ព្រះបាទអង្គឌួងមានរាជបុត្រា៣ព្រះអង្គគឺ អ្នកអង្គម្ចាស់អង្គវតី (ច្រឡឹង) ជាព្រះរាជបុត្រាច្បង ពេលនោះមានព្រះជន្ម២៦ព្រះវស្សាហើយ អ្នកអង្គម្ចាស់អង្គស (អួ) (90) ជាព្រះរាជបុត្រាបន្ទាប់ មានព្រះជន្ម២០ព្រះវស្សា និងអ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថា (ស៊ីវត្ថា-អង្គភឹម) ជារាជបុត្រាទី៣ មានព្រះជន្ម១៩ព្រះវស្សា ទាំង៣ព្រះអង្គនេះមានព្រះមាតាផ្សេងៗគ្នា ។
ផែនទីប្រទេសកម្ពុជាឆ្នាំ ១៧៧០
ព្រះវររាជមាតារបស់ព្រះបាទអង្គឌួង ដែលត្រូវជាព្រះអយ្យកាខាងព្រះបិតារបស់អ្នកអង្គម្ចាស់ទាំង៣អង្គ បានកោះប្រជុំក្រុមប្រឹក្សាមន្ដ្រីធំៗ ហើយបានជ្រើសតាំងអ្នកអង្គម្ចាស់អង្គវតីជាព្រះរៀម និងជាព្រះឧបរាជផងឱ្យឡើងសោយរាជ្យបន្ដ តាមបណ្ដាំរបស់ព្រះបាទអង្គឌួង ។
នៅថ្ងៃរៀបចំព្រះរាជាពិធីរាជាភិសេក ព្រះរាជាថ្មីបានប្រកាន់យកព្រះនាមថា «នរោត្ដម» ដែលស្ដេចសៀមបានដាក់ថ្វាយនៅពេលព្រះអង្គបានឡើងជាព្រះឧបរាជនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៥៦ ។ នៅពេលដែលបានទទួលដំណឹងពីការជ្រើសតាំងព្រះរាជាថ្មីនេះភ្លាម ស្ដេចសៀមបានបញ្ជូននូវការយល់ព្រមរបស់ព្រះអង្គមកភ្លាម ហើយបានសន្យាមិនច្បាស់លាស់ថា ទ្រង់នឹងយាងមកចូលរួមជាអធិបតីដោយផ្ទាល់ព្រះអង្គឯង ។ ក៏ប៉ុន្ដែព្រមជាមួយគ្នានោះ ស្ដេចសៀមដែលដឹងច្បាស់អំពីការច្រណែនរបស់អ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថាចំពោះព្រះរៀម បានអនុញ្ញាតឱ្យព្រះអង្គយាងត្រលប់ចូលមកកម្ពុជាវិញផងដែរ ។
នៅពេលឡើងគង់លើរាជបល្ល័ង្កភ្លាម ព្រះបាទនរោត្ដមបានបញ្ជាឱ្យគេសង់ព្រះរាជវាំងសម្រាប់ព្រះអង្គនៅឧត្ដុង្គ នៅពីខាងលិចស្រះស្រង់ រួមទាំងដំណាក់សម្រាប់មហេសី និងស្រីស្នំក្រមការ សាលរបាំសម្រាប់ការសម្ដែងល្ខោន និងព្រះរាជបណ្ណាល័យមួយផងដែលមានជញ្ជាំងធ្វើពីបាយអដំបូលប្រក់ស្បូវ ។ ព្រះអង្គបានយាងចូលគង់នៅក្នុងព្រះរាជវាំងថ្មីនេះនៅក្នុងខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦០ ។
ព្រះរាជាទ្រង់ស្រលាញ់អ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថាណាស់ ចាត់ទុកដូចជាព្រះអនុជរួមព្រះមាតា ។ ព្រះអង្គបានប្រទានប្រាក់១០០ណែន (៨ពាន់ហ្វ្រង់) ចិញ្ចៀនមាស និងគ្រឿងអលង្ការផ្សេងៗថែមទៀត រួចបានសន្យាថា នឹងរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ព្រះអង្គជាមួយព្រះក្សត្រីសិរីវង្ស ដែលត្រូវជាព្រះអនុជរួមព្រះបិតាទាំងអស់គ្នាទៀតផង ។ ក៏ប៉ុន្ដែ អ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថា ដែលរំពឹងគិតថាក្រុមប្រឹក្សាមហាមន្ដ្រីចូលចិត្ដព្រះអង្គច្រើនជាងព្រះរៀមទាំង២ បែរជាចាប់ផ្ដើមប្រើកលឧបាយប្រឆាំងនឹងព្រះរាជា ប្រឆាំងនឹងរដ្ឋមន្ដ្រីរបស់ព្រះអង្គ ប្រឆាំងនឹងចៅហ្វ៊ាមាស ជាមន្ដ្រីមានវ័យចំណាស់ជាងគេហើយក៏ជាមេគេដែរ ដែលអ្វីៗអាស្រ័យលើការសម្រេចចិត្ដរបស់គាត់ ។ អ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថាមានបំណងចង់ធ្វើឃាតចៅហ្វ៊ាមាសនេះចោលដើម្បីជាការដាក់ទោស ព្រោះគឺគាត់នេះហើយដែលបានជ្រើសរើសព្រះរៀមឱ្យឡើងគ្រងរាជបល្ល័ង្ក ហើយបានប្រើឥទ្ធិពលការពារព្រះរៀមទៀត ។ ចៅហ្វ៊ាមាសបានយាងអ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថាឱ្យទៅផ្ទះគាត់ ដើម្បីអប់រំណែនាំព្រះអង្គ ធ្វើឱ្យព្រះអង្គមានការភ័យខ្លាច រួចនៅស្ងៀមបាន១ឆ្នាំដែរ ។ ប៉ុន្ដែបន្ទាប់មក ទ្រង់ក៏ចាប់ផ្ដើមប្រើកលឧបាយឡើងវិញ ។
អ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថាពេលនោះជាយុវជនសង្ហាម្នាក់ ប៉ិនប្រសប់ក្នុងការនិយាយស្ដីទៅកាន់មនុស្សម្នា ហើយត្រូវបាននារីៗ និងប្រជារាស្ដ្រស្រលាញ់ចូលចិត្ដច្រើន ។ ទ្រង់មានប្រាជ្ញាឈ្លាសវៃ មានការចេះដឹងខ្ពស់ និយាយខ្មែរបានល្អជាងព្រះបាទនរោត្ដម ដែលចូលចិត្ដប្រើតែភាសាសៀម ក៏ប៉ុន្ដែទ្រង់មានការច្រណែនច្រើន ។ ទ្រង់ប៉ិនប្រសប់ក្នុងការថ្លែងសុន្ទរកថាបានល្អណាស់ ពូកែនិយាយថែមថយបញ្ឆិតបញ្ឆៀងលើព្រឹត្ដិការណ៍ប្រចាំថ្ងៃ ឌឺដងឱ្យព្រះរាជាជាព្រះរៀម លើកអំពីទម្លាប់ធូររលុងរបស់ព្រះអង្គ អំពីសេចក្ដីស្នេហារបស់ព្រះអង្គជាមួយបងប្អូនស្រីៗ និងជាមួយជាយារបស់ព្រះបិតា ជាដើម ។ ទ្រង់មានមហិច្ឆតាខ្ពស់ ហើយមិនចេះគិតខ្លាចរអែងអ្វីឡើយ អាចនឹងបំផ្លិចបំផ្លាញព្រះរាជាណាចក្របាន ដោយហេតុតែចង់ដណ្ដើមយកអំណាចនេះ ។
ក្នុងចំណោមបក្សពួករបស់អ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថាមានញាតិខាងព្រះមាតាម្នាក់ គឺស្នងសូរ ដែលបានដើរបំផុសបំផុលប្រជារាស្ដ្រនៅដីបាភ្នំ ស្វះស្វែងជ្រើសរើសគ្នីគ្នា ។ ព្រះរាជាបានចេញបញ្ជាឱ្យស្នងសូរចូលខ្លួនមកឧត្ដុង្គ ដើម្បីប្រគល់ឱ្យចៅហ្វ៊ាមាសកាត់ទោស ។ ស្នងសូរមិនព្រមចូលខ្លួនតាមព្រះរាជបញ្ជាទេ ហើយបានរត់ទៅជ្រកកោននៅក្នុងដំណាក់របស់អ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថា ដែលឈប់ចូលគាល់ព្រះរាជាដែរ ។ ម្យ៉ាងទៀត មានលេចឮពាក្យចចាមអារ៉ាមនិយាយថា ស្ដេចសៀមបានបញ្ជូនអ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថាមកកម្ពុជា ដើម្បីត្រួតពិនិត្យតាមដានមើលរាជវង្ស និងមន្ដ្រីរាជការទាំងអស់ តើមានអ្នកណាមិនស្មោះត្រង់នឹងពួកសៀមដែរឬទេ ?
គំនូសបំព្រួញខ្សែរាជវង្ស នៃ ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា សម័យឧត្តុង្គ
