ៊ិស្លាម» ដឹងថា សហគមន៍ចាម-ម៉ាឡេ មានលក្ខណៈខុសប្លែកខាងជាតិសាសន៍ពីខ្មែរ។ ពួកគេ និយាយភាសាជាច្រើនដែលមានទំនាក់ទំនងនឹងម៉ាឡេ ពួកគេបានសម្លឹងមើលបរទេសសម្រាប់ស្រុកកំណើតដូនតារបស់ពួកគេ។ ពួកគេនៅតែរក្សាអត្តសញ្ញាណតែមួយគត់របស់ពួកគេ ដាច់ដោយឡែកពីខ្មែរ ដោយអះអាងថា អ៊ិស្លាម ដែលហាមមិនឲ្យរៀបការជាមួយនឹងអ្នកដែលមិនមែនមូស្លីម។ ការបំបែកនេះ ត្រូវបានពង្រឹងដោយការអនុវត្តខាងសាសនាដែលផ្ទុយស្រឡះជាមួយនឹង អ្នកដែលរស់នៅក្នុងសហគមន៍ខ្មែរភាគច្រើន។ ជាថ្មីម្តងទៀត ភាពខុសប្លែកគ្នាដែលពិបាកនឹងកែប្រែ ត្រូវបញ្ជាក់ដោយអ៊ិស្លាម ដែលធ្វើឲ្យលាយឡំទៅនឹងជនជាតិខ្មែរក្លាយជារឿងមិនអាចធ្វើទៅ បាន ដែលលើកឡើងថា ពាក្យថា«ខ្មែរអ៊ិស្លាម»ចង្អុលទៅរកលក្ខណពិសេសមួយរបស់ប្រទេស កម្ពុជា ដែលរួមមានមូស្លីម ក្នុងចំណោមពលរដ្ឋផ្សេងៗរបស់ខ្លួន»។

សាធារណរដ្ឋខ្មែរ (១៩៧០-១៩៧៥)ជាការលេចឡើងនូវទស្សនភូមិសាស្រ្តនយោបាយថ្មីមួយដែល ក្នុងនោះចាម មានតួនាទីគួរឲ្យកត់សម្គាល់។

១៩៤០ នៅទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៤០ អាជ្ញាធរបារាំង បានសន្យាថា នឹងផ្តល់ស្វ័យភាពទៅឲ្យក្រុមជនជាតិភាគតិច«ម៉ុងតាញ៉ា» ដែលកំពុងតែរស់នៅតំបន់ខ្ពស់រាបវៀតណាម ដែលមានផែនការឯករាជ្យស្ងាត់ៗ។ ក្នុងករណីមួយបែបនេះ អ្វីដែលសព្វថ្ងៃនេះវៀតណាម បានបញ្ចប់ដោយការបរាជ័យរបស់លោក Dien Bien Phu ដែលផែនការទាំងនេះ មិនត្រូវបានគេគោរពទេ។
១៩៦៤ គំនិតបែបនេះ ត្រូវបានសើរើដោយរណសិរ្សបង្រួបបង្រួមសម្រាប់ការរំដោះពូជសាសន៍ដែល ត្រូវបានគេជិះជាន់ (FULRO)។ ដោយបានប្រសូតក្នុងឆ្នាំ ១៩៦៤ ជាមួយនឹងការគាំទ្រពីទាហាន ពិសេសរបស់អាមេរិក FULRO បាននិងកំពុងដើរតួជាង១០ឆ្នាំជាផ្នែកមួយនៃកងទ័ពពិតប្រាកដ សម្រាប់ជនជាតិវៀតណាមភាគតិចខាងត្បូង។ FULRO ជាធាតុផ្សំខាងមនោគមវិជ្ជាពិតប្រាកដមួយជាមួយនឹងការទាមទារ សម្រាប់ស្វ័យភាព ឬឯករាជ្យ ព្រំដែនថ្មី។
១៩៧០ សាធារណរដ្ឋខ្មែរ បានបង្ហាញពីការចាប់អារម្មណ៍ពិតប្រាកដមួយនៅក្នុង FULRO តាមរយៈក្រុមមន្រ្តីចាមជាន់ខ្ពស់របស់លោក ហើយជាពិសេសគឺលោកឧត្តមសេនីយ៍ Les Kosem។ លោកត្រូវបានគេស្គាល់នៅពេលធ្វើសង្គ្រាម ថាជា Po Nagar ដែលតួអង្គឆ្នើមរូបនេះ ក៏បានល្បីឈ្មោះតាមរយៈការបង្កើតរណសិរ្សរំដោះចម្ប៉ា (CLF) ក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៩៥០។ លោក ក៏ជាឥស្សរជនសំខាន់ម្នាក់នៅក្នុង FULRO និងនៅក្នុងការបង្កើតទំនាក់ទំនងផ្លូវការរវាងសាធារណរដ្ឋខ្មែរ និងអ្នកជាតិនិយមចាម ។ សម្រាប់លោក ជម្លោះឥណ្ឌូចិនលើកទីពីរ ជាឱកាសប្រកបដោយឧត្តមគតិដើម្បីបង្កើតឡើងវិញនូវ រដ្ឋចាម មួយ ហើយនៅឆ្នាំ១៩៧១ គណៈប្រតិភូចាមមួយក្រុមដែលតំណាងឲ្យរដ្ឋចាម ដែលគេអះអាងថ្មីៗ នេះ ត្រូវបានគេស្វាគមន៍នៅ រាជធានីភ្នំពេញ ។ នៅពេលនោះផែនទីសាធារណរដ្ឋខ្មែរ ត្រូវបានគេគូសជាមួយនឹងព្រំដែនថ្មីមួយរវាងកម្ពុជា ដែលរួមមាន Cochin-china និង ចម្ប៉ា ផងដែរ។
១៩៧៥ ការប៉ុនប៉ងចុងក្រោយដើម្បីឲ្យចាមរស់ឡើងវិញ គឺមានអាយុខ្លី។ កាលពីថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ ខ្មែរក្រហម បានចូលក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ ហើយរបប៣ឆ្នាំ ៨ខែ និង២០ថ្ងៃ ដែលបន្ទាប់មកដាក់ជារបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យវិញ ក៏ស្ថិតក្នុងចំណោមសោកនាដកម្មរន្ធត់បំផុតនៅសតវត្សរ៍ទី២០។ ជនជាតិខ្មែរជាង ២ លាននាក់ បានបាត់បង់ជីវិតដោយសារតែការអត់ឃ្លាន ការគ្មានថ្នាំសង្កូវ និងការប្រហារជីវិត។ យោងតាមលោក Craig Etcheson ឲ្យដឹងថា ការប្រហារជីវិតត្រូវបានគេជឿថា មានពី៣០ទៅ៥០ភាគរយនៃចំនួនអ្នកស្លាប់។ មែរក្រហម បានសម្លាប់ចាមប្រមាណ ១២៥ពាន់ នាក់ដែលស្មើនឹងពាក់កណ្តាលនៃ ចាម ទូទាំងប្រទេសកម្ពុជា។ ភាគច្រើននៃបញ្ញវន្ត បានយល់ស្របលើការពិតទាំងនេះ។ អ្វីដែលជាប្រធានបទនៃការខ្វែងគំនិតគ្នាគឺនៅក្នុងការវិភាគពី មូលហេតុរបស់ក្រុមជនដៃដល់។ តើចាម ត្រូវបានគេកំណត់ជាគោលដៅពិសេសថាជាក្រុមសាសនា ឬក្រុមជនជាតិភាគតិចដើម្បីបង្កើតភាពដូចគ្នាខាងជនជាតិឬទេ? ក្នុងករណីមួយបែបនេះ ដែលកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ(DK) អាចត្រូវបានគេចោទប្រកាន់ថា បានប្រព្រឹត្តអំពើប្រល័យពូជសាសន៍។ ការបកស្រាយទីពីរគឺថា DK បានឲ្យមានក្តីរន្ធត់ដល់ពួកកុម្មុយនិស្ត និងថា ចាម មិនអាចទទួលផលវិបាកច្រើនជាងពលរដ្ឋកម្ពុជាផ្សេងៗទៀត។ របៀបរបបរស់នៅរបស់ចាម ត្រូវបានគេកំណត់គោលដៅ ព្រោះត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាបដិវត្តតបវិញ អ៊ិស្លាមបានចូលប្រភេទ សាសនាប្រតិកិរិយា ហើយទំនាក់ទំនងនៃសាមគ្គីភាពនៅក្នុងសហគមន៍ចាម ត្រូវបានស្វែងយល់ដោយ DK កាលពីដើមឆ្នាំ ១៩៧៣ ថាជាការគំរាមកំហែងមួយដល់របៀបរបបថ្មីមួយដែលខ្លួនចង់អនុវត្ត។
១៩៧៩ សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា (PRK) ដែលកើតឡើងបន្ទាប់ពី DK ក្រោយការធ្វើអន្តរាគមន៍ពីវៀតណាមនៅឆ្នាំ ១៩៧៨-១៩៧៩ បានប្រព្រឹត្តលើ សហគមន៍ចាម ជាមួយនឹងការត្រាប្រណីពិសេស។ ការផ្តោតលើទុក្ខសោករបស់ ចាម ក្នុងអំឡុង DK ត្រូវប្រើប្រាស់ដោយ PRK ដើម្បីសង្កត់ធ្ងន់ពីភាពការខ្វែងគំនិតគ្នារវាងរបបសង្គមនិយម«ពិត ប្រាកដ»ពីដំណោះស្រាយDK រ៉ាឌីកាល់ ទៅរកសង្គមនិយម។ យោងតាមអត្ថបទ “L’Islam au Kampuchéa” ដែលគេបានបោះពុម្ពផ្សាយក្នុងឆ្នាំ១៩៨៧ ចាម នឹងបាត់ស្រមោលទាំងស្រុង ប្រសិនបើ DK មិនត្រូវបានគេផ្តួលរំលំ

ឥឡូវនេះមានប្រជាជន ចាម ៣០ម៉ឺន នាក់នៅកម្ពុជាដែលប្រហែលស្មើនឹង ៧០ ភាគរយ នៃពលរដ្ឋមូស្លីមកម្ពុជាទាំងអស់។ អត្តសញ្ញាណចាម នៅកម្ពុជាសម័យបច្ចុប្បន្នថ្វីបើមាន ចាម ជាច្រើន ក្រុម និងសមាគមវប្បធម៌ជាច្រើននៅបរទេសដែលទាមទារ ទឹកដីចាម ពីដូនតា នៅវៀតណាម សព្វថ្ងៃនេះនៅកម្ពុជា លែងមានក្តីសង្ឃឹមអំពីទឹកដីចម្ប៉ាជាភូមិសាស្រ្តមួយ ឬរដ្ឋចាមទៀតហើយ។

ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយអត្តសញ្ញាណចាម នៅតែជាបញ្ហាចម្រូងចម្រាសនៅកម្ពុជា។ របៀបដែលចាមកាន់សាសនាអ៊ិស្លាម ជាគំរូគួរឲ្យចាប់អារម្មណ៍ជាខ្លាំង។ អ៊ិស្លាមក្នុងចំណោមពលរដ្ឋចាម អាចត្រូវបានគេបែងចែកជាពីរក្រុម។ មួយជា ចាមសុទ្ធ ដែលមាន ១០ភាគរយ នៃពលរដ្ឋចាម គឺស្មើនឹង ៣ម៉ឺននាក់ ដែលរស់នៅខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ពោធិ៍សាត់ និងខេត្តបាត់ដំបង។ ចាមសុទ្ធ ជារបៀបមួយដែលពួកគេហៅខ្លួនឯងព្រោះពួកគេ ត្រូវបានចោទប្រកាន់ដោយចាមមួយក្រុមទៀតថា កាន់ប្រពៃណីក្រៅសាសនា។ ពួកគេតែងតែថ្វាយបង្គំព្រះនៅរៀងរាល់ថ្ងៃសុក្រ ព្រោះវាផ្ទុយនឹងការសូត្រធម៌តាមធម្មតាដែលធ្វើមួយថ្ងៃ៥ដង។ ពួកគេនៅតែសរសេអក្សរចាមផ្ទុយពី Javi ដែលជាអក្សរអារ៉ាប់ ដែលដើមឡើយត្រូវបានគេសម្របសម្រួលតាមម៉ាឡេ។ ការរំលោភផ្សេងៗទៀត ត្រូវបានកត់សម្គាល់ដោយអ្នកស្រាវជ្រាវឈ្នោះ Agnès De Feo ដែលបានផ្តួចផ្តើមឲ្យមនុស្សថ្វាយបង្គំនៅក្នុងវិហារអ៊ិស្លាម។ ពួកគេ បានរៀបចំពិធីម្តងក្នុងមួយឆ្នាំនៅខែកញ្ញាដែលជាពិធីមួយនៅ ក្នុងវិហារឧត្តុង្គរបស់ពួកគេដើម្បីប្រារព្ធថ្ងៃដូចគ្នាដែល Imam San គោរពដូចជាព្រះ និងកំណើតរបស់ព្យាការីដែលពួកគេ បានចាត់ទុកខ្លួនឯងថាជាអ្នកគាំទ្រ Imam San។ ការប្រារព្ធខួបរបស់ព្យាការី និងព្រះ ត្រូវបានចាត់ទុកថា ប្រកបទៅដោយអញ្ញត្រពី wahhabism និង Tabligh ដែលប្រើប្រាស់ឥទ្ធិពលកាន់តែច្រើនឡើងៗលើអ៊ិស្លាមរបស់ចាមនៅ កម្ពុជា។

ចាមមួយប្រភេទទៀត មានចាម ដែលកាន់តាមច្បាប់សាសនា។ គេមិនអាចរៀបចំរចនាសម្ព័ន្ធឲ្យបានងាយស្រួលទេស្តីពីដំណោះស្រាយ នេះ ហើយត្រូវគេចាត់ទុកថាជាអ្វីដែលមានតគ្នាពីមុនមក។ តាមពិតទៅមានបាតុភូតច្បាស់ក្រឡែតមួយដែលជាឥទ្ធិពលកាន់តែខ្លាំង ឡើងៗរបស់ក្រុមអ៊ិស្លាមជ្រុលនិយមជាមួយនឹងការក្លាយមកពី Wahhabit និង Tabligh។ ដំណោះស្រាយទាំងពីរនេះ មិនខុសគ្នាទេ។ មូលហេតុដែលនាំឲ្យអ៊ិស្លាមដុនដាបគឺភាគច្រើនដោយសារតែការពិត ដែលថា «សារអ៊ិស្លាមពិតប្រាកដ» ត្រូវបានគេបំភ្លេចចោល។ «សារអ៊ិស្លាមពិតប្រាកដ»ត្រូវបានគេរឹតបន្តឹងទៅនឹងការកាន់ សាសនានៅពេលដែលមានព្យាការី និង Salaf Salîh ដែលជាបរិវារខាងសាសនា។ នៅក្នុងទស្សនៈមួយបែបនេះ មិនមានលទ្ធភាពជុំវិញការរកដំណោះស្រាយមួយទៅនឹងអ៊ិស្លាមដែលនឹង អត់ឱនដល់ការដាក់បញ្ចូលទម្លាប់វប្បធម៌ក្នុងស្រុក ដែលតាមពិតទៅជាព្រំដែនមួយដែលបំបែកសាសនាពិតប្រាកដចេញពីការ ប្រមាថសាសនាតាមរយៈសហគមន៍មូស្លីម។

ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ មានខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែនគួរឲ្យចាប់អារម្មណ៍ជាខ្លាំងមួយទៀតដែលគេ មិនទាន់ផ្តល់ការចាប់អារម្មណ៍នៅឡើយ។ នៅមុនឆ្នាំ១៩៧០ ចាមជាច្រើន បានបង្កើតអត្តសញ្ញាណរបស់ពួកគេដោយមានការរួមបញ្ចូលទាំង ភាសា អ៊ិស្លាម ចាម និងកេរខាងវប្បធម៌ពីចម្ប៉ា។ ក្នុងដំណោះស្រាយបែបនេះ អ៊ិស្លាម ជាផ្នែកមួយនៃអត្តសញ្ញាណវប្បធម៌ចាម។

សព្វថ្ងៃនេះ មានពលរដ្ឋចាមដែលបានកំណត់ពីអត្តសញ្ញាណរបស់ពួកគេតាមរយៈវប្បធម៌ ចាម បើទោះបីទស្សនៈនេះ ជារឿងត្រូវបានគេកំណត់និយមន័យមិនល្អក៏ដោយ។ ប៉ុន្តែពលរដ្ឋចាមកាន់តែច្រើនឡើងៗ ឥឡូវនេះមាននិន្នាការយ៉ាងទូលំទូលាយមួយដែលបានពឹងលើអ៊ិស្លាមជាប្រភពនៃ អត្តសញ្ញាណដ៏មានសារៈសំខាន់នេះ។