បន្ដិចក្រោយមកដោយអ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថា និងព្រះជាយាមិនបានទៅចូលរួមព្រះរាជពិធីមួយដែលគេរៀបចំថ្វាយសពព្រះបាទអង្គឌួង ព្រះបាទនរោត្ដមបានបញ្ជាឱ្យព្រះអនុជនេះយាងចេញពីព្រះរាជាណាចក្រ ធ្វើដំណើរជាមួយមិត្ដភក្ដិទាំងអស់ទៅបាងកក ជាមួយទូតដែលស្ដេចសៀមឱ្យនាំយកកោដ្ឋមាសមួយមកថ្វាយព្រះរាជា ដើម្បីដាក់ធាតុព្រះបិតា ។ អ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថា និងព្រះជាយាបានប្រកែកមិនព្រមគោរពតាមទេធ្វើឱ្យព្រះរាជាខ្ញាល់ជាខ្លាំង អត់ទ្រាំមិនបានក៏បញ្ជាឱ្យពួកមន្ដ្រីចាប់ខ្លួនព្រះអង្គ ។ ពួកមន្ដ្រីទាំងនោះទីទើមិនដឹងថាត្រូវគោរពតាមនរណា មួយគឺព្រះបាទនរោត្ដមដែលជាព្រះរាជាគង់លើរាជបល្ល័ង្ក មួយទៀតគឺអ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថា ដែលប្រជារាស្ដ្រស្រលាញ់ចូលចិត្ដ ។ ទាល់តែគេបង្កើតកងកម្លាំងមួយដែលមានសុទ្ធតែពួកអ្នកកាន់សាសនាកាតូលិកជាបច្ឆាញាតិរបស់ពួកព័រទុយហ្គាល់ ទើបពួកនេះសម្រេចចិត្ដដាច់ខាតចាប់ខ្លួនព្រះអង្គ ។ អ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថាបានតតាំងតបវិញ ក៏ប៉ុន្ដែត្រូវគេឡោមជុំជិត ទ្រង់ក៏លោតឡើងលើសេះបំបោលកាត់ខ្សែត្រៀម ហើយរត់គេចខ្លួនព្រះអង្គចេញទៅជាមួយនឹងស្រីក្មេងម្នាក់ ដែលព្រះអង្គបានចាប់ពង្រត់ចេញពីព្រះរាជវាំង ជាហេតុធ្វើឱ្យគេកាត់ស្មានថា នោះហើយជាមូលហេតុអាថ៌កំបាំងនៃទំនាស់រវាងបងប្អូនទាំង២ព្រះអង្គ ។ គេបានចាប់ព្រះមាតារបស់អ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថាឃុំទុកក្នុងព្រះរាជវាំង ដោយចោទថា ព្រះនាងបានឃុបឃិតជាមួយព្រះរាជបុត្រា ។
សង្គ្រាមបានផ្ទុះឡើងរវាងបងប្អូនទាំង២ព្រះអង្គ ហើយជាថ្មីម្ដងទៀត ការបែកបាក់គ្នាដើម្បីដណ្ដើមអំណាចរវាងសមាជិក២អង្គរបស់ព្រះរាជវង្សានុវង្សនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា បានកើតមានសាជាថ្មី ដោយគ្មានគិតថា ព្រះរាជាណាចក្រកំពុងតែជួបប្រទះគ្រោះវិនាសហិនហោចអ្វីទេ ។ មុនដំបូងទ័ពរបស់ចៅហ្វាយខែត្របាភ្នំខាងព្រះរាជាត្រូវទ័ពរបស់ស្នងសូរ និងរាមាយោធា (91) វាយឱ្យបរាជ័យតែបន្ទាប់មកក៏ទទួលជ័យជម្នះតិចតួចមកវិញ ដែលមិនសូវជាធំដុំប៉ុន្មានទេ ធ្វើឱ្យព្រះបាទនរោត្ដមអស់សង្ឃឹមជាខ្លាំង ណាមួយប្រជារាស្ដ្រក៏ឈរមើលការធ្វើសង្គ្រាមនេះដោយមិនកាន់ជើងខាងណាជាងខាងណាដែរ ទ្រង់ក៏ចុះទូកចេញដំណើរតាមទន្លេ និងបឹងទន្លេសាប ទៅកាន់ខែត្របាត់ដំបងបាត់ទៅដោយបាននាំយកកេតនភណ្ឌព្រះរាជាណាចក្រទៅជាមួយផង (ខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦១) ។
ដំណើរយាងចាកចោលរាជធានីនេះបានធ្វើឱ្យសត្រូវរបស់ព្រះរាជាទទួលបានជ័យជម្នះ ។ រាមាយោធា ដែលជាវីរបុរសតែម្នាក់គត់នៅក្នុងសង្គ្រាមបង្ហូរតែឈាមគ្នាឯងនេះ ហើយដែលបង្ហាញឱ្យឃើញនូវថាមពល និងល្បិចខ្លះៗ បានវាយដណ្ដើមយកឧត្ដុង្គបាន ក៏ប៉ុន្ដែបន្ទាប់មកមិនដឹងថាត្រូវធ្វើអ្វីតទៅទៀតដើម្បីបន្ដវាតអំណាចទៅលើព្រះនគរទាំងមូល ចាប់បង្ខំឱ្យចៅហ្វាយខែត្រទាំងអស់ទទួលស្គាល់គោរពខ្លួនផងទេ ។ គាត់ជាអ្នកពូកែខាងធ្វើចម្បាំង ក៏ប៉ុន្ដែមិនដឹងមិនយល់អំពីការគ្រប់គ្រងប្រទេស និងអំពីនយោបាយបន្ដិចទាល់តែសោះ ។ ពេលនោះស្រាប់តែពួកចាម និងម៉ាឡេនៅត្បូងឃ្មុំដែលធ្លាប់បានបះបោររួចមកហើយកាលក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទអង្គឌួង ដល់ច្បាំងចាញ់បានរត់គេចទៅនៅឯចូវដុកនោះ បានស្រុះស្រួលត្រូវរ៉ូវគ្នាជាមួយពួកអ្នកកាន់សាសនានៅលង្វែក និងកំពង់ហ្លួង ដែលទើបតែប្រកែកមិនព្រមផ្ដល់ការគាំទ្រដល់ព្រះរាជា បានសំណូមពរឱ្យព្រះមហាក្សត្រិយានីជាព្រះអយ្យកា ដែលគង់នៅឧត្ដុង្គជាមួយនឹងរាជវង្សានុវង្សមួយចំនួន និងស្រីស្នំក្រមការទាំងអស់ជួយគាំទ្រព្រះរាជា ។ គេបានបង្វិលទ្រព្យរបស់ដែលគេបានរឹបអូសយកឋានៈតួនាទី មុខតំណែងពីមុនទៅឱ្យពួកនោះវិញ រួចហើយពួកគេក៏ចាប់ចេញធ្វើសកម្មភាព ។ ព្រះមហាក្សត្រិយានីបានកោះហៅរាមាយោធាឱ្យចូលគាល់ រួចបានស្ដីបន្ទោសចំពោះអំពើក្បត់របស់ខ្លួន ហើយបានបញ្ជាឱ្យដកថយចេញពីឧត្ដុង្គជាបន្ទាន់ ។ រាមាយោធាក៏នាំទ័ពរបស់ខ្លួនចេញមកកាន់ភ្នំពេញវិញ ។
មកដល់ភ្នំពេញ រាមាយោធាបានជួបជាមួយនាវាចម្បាំងតូចមួយដែលទើបតែឡើងមកពីកូសាំងស៊ីន ដើម្បីផ្ដល់កិច្ចការពារដល់បេសកកម្មកាតូលិករបស់បារាំង ហើយដោយភ័យខ្លាំងណាស់ គាត់បានសន្យាសុខចិត្ដជួសជុលការខូចខាតទាំងអស់ ដែលបណ្ដាលមកអំពីការដុតពញាឮក្នុងពេលវាយគ្នាកាលពីប៉ុន្មានសប្ដាហ៍មុន ។ រាមាយោធាបានប្រគល់សំណងជាប្រាក់៤ពាន់ហ្វ្រង់ជូនទៅ អេវ៉ែកមីស្ហ ភ្លាម ហើយបានសន្យាថានឹងជូន១ម៉ឺន២ពាន់ទៀតនៅខែក្រោយ ។ តាមពិតទៅនាវាចម្បាំងតូចនេះត្រូវបានបញ្ជូនឱ្យមកភ្នំពេញដើម្បីគ្រាន់តែការពារពួកសាសនទូតកាតូលិកជាតិបារាំងប៉ុណ្ណោះ ក៏ប៉ុន្ដែពួកបះបោរមើលឃើញថា ជាអន្ដរាគមន៍ជួយព្រះបាទនរោត្ដមទៅវិញ ។ ក៏ប៉ុន្ដែនោះហើយជាអ្វីដែលគេចង់បាន ណាមួយពួកកាតូលិកក៏ទទួលបញ្ជាពីអេវ៉ែករបស់គេ ឱ្យធ្វើការប្រយុទ្ធជួយព្រះរាជាផងដែរ នៅពេលដែលព្រះរាជាបានចេញព្រះរាជបញ្ជាឱ្យចាប់ខ្លួនអ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថា និងព្រះជាយាសិរីវង្ស ។
នៅពេលនោះសង្គ្រាមបានចាប់ផ្ដើមឡើងនៅភាគខាងត្បូងតាមបណ្ដោយព្រំដែន ហើយបានបន្ដទៅយ៉ាងយូរ ដោយគ្មានបានផលអ្វីប៉ុន្មានទេ ។ ចៅហ្វាយខែត្រដីបាភ្នំបានចេញធ្វើការប្រយុទ្ធយ៉ាងអង់អាចក្លាហាន ជួនក៏ត្រូវរាមាយោធាវាយឱ្យបរាជ័យជួនក៏ទទួលបាននូវជ័យជម្នះខ្លះវិញ ។ ពេលនោះមានទាហានបារាំង៥នាក់បានទទួលច្បាប់ឱ្យឈប់សម្រាកនៅកូសាំងស៊ីន មុនដំបូងអ្នកទាំង៥បានចូលបម្រើពួកបះបោរ ។ ក៏ប៉ុន្ដែលុះដល់បានទទួលព័ត៌មានច្បាស់លាស់ពីសភាពការណ៍ពិតពីអេវ៉ែកមីស្ហ ក៏ត្រលប់មកជួយខាងឧត្ដុង្គវិញ ។ ពេលនោះប្រជាជនខ្មែររីករាយត្រេកអរខ្លាំងណាស់ វាហាក់ដូចជាថាគេនឹងអាចគាស់រំលើងអ្វីៗទាំងអស់បាន នៅពេលដែលមានពួកទាហានបារាំង៥នាក់នោះបញ្ជា ។ ព្រះអង្គស ជាព្រះអនុជបន្ទាប់របស់ព្រះរាជាសព្វថ្ងៃនេះ ដែលពេលនោះទ្រង់ជាព្រះកែវហ្វ៊ា ហើយក៏ជាព្រះរាជានុសិទ្ធិផងដែរពេលអវត្ដមានព្រះរាជាដែលកំពុងតែគង់នៅឯបាងកក បានប្រគល់នាវាមួយកងឱ្យពួកនោះទៅវាយដណ្ដើមយកបន្ទាយរបស់រាមាយោធានៅមាត់ក្រសារ ។ នៅពេលទទួលបានដំណឹងថាពួកបារាំងជាអ្នកបញ្ជាដឹកនាំទ័ពនាវានោះ រាមាយោធាមិនបាននៅតទល់ទេ តែបាននាំទ័ពរត់គេចអស់ទៅ ។