ការសិក្សាពីវប្បធម៌ និងភាសា ដែលគេបានធ្វើឡើងនៅភូមិ៣នៅខេត្តកំពត តាមបណ្តោយផ្លូវពីកែប ទៅកំពត បានបង្ហាញការពិតយ៉ាងច្បាស់។ ភូមិទីមួយ ដែលគេផ្តោតលើវិហារអ៊ិស្លាម Les Kosem ពិតជាមិនខុសគ្នាពីភូមិផ្សេងទៀតមានចាប់ពីទស្សនៈស្តីពីការ កាន់សាសនា។ ការខុសប្លែកគ្នា ក៏មាននៅកន្លែងផ្សេងទៀត ច្បាស់ណាស់ការពិតដែលថា ភាសាចាម នៅតែគេប្រើប្រាស់នៅភូមិទីមួយ ហើយគ្រួសារមួយចំនួននៅតែបង្រៀនវា ដល់កូនចៅរបស់ពួកគេ។ នៅភូមិពីរផ្សេងទៀត និន្នាការគឺមាននៅកន្លែងផ្សេងព្រោះស្ទើរតែគ្មាននរណាម្នាក់និយាយ ភាសានេះ។ ក្នុងករណីជាច្រើន ភាសាចាមដែលនៅសេសសល់គឺជាការប្រើប្រើប្រាស់នៅក្នុងប្រយោគខ្មែរ នៃសព្វនាមបុគ្គលទីមួយពាក្យថា«ឡិន»មានន័យថា«ខ្ញុំ»។

មិនមាននរណាម្នាក់ព្យាករថាអ្វីនឹងកើតឡើងទេនៅពេលអនាគតឆាប់ៗខាង មុខនេះ។ យើង មានហេតុផលខ្លះៗអំពីគំនិតទុទិ្ទដ្ឋិនិយមអំពីការរស់ឡើងវិញនូវ ភាសាចាមនៅកម្ពុជា កុំថាឡើយអំពីវប្បធម៌ថាដែលយើងបានមើលឃើញ គេមិនអាចកំណត់និយមន័យស្រួលបានទេនៅក្នុងស្ថានភាពកម្ពុជា បច្ចុប្បន្ន។ តាមពិតទៅភាសានេះ នៅរស់នៅក្នុងកូនកោះមួយចំនួន ប៉ុន្តែវាប្រហែលជាមិនមែនជាសមាសភាគសកម្មនៃអត្តសញ្ញាណរបស់ចាមទេ៕ NR/HR

តើនគរចាម្ប៉ា បាត់បង់ទៅដោយរបៀបណា?

ខាងក្រោមនេះ គឺជាអត្ថបទដកស្រង់ដោយសង្ខេបចេញពីសៀវភៅ ប្រវត្តិសាស្រ្តប្រទេសកម្ពុជា និពន្ធដោយលោក អាដេម៉ារ ឡឺក្លែរ (Adhémar Leclère) បោះពុម្ពផ្សាយនៅបារីស ឆ្នាំ១៩១៤ ។

នៅសម័យដែលស្តេចវង្សវរ្ម័នអស់អំណាចពីប្រទេសកម្ពុជា ហើយតាចាយ ឬតាជ័យ ដែលជានាយក្រុមដំណាំត្រសក់ផ្អែម ត្រូវបានគេលើកអោយឡើងសោយរាជ្យលើរាជបល្ល័ង្គ(សូមចូលទៅអាន បដិវត្តន៍តាត្រសក់ផ្អែម), នៅឯប្រទេសចាម្ប៉ាឯណោះ ក៏បានបាត់បង់នូវភាពថ្កុំថ្កើងពីអតីតកាលរបស់ខ្លួនអស់ទៅហើយផងដែរ…។

កាលពីសតវត្សរ៍មុនៗ កងទ័ពចាមធ្លាប់បានធ្វើសង្រ្គាមទន្ទ្រានលុកលុយទឹកដីកម្ពុជា និងអាណ្ណាមជាច្រើនដង ប៉ុន្តែត្រូវចាញ់ជានិច្ច បណ្តាលអោយមានការដេញតាមវាយប្រហាររហូតដល់ក្នុងប្រទេស ដុតបំផ្លាញទីក្រុង និងធ្វើអោយបាត់បង់ទឹកដីជាច្រើនខេត្ត។ ជាក់ស្តែង គឺកម្ពុជាបានវាយដុតបំផ្លាញនគរចាម្ប៉ានៅឆ្នាំ៩៦៩ បន្ទាប់មកនៅឆ្នាំ ១១៤៥ និងនៅឆ្នាំ ១១៥៣ ហើយបានយកនគរចាម្ប៉ាដាក់ជាខេត្តចំណុះរបស់កម្ពុជា បានចំនួន ៨ឆ្នាំ។ កម្ពុជាបានវាយយកនគរចាម្ប៉ាម្តងទៀតនៅឆ្នាំ ១១៩០ ហើយបានដាក់អោយព្រះយុវរាជខ្មែរមួយអង្គសោយរាជ្យអស់ពេល ៣០ឆ្នាំ រហូតដល់ឆ្នាំ១២២០ គឺទាល់តែពេលខ្មែរត្រូវដកទ័ពទៅទប់ទល់ជាមួយនឹងសៀមនៅទិសខាង លិចវិញ។ ពេលនោះទើបស្តេចចាម ជ័យបរមេស្វរវរ្ម័នទី២ អុងអង្សៈរាជា ឡើងសោយរាជនៅវិជ័យ (ប៊ិញឌិញ) ដែលជារាជធានីចាម្ប៉ាខាងជើង ជំនួសព្រះយុវរាជខ្មែរ។

ចំណែកខាងអាណ្ណាមវិញ ដែលកងទ័ពចាមតែងតែលួចវាយឆ្មក់តាមមាត់សមុទ្រ ឬដណ្តើមយកខេត្តភាគខាងត្បូងជាញឹកញយនោះ បានវាយនគរចាម្ប៉ា និងដុតកំទេចរាជធានីខ្ទេចខ្ទីនៅឆ្នាំ ១០១៥ ព្រមទាំងចាប់មហាក្សត្រីយ៍ និងស្រីស្នំក្រមការយកទៅជាមួយផង។ អាណ្ណាមបានវាយនគរចាម្ប៉ាម្តងទៀតនៅឆ្នាំ ១០៦១ ព្រមទាំងចាប់បានព្រះរាជាចាម្ប៉ាជាឈ្លើយសឹក ហើយទាល់តែចាម្ប៉ាយល់ព្រមប្រគល់អោយអាណាខេត្តភាគខាងជើងចំនួនបី ជាថ្នូរ ទើបអាណ្ណាមយល់ព្រមដោះលែងព្រះរាជាមកវិញ។ បន្ទាប់មកទៀត នគរចាម្ប៉ាបានចាញ់ដៃអាណ្ណាមម្តងទៀតនៅឆ្នាំ ១២៤១ ។