ពេលនោះ ព្រះបាទនរោត្ដមបានចាប់គិតឃើញថា ព្រះអង្គមិនគួរនឹងយាងចេញពីព្រះនគរសោះ ដល់ឃើញព្រះអនុជព្រះកែវហ្វ៊ាចាត់ចែងកិច្ចការព្រះរាជាណាចក្រ ហើយដឹកនាំសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងអ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថាផង ព្រះអង្គពិភាល់ថាព្រះអនុជមានបំណងប្រឆាំងនឹងព្រះអង្គ ហើយឱ្យគេជ្រើសតាំងជាព្រះមហាក្សត្រជំនួសព្រះអង្គវិញ ។ ការដែលព្រះរាជាទ្រង់គិតដូច្នេះខុសស្រឡះ ក៏ប៉ុន្ដែបើទោះជាយ៉ាងណាក្ដីអ្នកអង្គម្ចាស់ស៊ីសុវត្ថិ បានត្រូវរងគ្រោះដោយសារព្រះរាជាជាព្រះរៀមរហូត ។
ពេលនោះពួកមន្ដ្រីៗនៅឧត្ដុង្គបានជំរុញឱ្យអេវ៉ែកមីស្ហ សរសេរលិខិតមួយទៅកុងស៊ុលបារាំងប្រចាំរាជធានីបាងកកឱ្យទៅជួបស្ដេចសៀម សំណូមពរសុំព្រះអង្គចាត់ឱ្យកប៉ាល់មួយដឹកព្រះបាទនរោត្ដមមកចុះចតនៅកំពត ហើយនិងសុំឱ្យបញ្ជូនទ័ពមួយកងមកតាមបាត់ដំបង សម្រាប់ជួយការពារព្រះរាជានៅឧត្ដុង្គផង ។ ស្ដេចសៀមរីករាយណាស់នឹងបានលូកដៃចូលមកក្នុងកម្ពុជាជាថ្មីម្ដងទៀត ហើយសង្ឃឹមថានឹងអាចស្ដារឥទ្ធិពលចាស់របស់សៀមមកលើកម្ពុជាឡើងវិញបាន ។ ទ្រង់បានចាត់ឱ្យគេជូនដំណើរព្រះបាទនរោត្ដមមកកំពត ។ ព្រះរាជាយាងចូលមកឧត្ដុង្គវិញនៅក្នុងខែមីនា ឆ្នាំ១៨៦២ ហើយក៏ចាប់ទទួលអំណាចទាំងអស់ពីមុនមកភ្លាមដែរ ។ ការដែលអេវ៉ែកមីស្ហ ធ្វើដូច្នេះគឺផ្ទុយនឹងនយោបាយរបស់បារាំង ថ្វីបើបានធ្វើឱ្យព្រះរាជាយាងត្រលប់មកកាន់ព្រះនគរវិញក៏ដោយ ព្រោះវាបានធ្វើឱ្យមានអន្ដរាគមន៍របស់សៀមឡើងវិញ ដែលនៅពេលនោះ បារាំងមានវត្ដមាននៅកូសាំងស៊ីនរួចទៅហើយ ហើយជិតជាងបាងកកផង ។ ម្ល៉ោះហើយគេបានស្ដីបន្ទោសអេវ៉ែកមីស្ហបន្ដិចបន្ដួច ហើយស្ដេចសៀមក៏មិនបានបញ្ជូនទ័ពមកដែរ ។
ក្រោយមក គេសម្លាប់រាមាយោធាបាន (92) ហើយស្នងសូរក៏ត្រូវចាប់ខ្លួនដាក់ក្នុងទ្រុងដែរ ប៉ុន្ដែបានរត់រួចទៅវិញ ហើយគេចខ្លួនទៅកូសាំងស៊ីនបាត់ទៅ ។ អ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថាក៏គេចព្រះអង្គបាត់ បក្សពួកមួយចំនួនបានត្រូវគេដឹកយកទៅដាក់នៅឯកោះត្រឡាច (ពូឡូកុងឌ័រ) ការបះបោរក៏ស្ងាត់បាត់ទៅ ។ ក៏ប៉ុន្ដែ ចាប់ពីទ្រង់បានយាងត្រលប់មកវិញនេះ ព្រះរាជាកម្ពុជាហាក់ដូចជាកាន់តែចំណុះស្ដេចសៀមខ្លាំងឡើងៗ រហូតដល់មើលទៅឃើញថា រ៉េស៊ីដង់សៀមទេដែលមានសិទ្ធិអំណាចមែនទែន ។