នៅឆ្នាំ១២៨០ ស្តេចចាម្ប៉ា ជ័យសិង្ហវរ្ម័នទី២ បានធ្វើជាសុំចុះចូលចំណុះប្រទេសចិន ក្រោយពេលដឹងថា គូប៊ីឡៃខាន់ បានទំលាក់រាជវង្សសុង ពីរាជបល្ល័ង្គ និងដណ្តើមយកបានប្រទេសចិនទាំងមូលមកគ្រប់គ្រងរួចហើយ។ ស្តេច គូប៊ីឡៃខាន់ ក៏បានយល់ព្រមនឹងការសុំចុះចូលនេះ តែក្នុងលក្ខខណ្ឌដែលនគរចាម្ប៉ាទទួលស្គាល់អាណានិគម និងក្រុមប្រឹក្សាភិបាលមួយ បង្កើតឡើងដោយ គូប៊ីឡៃខាន់ ខ្លួនឯងផ្ទាល់។ ពួកចាម្ប៉ាបានទទួលយកអាណានិគមនេះ តែបន្ទាប់មក ពួកគេបានងើបបះបោរឡើងនៅឆ្នាំ ១២៨២ ដោយបានចាប់មន្រ្តីរបស់ព្រះចៅអធិរាជ គូប៊ីឡៃខាន់ ឃុំឃាំងទាំងអស់។ ពេលនោះព្រះចៅអធិរាជ បានបញ្ជូនកងទ័ពចិនមួយកងតាមសំពៅ មកឡើងនៅកំពង់ផែឆេនឈីង ហើយវាយដណ្តើមយកបានរាជធានីលីនយី ។ ព្រះរាជាចាម្ប៉ា និងព្រះរាជបុត្រព្រះនាម ប៉ូទី បានភៀសព្រះកាយទៅជ្រកកោនតាមព្រៃភ្នំ។ ពីជំរកលាក់ខ្លួននោះ សេ្តចចាម្ប៉ាបានចាប់ផ្តើមប្រមូលកងទ័ពជាថ្មី និងបានប្រកាសសុំចរចាជាមួយឧត្តមសេនីយ៍កងទ័ពចិន រួចហើយលួចវាយឆ្មក់ទៅលើកងទ័ពចិន រហូតដល់ទទួលបានជ័យជំនះ។ នៅពេលដែលខ្លួនចាប់ផ្តើមមានប្រៀបហើយ ស្តេចចាម្ប៉ាបានស្នើសុំទៅចិន អោយពិចារណាលើករណីខ្លួនឡើងវិញ តែចិនមិនព្រម ហើយចាប់ផ្តើមធ្វើសង្រ្គាមដើម្បីសងសឹក តែគូប៊ីឡៃខាន់ បានសុគតបាត់ទៅ ធ្វើអោយការសងសឹកនឹងនគរចាម្ប៉ាត្រូវបានបញ្ចប់ត្រឹមនេះ។

នៅឆ្នាំ ១៣០០ នគរចាម្ប៉ាបានចាប់វាយដណ្តើមយកអាណាខេត្តដែលខ្លួនបានប្រគល់អោយ អាណ្ណាមកាលពីឆ្នាំ ១០៦១ មកវិញ តែត្រូវអាណ្ណាមវាយបកអោយបរាជ័យ ហើយបង្ខំអោយប្រគល់ខេត្តអស់ចំនួន ២ ថែមទៀត ព្រមទាំងលើកបុត្រី ១អង្គ ថ្វាយស្តេចអាណ្ណាមទៀតផង។ រហូតដល់ឆ្នាំ ១៣១១ ទើបអាណ្ណាមបាននាំយកចាមម្នាក់ មកអោយសោយរាជ្យនៅនគរចាម្ប៉ា ជំនួសស្តេចដែលគេបានដកចេញពីរាជបល្ល័ង្គ។

យូរៗម្តង នគរចាម្ប៉ាបានចូលមកវាយឆ្មក់ ដុតបំផ្លាញកម្ពុជា ដែលកំពុងចុះខ្សោយ ខ្សត់ប្រជាជន និងកំពុងតែចុះអាប់អោនណាស់ទៅហើយ។ ក៏ប៉ុន្តែ រាជាណាចក្រចាម្ប៉ាខ្លួនឯង ក៏ទុរន់ទុរាខ្លាំងណាស់ដែរ នៅចាំតែពេលបាត់បង់ទៅតែប៉ុណ្ណោះ។

រវាងនគរចាម្ប៉ា និងស្រុកចិន មានកើតចំបាំងជាប់ជាប្រចាំ។ បើទោះជាគ្មានកងទ័ពចេញច្បាំងប្រឈមមុខគ្នាដោយផ្ទាល់ក្តី តែពួកគេមានអរិភាពរ៉ាំរៃរវាងគ្នា និងគ្នា បណ្តាលមកពីទំនាស់ពាណិជ្ជកម្មតាមផ្លូវសមុទ្រ (សូមចូលទៅអាន ការស្ទាក់វាយប្រហារក្បួនសំពៅ ដើម្បីប្លន់យកទ្រព្យសម្បត្តិដែលស្តេចក្រុងចិន ផ្ញើថ្វាយនគរហ្វូណន ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទ កោណ្ឌញ្ញៈ ដោយកងទ័ពជើងទឹកនគរចាម្ប៉ា)។