នៅក្នុងឆ្នាំដដែលនោះមានជនកំបុតជើងត្រឹមភ្លៅម្នាក់ឈ្មោះថា បា បានបំបះបំបោរយុវជនក្មេងៗនៅក្នុងខែត្រសំរោងទង ឱ្យសែងខ្លួនទៅរាជធានីឧត្ដុង្គ ហើយបើកការវាយប្រហារទៅលើព្រះរាជវាំង ។ ក៏ប៉ុន្ដែទ័ពរបស់ បា ត្រូវបរាជ័យ បែកខ្ញែកគ្នាអស់ ឯបាបានរត់គេចខ្លួនរួចរហូតទៅដល់ខែត្រពោធិ៍សាត់ ។ គេតាមចាប់មេបះបោរនេះបាន រួចដឹកតាមរទេះមករាជធានីវិញ ប៉ុន្ដែ បា បានស្លាប់តាមផ្លូវទៅហើយ ។ គេបានយកខ្មោចជនក្បត់នេះដាក់តាំងជាសាធារណៈអស់ពេល៣ថ្ងៃ រួចយកមកព្យួរនៅខាងកើតផ្សារដែក ដាក់ក្បាលសំយុងចុះក្រោម ទ្រូងត្រូវគេវះចំហធ្លុង ។
នៅសម័យនោះគេបានរៀបចំពិធីបូជាព្រះសពរបស់ព្រះបាទអង្គឌួង ហើយរើសអដ្ឋិធាតុដាក់ក្នុងកោដិមាសមួយដែលស្ដេចសៀមបានផ្ញើមកឱ្យកាលពីឆ្នាំមុន ។
កាលពីមុន គឺក្នុងខែមីនា ឆ្នាំ១៨៦១ លោកឧត្ដមនាវី ស្ហាកនេ ដែលជាមេបញ្ជាការនៅសាយហ្គន បានបញ្ជូននាយទាហានជើងទឹកម្នាក់ឱ្យមកថ្វាយដំណឹងដល់ព្រះបាទនរោត្ដមថា រដ្ឋាភិបាលបារាំងបានសម្រេចមកតាំងនៅកូសាំងស៊ីនយូរអង្វែង ហើយមានចេតនាចង់រក្សាទំនាក់ទំនងល្អជាមួយកម្ពុជា ។ នៅក្នុងការសន្ទនាពេលចូលគាល់ព្រះរាជា នាយទាហាជើងទឹកនោះបានទូលព្រះអង្គថាលោកឧត្ដមនាវីចង់ឱ្យព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាមានចំណងមេត្រីភាពសេរីជាមួយបរទេស មិនចំណុះអ្នកណាមួយទេ ហើយនៅពេលនោះ បារាំងនឹងទៅជាមិត្ដរបស់ប្រជាជនកម្ពុជាវិញ ។ ព្រះរាជាបានឆ្លើយតបទៅវិញថា កម្ពុជាមានសេរីភាពពេញលេញជាមួយសៀម ហើយគ្មានបានចុះសន្ធិសញ្ញាអ្វីដែលចងកម្ពុជាដែរ ក៏ប៉ុន្ដែព្រះអង្គបានមានបន្ទូលដោយឥតលាក់លៀមប្រាប់ទៅនាយទាហានជើងទឹកនោះដែរថា សៀមនៅមានគុណលើកម្ពុជាច្រើនក្នុងការដែលគេបានជួយដណ្ដើមយកយើងចេញពីដៃពួកអាណ្ណាមមកវិញ នៅពេលដែលពួកអាណ្ណាមនេះបានគ្រប់គ្រងកម្ពុជាតាមរបៀបរបបស្រុកគេទៅហើយ ដោយប្រើប្រាស់មន្ដ្រីរបស់គេទៀត ។ តាមពិតទៅ គេសង្កេតឃើញថា ព្រះបាទនរោត្ដមហាក់ដូចជាចំណុះបញ្ជារបស់ស្ដេចសៀមកាន់តែខ្លាំងឡើងៗ ចាប់តាំងតែពីពេលដែលព្រះអង្គបានយាងត្រលប់ចូលមកក្នុងរាជធានីឧត្ដុង្គវិញ អាចប្រហែលជាស្ដេចសៀមបានចាត់មន្ដ្រីរបស់គេណាម្នាក់ឱ្យមកនៅអែបនឹងព្រះអង្គជាប់ ដែលយើងមិនទាំងស្គាល់ផងក៏មិនដឹង ។
ប្រទេសបារាំងមិនអាចគាំទ្រឱ្យប្រជាជនមួយដែលនៅជិតបង្កើយនឹងកូសាំងស៊ីន ក្លាយទៅជាចំណុះអធិរាជមួយដែលនៅឆ្ងាយជាងហើយដែលតែងតែ និងកំពុងមានបំណងចង់ដណ្ដើមយកនគរទៅដាក់បញ្ចូលជាទឹកដីរបស់គេបានទេ ។ ដោយស្ដេចសៀមបញ្ជូនរ៉េស៊ីដង់សៀមម្នាក់គឺពញារាជជាសម្ងាត់ឱ្យមកនៅឧត្ដុង្គអែបនឹងព្រះរាជា លោកឧត្ដមនាវីក៏សម្រេចបញ្ជូនរ៉េស៊ីដង់បារាំងម្នាក់មកដែរ ដោយចេញមុខតែម្ដង ។ នៅក្នុងខែមេសា ឆ្នាំ១៨៦២ លោកអនុនាវីឯក ឌូដាដឺឡាគ្រេ បានចេញកប៉ាល់ពីយ៉ាឌិញមកចុះនៅកំពង់ហ្លួង ជាមួយបេសកកម្មត្រូវបង្ហាញខ្លួននៅគ្រប់ទីកន្លែង ធ្វើដំណើរទៅសព្វទិសទីក្នុងប្រទេស ធ្វើដំណើរឡើងចុះតាមទន្លេ និងចូលគាល់ព្រះរាជាឱ្យបានញឹកញាប់ ដោយមិនចាំបាច់មានអន្ដរការីនៅចន្លោះកណ្ដាលរវាងព្រះរាជា និងគាត់ទេ ។