នៅក្នុងឆ្នាំ ១៣៧៧ កងទ័ពចាម្ប៉ាដែលដឹកនាំដោយស្តេច ចេបុងញ៉ា បានវាយប្រហារទៅលើទ័ពអាណ្ណាម រហូតដល់ជើងកំផែងចាបាន ជារាជធានីថ្មីរបស់អាណ្ណាម ដោយបានកាប់សំឡាប់ស្តេច ត្រាន់ឌឹកតុង និងក្រុមមន្ត្រីស្ទើរតែទាំងអស់។ ឆ្លៀតឳកាសដែលខ្លួនកំពុងមានប្រៀបនេះ កងទ័ពចាម្ប៉ាបានបន្តធ្វើការវាយលុយទៅលើតុងកឹងទៀត តែត្រូវបរាជ័យនៅកំពង់ផែដៃអាន និងធានភូ។ មួយឆ្នាំក្រោយមក គឺក្នុងឆ្នាំ ១៣៧៨ កងទ័ពអាណ្ណាម បានវាយដណ្តើមយករាជធានីចាបាន យកមកគ្រប់គ្រងវិញ ព្រមទាំងវាយបណ្តេញពួកចាមអោយខ្ទាតទៅដល់រាជធានីចាម្ប៉ា។

នៅឆ្នាំ ១៣៨៣ ក្រោយពីរៀបចំប្រទេសសាជាថ្មីឡើងវិញហើយ កងទ័ពចាម្ប៉ាបានលើកទៅវាយយក ង៉េអាន និងថាញ់វ៉ា ដើម្បីជួយគាំទ្រពួកអ្នកស្រុកដែលភាគច្រើនជាចាមកំពុងបះបោរ ប្រឆាំងនឹងអាណ្ណាម តែត្រូវកងទ័ពអាណ្ណាមវាយអោយបរាជ័យទៀត ហើយសំពៅរបស់កងទ័ពចាម្ប៉ាត្រូវបានដុតបំផ្លាញខ្ទេចខ្ទីអស់។

នៅឆ្នាំ ១៣៩០ ព្រះរាជាចាម្ប៉ា ព្រះបាទស្រីឥន្រ្ទៈ បានដឹកនាំកងទ័ពទៅធ្វើសង្រ្គាមបន្តទៀត ដោយនៅពេលនោះ បានទទួលជ័យជំនះទៅលើកងទ័ពអាណ្ណាម តែត្រូវបរាជ័យវិញនៅពេល ២ឆ្នាំក្រោយមក ហើយព្រះរាជាដែលមិនចេះនឿយហត់ក្នុងការធ្វើសង្រ្គាមអង្គនេះ បានត្រូវគ្រាប់កាំភ្លើងរបស់កងទ័ពអាណ្ណាម សុគតនៅលើសំពៅទៅ។ ចាប់ពីពេលនោះមក នគរចាម្ប៉ាត្រូវបានបាត់បង់ទាំងអ្នកដឹកនាំ ទាំងថាមពល។ ស្ថិតក្នុងសភាពគ្មានមេកោយនេះ មានឧត្តមសេនីយ៍ម្នាក់ឈ្មោះ លីខៃ បានដណ្តើមយកអំណាចនៅចាម្ប៉ា។ ចំណែកនៅឯអាណ្ណាមវិញ ក៏មានឧត្តមសេនីយ៍ម្នាក់ដណ្តើមយករាជសម្បត្តិដែរ។ ភាពច្របូកច្របល់បណ្តាលមកពីការជ្រែករាជ្យនេះ បានធ្វើអោយនគរទាំងពីរផ្អាកការធ្វើសង្រ្គាមនឹងគ្នាមួយរយៈដែរ។

សង្រ្គាមរវាងចាម្ប៉ា-អាណ្ណាម បានចាប់ផ្តើមឡើងវិញនៅឆ្នាំ ១៤០៣ ក្រោយមរណភាពរបស់ លីខៃ ក្រោមរជ្ជកាលព្រះរាជាដែលអាណ្ណាមហៅថា បាឌិចឡៃ (ចិនហៅថា ឆេនប៉ាធីឡៃ)។ ពេលនោះ គឺដល់ពេលពួកខាងអាណ្ណាម ជាអ្នកចេញវាយចាម្ប៉ា វិញម្តង។ កងទ័ពចាម្ប៉ាមិនអាចទប់ទល់នឹងកងទ័ពអាណ្ណាមបាន ក៏សុំចរចាសន្តិភាព តែត្រូវប្រគល់ដែនដីកូលុយ អោយទៅអាណ្ណាម ដែលអាណ្ណាមបានរៀបចំចេញជាខេត្តថាញ់វ៉ា (ក្វាងណាម) និងទឺងា (ក្វាងង៉ាយ)។

ពេលនោះខាងអាណ្ណាម ចាប់ផ្តើមមានគំនិតចង់បំបាត់នគរចាម្ប៉ាចោល ដោយសារតែការធ្វើសង្រ្គាមរ៉ាំរៃនឹងគ្នាអស់រយៈកាល ៦សតវត្សរ៍កន្លងមកហើយ ហើយបើទោះជាខាងចាម្ប៉ាទទួលការបរាជ័យយ៉ាងម៉េចក៏ដោយ ក៏ពួកគេនៅតែកាន់អាវុធមកប្រឆាំងវិញជានិច្ច។ ស្តេចចាម្ប៉ាបានដឹងពីគោលបំណងនេះ ក៏សុំអោយព្រះចៅអធិរាជចិនជួយធ្វើអន្តរាគមន៍។ ប៉ុន្តែខាងអាណ្ណាម មិនអើពើនឹងអន្តរាគមន៍ពីសំណាក់ប្រទេសចិនទេ ហើយបានចូលវាយប្រហារយកខេត្តចាលីយ៉ា ដែលពួកខាងចាម្ប៉ាបានដណ្តើមយកបានកាលពីប៉ុន្មានឆ្នាំមុន។ ស្តេចចាម្ប៉ា ឆេនប៉ាធីឡៃ ខឹងនឹងអធិរាជចិន ដោយសង្ស័យថា បានបោះបង់ខ្លួនចោល ក៏ទៅចងសម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយមេបះបោរនៅតុងកឹងម្នាក់ ជាហេតុធ្វើអោយព្រះចៅអធិរាជចិន រឹតតែខឹងខ្លាំងឡើង ហើយបោះបង់ស្តេចចាម្ប៉ាចោលមែនទែនតែម្តង។ កងទ័ពអាណ្ណាមក៏តាំងវាយទន្ទ្រានយកនគរចាម្ប៉ា ដែលគ្មានកំឡាំងអ្វីនឹងទប់ទល់ លើកលែងតែរាជធានីចាបាន មួយប៉ុណ្ណោះដែលមានកំពែងការពាររឹងមាំ។ ប៉ុន្តែជាសំណាងល្អដោយសារស្ថានភាពប្រទេសនាពេលនោះក្រីក្រ ខ្លាំងពេក ពិបាករកស្បៀងផ្គត់ផ្គង់អោយកងទ័ព, ខាងអាណ្ណាមក៏ដកទ័ពថយទៅស្រុកវិញអស់ទៅ។

ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមក អាណ្ណាមបានធ្វើសង្រ្គាមជាមួយចិន ដើម្បីទាមទារយកខេត្តឡាងសឺង។ សង្រ្គាមនេះ បានអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ទៅ ១០ឆ្នាំ។ ក្នុងរយៈពេលជាប់ដៃធ្វើសង្រ្គាមជាមួយចិននេះ ខាងនគរចាម្ប៉ាមិនឆ្លៀតឳកាសវាយដណ្តើមយកមកវិញ នូវទឹកដីដែលអាណ្ណាមបានទន្រ្ទានយកកាលពីពេលមុនទេ។ ទំរាំតែនឹកឃើញ និងបង្ហាញវត្តមានកងទ័ពនៅតាមជាយដែនអាណ្ណាមនៅឆ្នាំ ១៤៤៤ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ស្តេចមួយអង្គ ដែលអាណ្ណាមហៅថា ប៊ីកាយ (ចិនហៅថា ម៉ាហូពេនកៃ) អ្វីៗបានហួសពេលអស់ទៅហើយ។ ខាងអាណ្ណាមនៅតុងកឹង បានរៀបចំខ្លួនឡើងវិញទាន់ពេល ហើយពួកគេក៏មានសមត្ថភាពគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីការពារខ្លួន។ មិនត្រឹមតែទប់ទល់ជាប់ជាមួយចាម្ប៉ាទេ អាណ្ណាមថែមទាំងបានវាយបករហូតមកដល់រាជធានីចាបាន ទៀត។ ស្តេចម៉ាហូពេនកៃ បានត្រូវចាប់ជាឈ្លើយ ជាមួយនឹងរាជវង្ស និងបរិពារ។

ជាការកត់សំគាល់ ក្នុងពេលកើតសឹកសង្រ្គាមម្តងៗ ខាងអាណ្ណាមបានប្រើយុទ្ធសាស្រ្តចាប់ក្របួចស្តេចចាម្ប៉ាជា ឈ្លើយសឹក សំរាប់ធ្វើជាថ្នូរដោះដូរយកទឹកដីរបស់ចាម្ប៉ា។ ប្រហែលជាគិតយល់បែបនេះហើយ បានជាខាងនាហ្មឺនសព្វមុខមន្រ្តីចាម្ប៉ា ក៏បានបំភ្លេចស្តេចចំណាប់ខ្មាំងនោះចោល ហើយលើករាជវង្សមួយអង្គដែលអាណ្ណាមហៅថា ម៉ាហូគ្វីឡាយ (ចិនហៅថា ម៉ាហូគ្វែយឡាយ) ត្រូវជាក្មួយស្តេចឆេនប៉ាធីឡៃ អោយឡើងសោយរាជ្យជំនួស។ គឺពេលនោះហើយ ដែលខាងអាណ្ណាមបានប្រើល្បិចបំបែកបំបាក់មួយជាន់ទៀត ដោយបានដោះលែងស្តេចម៉ាហូពេនកៃ អោយត្រឡប់ចូលនគរចាម្ប៉ាវិញ ដើម្បីអោយទៅប្រឈមមុខក្នុងការដណ្តើមអំណាចគ្នាជាមួយស្តេចថ្មី ម៉ាហូគ្វីឡាយ ។ តែក្រោយមក ស្តេចម៉ាហូគ្វីឡាយ ត្រូវបានគេលួចធ្វើគត ហើយជំនួសវិញដោយស្តេចមួយអង្គទៀត ដែលអាណ្ណាមហៅថា គ្វីដូ ។

តាមឯកសារប្រវត្តិសាស្រ្តចិន បានអោយដឹងតមកថា ស្តេចគ្វីដូ ត្រូវបានគេធ្វើគតដណ្តើមរាជ្យបន្តទៀត ដោយស្តេចមួយអង្គឈ្មោះ ម៉ូតូប៉ានឡាយវ៉េ (អាណ្ណាមហៅថា បានឡាត្រាធ្វៀត)។ តែស្តេចបានឡាត្រាធ្វៀត ដែលបានសុគតទៅនៅក្នុងឆ្នាំ ១៤៦០ នោះ មិនបានសោយរាជ្យទេ ព្រោះក្រោយពីបានធ្វើគតស្តេចគ្វីដូ រួចក៏បានដាក់រាជ្យថ្វាយទៅព្រះអនុជព្រះនាម បានឡាថាត្សួន (អាណ្ណាមហៅថា បានឡាត្រាលួន)។

ព្រះរាជាថ្មីរបស់នគរចាម្ប៉ាព្រះនាម បានឡាត្រាលូន ក៏ប្រញាប់ប្រញាល់លើកទ័ពទៅវាយយកខេត្តហ្វាចូវ ពីអាណ្ណាមភ្លាមៗផងដែរ ដែលព្រឹត្តិការណ៍បង្កសង្រ្គាមនេះ គឺជាឳកាសមាសសំរាប់អោយអាណ្ណាម មានលេសគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីវាយយកនគរចាម្ប៉ា មកដាក់បញ្ចូលក្នុងទឹកដីរបស់ខ្លួន អោយវាចប់រឿង។