មិនយូរប៉ុន្មានលោកអនុនាវីឯកក៏ក្ដាប់បានរឿងរ៉ាវទាំងអស់ដែលគេខិតខំលាក់នឹងគាត់ ហើយពិនិត្យឃើញថា នៅឧត្ដុង្គស្ដេចសៀមមានអំណាចខ្លាំងជាងព្រះបាទនរោត្ដមទៅទៀត ។ គាត់បានរាយការណ៍អំពីស្ថានភាពនេះទៅទេសាភិបាលកូសាំងស៊ីន ។ លោកឧត្ដមនាវី ឡាហ្គ្រង់ឌីយែរ ដែលជំនួសលោកឧត្ដមនាវី បូណា បានសម្រេចថាត្រូវបញ្ចប់ស្ថានភាពនេះ ព្រោះថាបើបណ្ដោយទុកយូរៗទៅ ឥទ្ធិពលរបស់សៀមនឹងកាន់តែរឹងមាំឡើងៗ ហើយបណ្ដាលឱ្យមានគ្រោះថ្នាក់ចំពោះកម្ពុជា ក៏ដូចជាចំពោះបារាំង ។
នៅក្នុងខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨៦៣ លោកឧត្ដមនាវី ឡាហ្គ្រង់ឌីយែរ បានមកឡើងគោកនៅកំពង់ហ្លួង រួចបានធ្វើដំណើរទៅដល់ឧត្ដុង្គមួយម៉ោងក្រោយមក ។ គាត់បានចូលគាល់ព្រះរាជា ទូលប្រាប់ព្រះអង្គអំពីស្ថានភាពស្រុកទេស ហើយក្រោយពីបានស្ដាប់ការប្រកាសរបស់ព្រះរាជាថាព្រះអង្គនៅឯករាជ្យពីប្រទេសសៀម គាត់បានស្នើព្រះអង្គឱ្យដាក់កម្ពុជានៅក្នុងអាណាព្យាបាលបារាំងដែលនៅជិតខាងជាង ហើយដែលនឹងការពារកម្ពុជាឱ្យរួចផុតពីសត្រូវគឺអាណ្ណាម និងសៀម ធានាឱ្យព្រះរាជាណាចក្រស្ថិតស្ថេរតទៅសម្រាប់កូនចៅជំនាន់ក្រោយ ។ ព្រះរាជាបានយល់ព្រមទទួលយកអាណាព្យាបាលរបស់បារាំង ក៏ប៉ុន្ដែទ្រង់នៅមានការញញើតញញើមខ្លះ ដោយទ្រង់បារម្ភខ្លាចដល់ពេលមួយបារាំងបោះបង់កូសាំងស៊ីនចោល ហើយទុកឱ្យកម្ពុជានៅទទួលរងកំហឹងរបស់អាណ្ណាម និងសៀមសាជាថ្មីទៀត ។ អ្វីដែលបណ្ដារដ្ឋនៅឥណ្ឌូចិនបានដឹង គឺបារាំងមិនដែលរក្សាទឹកដីដែលខ្លួនដណ្ដើមយកបានទេ ហើយរឿងនេះ រ៉េស៊ីដង់សៀមបានលើកយកមកទូលប្រាប់ព្រះរាជាម្ដងហើយម្ដងទៀត ក្រោមគ្រប់រូបភាព ។
មកដល់ពេលនោះ ដើម្បីធ្វើសៀមសប្បាយចិត្ដ ឈប់គិតពីកម្ពុជា ហើយផ្ដល់សេរីភាពឱ្យព្រះអង្គធ្វើការចរចាជាមួយបារាំង ព្រះបាទនរោត្ដមបានសម្រេចប្រគល់ខែត្រពោធិ៍សាត់ និងកំពង់ស្វាយទៅឱ្យសៀម នៅក្នុងថ្ងៃទី២ ខែមីនា ឆ្នាំ១៨៦៣ ។ សៀមបានយល់ព្រមទទួលយកខែត្រទាំង២ តែបានប្រកាសថាទុកឱ្យកម្ពុជាប្រើប្រាស់ជាប្រយោជន៍តទៅទៀតសិន ។ តាមពិតស្ដេចសៀមចង់បានខែត្រទាំង២ណាស់ទៅហើយ ក៏ប៉ុន្ដែមិនហ៊ានទទួលយកដោយខ្លាចអន្ដរាគមន៍របស់បារាំង ណាមួយធ្វើយ៉ាងនេះដើម្បីអាចរក្សាឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួនលើរាជវាំងឧត្ដុង្គតទៅទៀតផង ។
ពេលនោះព្រះបាទនរោត្ដម ដែលមានការច្រណែននឹងព្រះអនុជអ្នកអង្គម្ចាស់សដែលបានចាត់ចែងកិច្ចការព្រះនគរបានយ៉ាងល្អនៅពេលអវត្ដមានរបស់ព្រះអង្គ ហើយបារម្ភខ្លាចព្រះអនុជនេះទទួលបានប្រជាប្រិយភាពខ្លាំងជាង បានស្នើសុំឱ្យស្ដេចសៀមកោះហៅព្រះអនុជយកទៅបាងកក ។ ស្ដេចសៀមបានចាត់ឱ្យមន្ដ្រីសៀមម្នាក់មករាជធានីឧត្ដុង្គនៅក្នុងខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨៦៣ ដើម្បីនាំអ្នកអង្គម្ចាស់សទៅបើទោះជាព្រះអង្គប្រកែកមិនចង់យាងទៅក៏ដោយ ។ ស្ដេចសៀមគិតថាខ្លួនអាចប្រើប្រាស់អ្នកអង្គម្ចាស់សនេះដើម្បីធ្វើជាឧបករណ៍សម្រាប់កកូរកកាយកម្ពុជាបាននៅពេលក្រោយៗទៀត ។