ក្នុងសង្រ្គាមផ្តាច់ព្រ័ត្រនេះ ខាងអាណ្ណាមបានបញ្ចូនទ័ពថ្មើជើង ១៦ម៉ឺននាក់ និងទ័ពជើងទឹក ១ម៉ឺនសំពៅ ដែលមានទ័ពចំណុះមិនតិចជាង ១០ម៉ឺននាក់ឡើយ។ ស្តេចបានឡាត្រាលូន ភិតភ័យក៏ប្រកាសសុំចរចាសន្តិភាព។ អាណ្ណាមក៏យល់ព្រមចរចា តែមិនឯកភាពលើសំណើរបស់ចាម្ប៉ាទេ ហើយសង្រ្គាមក៏ផ្ទុះឡើង។ កងទ័ពអាណ្ណាម បានឡោមព័ទ្ធបន្ទាយធីណាយ ភ្លាម។ ថ្ងៃបន្ទាប់ រាជធានីចាម្ប៉ាត្រូវអាណ្ណាមដណ្តើមយកបាន រួចការដុតបំផ្លាញរាជធានី និងការសំឡាប់រង្គាលក៏ចាប់ផ្តើមឡើងៈ មនុស្ស ៤ម៉ឺននាក់ត្រូវបានសំឡាប់ និង ៣ម៉ឺននាក់ទៀតត្រូវបានចាប់ជាឈ្លើយនាំយកទៅកាន់តុងកឹង។ ព្រះរាជាចាម្ប៉ា ក៏ស្ថិតក្នុងចំណោមឈ្លើយសឹកនឹងគេដែរ តែមានការថែទាំល្អជាង ថ្វីបើមិនព្រមចុះចូល និងមានចរិតកាចសាហាវយ៉ាងណាក្តី។ បន្ទាប់មក ទ្រង់ក៏បានសុគតតាមផ្លូវនៅ ង៉េអាន ហើយស្តេចអាណ្ណាម បានបញ្ជាអោយកាត់ព្រះសិរ យកមកដោតមុខក្បួនសំពៅ ដែលនៅពីលើ មានបដាមួយសរសេរអក្សរដាក់ថា៖ “ក្បាលស្តេចត្រាលូន ប្រភពនៃទុក្ខសោករបស់នគរចាម្ប៉ា” ។

ទីបំផុតទៅ សោកនាដកម្មនៃរឿងរ៉ាវរាជាណាចក្រអ្នកចំបាំង នៅខាងកើតនគរកម្ពុជា បានបញ្ចប់ទៅយ៉ាងដូច្នេះឯង។ អាណាខេត្តទាំងអស់របស់ចាម្ប៉ា លើកលែងតែផានរ៉ាង មួយចេញដែលមិនបានកាន់សាសនាមហាម៉ាត់ ត្រូវបានអាណ្ណាមដាក់បញ្ចូលជាទឹកដីខ្លួន និងមានអភិបាលខេត្តជាអាណ្ណាម នៅត្រួតត្រាពីលើ។

ដើម្បីគេចចេញពីនឹមត្រួតត្រារបស់ អាណ្ណាមនេះ អ្នកស្រុកក៏បាននាំគ្នារត់ចេញ ខ្លះទៅនៅក្នុងព្រៃភ្នំជាមួយពួកម៉យ ខ្លះឆ្លងចូលមកកម្ពុជា ខ្លះចុះទូកទៅកោះស៊ូម៉ាត្រា, នៅសល់តែស្រីៗ មនុស្សចាស់ជរា និងកុមារតែប៉ុណ្ណោះ។ តាមពិត ពួកអាណ្ណាមបានទុកមេកោយចាមជាច្រើន អោយបន្តតាំងទីលំនៅ នៅភាគខាងត្បូងរាជាណាចក្រជាមួយនឹងខ្ញុំកំដររបស់គេ គឺពួកដែលមិនដែលធ្វើសង្រ្គាមជាមួយអាណ្ណាម។ ចំណែកអ្នកស្រែចំការវិញ ពួកគេក៏នៅតែបន្តរស់នៅលើដីភូមិឋានរបស់គេដដែលជា ធម្មតា។ ពួកចាមទាំងអស់នោះ នៅតែរក្សាទំនៀមទំលាប់ប្រពៃណីរបស់ខ្លួនដដែល ហើយអាណ្ណាមបានហៅអ្នកទាំងនោះថា ហូយ ឬ វ៉េ (Huế) ។

រីឯពួកចាមណាដែលមិនព្រមរស់នៅក្រោម ការត្រួតត្រា និងសំរបសំរួលជាមួយអ្នកឈ្នះនោះ ខាងអាណ្ណាមក៏ចាប់បញ្ចូនតាមទូក-សំពៅ រួចដឹកឆ្ពោះទៅសមុទ្រខាងត្បូង ឆ្លងកាត់ច្រកសឹង្ហបុរី សំដៅទៅចំណុចខាងជើងកោះស៊ូម៉ាត្រា ជាស្រុកកំណើតដើមរបស់ពួកគេ ដែលក្រោយមក ពួកគេបានបង្កើតជាអាណាចក្រថ្មីមួយឈ្មោះថា រដ្ឋអាត់ឈីនន័រ ឬ អាចេន ឬ អាចេ (Aceh)។

ពួកចាម ដែលបានក្លាយទៅជារដ្ឋអាចេនេះ នៅតែជាប្រជាជាតិមួយដូចពីមុនដដែល គឺរំជើបរំជួល ស្វាហាប់ ក្លាហាន ចូលចិត្តច្បាំង និងធ្វើសង្រ្គាមរហូត។ ជាទឡ្ហីករណ៍ នៅសតវត្សរ៍ទី១៩ ពួកហុល្លង់បានប្រើពេលអស់ ៣០ឆ្នាំ ទំរាំនឹងបង្រ្កាបពួកអាចេនេះ ដើម្បីត្រួតត្រាធ្វើអាណានិគមបាន…៕