ស្ដេចសៀមមិនសូវជាសប្បាយចិត្ដប៉ុន្មានទេ ព្រោះព្រះអង្គចង់ឱ្យបារាំងចរចាជាមួយនឹងព្រះអង្គផ្ទាល់អំពីរឿងរ៉ាវដែលទាក់ទិនជាមួយកម្ពុជា និងព្រះរាជាឧត្ដុង្គ ដែលព្រះអង្គបានចាត់ទុកថាគ្រាន់តែជាព្រះរាជារងបន្ទាប់ពីព្រះអង្គប៉ុណ្ណោះ ។ នៅពេលដែលបានជ្រាបពីហេតុការណ៍នេះ ព្រះបាទនរោត្ដមបានប្រកែកដោយព្រះទ័យក្រេវក្រោធ ហើយមិនចង់ឱ្យមានដូច្នេះតទៅទៀតទេ ទើបព្រះអង្គទាមទារឱ្យសៀមបញ្ជូនកេតនភណ្ឌរបស់ព្រះរាជាកម្ពុជាមកឱ្យវិញ ក្នុងនោះមានទាំងព្រះខ័នរាជ្យផង ដែលព្រះអង្គបាននាំយកទៅកាលពីខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦១ ហើយទុកចោលនៅក្នុងរាជវាំងបាងកក មិនបានយកមកវិញទេ ។ ស្ដេចសៀមបានឆ្លើយតបមកថា ទ្រង់នឹងយាងមកផ្ទាល់ព្រះអង្គដើម្បីរៀបចំអភិសេកព្រះរាជាកម្ពុជា ។ និយាយយ៉ាងនេះ ជាការបញ្ជាក់ឱ្យឃើញសាជាថ្មីនូវសិទ្ធិអធិរាជភាពរបស់សៀមមកលើកម្ពុជា និងថាស្ដេចសៀមមានសិទ្ធិធ្វើអ្វីៗទាំងអស់មកលើព្រះរាជានៅឧត្ដុង្គ ។ លោកឧត្ដមនាវីបានប្រកែកមិនយល់ស្របតាម ហើយស្ដេចសៀមក៏រក្សាកេតនភណ្ឌទាំងអស់ទុកទៅ (ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨៦៣) តែក៏មិនបានបដិសេធថា មិនឱ្យមកវិញនោះទេ ធ្វើឱ្យព្រះរាជាចេះតែរង់ចាំដូច្នេះរហូតទៅ ។ ស្ដេចសៀមបានគិតថា មើលទៅប្រហែលជារដ្ឋាភិបាលទីក្រុងប៉ារីសនឹងមិនឱ្យសច្ចាប័នលើសន្ធិសញ្ញាដែលបារាំងបានចុះហត្ថលេខាជាមួយស្ដេចនរោត្ដមទេ សមនឹងមានការយឺតយ៉ាវក្នុងការបញ្ជូនសំបុត្រទៅស្រុកបារាំងផង ការឱ្យសច្ចាប័ននេះហាក់ដូចជាត្រូវនឹងគំនិតគិតឃើញរបស់ខ្លួន ។
រហូតមកដល់ខែមករា ឆ្នាំ១៨៦៤ សៀមនៅតែមិនទាន់បញ្ជូនកេតនភណ្ឌរបស់ព្រះរាជាកម្ពុជាមកឱ្យវិញទេ ព្រះបាទនរោត្ដមក៏សម្រេចឱ្យធ្វើការប្រកាសព្រះអង្គជាព្រះរាជា ដោយឱ្យរៀបចំស្វេតច្ឆត្រ៧ជាន់ ដាក់នៅពីលើព្រះរាជបល្ល័ង្ក ។ ដោយគ្មានព្រះខ័នរាជ្យ ការប្រកាសនេះហាក់បីដូចជាមិនគ្រប់គ្រាន់ទេ ក៏ប៉ុន្ដែមានប្រសិទ្ធភាពសមល្មមដែរ ដោយប្រជារាស្ដ្រទាំងអស់បានស្វាគមន៍អបអរ ។
នៅពេលនោះរាជវាំងបាងកកក៏មិនដឹងថាតើត្រូវធ្វើដូចម្ដេចដែរ ស្រាប់តែបានទទួលដំណឹងនៅក្នុងខែមីនាថា រដ្ឋាភិបាលបារាំងបានឱ្យសច្ចាប័នលើសន្ធិសញា្ញដែលបានចុះកាលពីខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨៦៣ហើយ ។ ដោយមិនអាចត្រលប់ក្រោយបាន បាងកកក៏ស្នើទៅឧត្ដមនាវីបារាំងនៅកូសាំងស៊ីនថាឱ្យរៀបចំព្រះរាជពិធីអភិសេកព្រះរាជាកម្ពុជាក្រោមអធិបតីភាពរបស់តំណាងពីរដ្ឋាភិបាលបារាំង និងសៀមរួមគ្នា ។ លោកឧត្ដមនាវីឡាហ្គ្រង់ឌីយែរបានយល់ព្រមតាមសំណើនេះដែលធ្វើឱ្យគេនឹកដល់ការអភិសេកព្រះបាទអង្គឌួងដោយតំណាងរបស់សៀម និងអាណ្ណាមដែរ ពេលនេះបារាំងបានមកជំនួសអាណ្ណាម ម្ល៉ោះហើយត្រូវបន្ដសិទ្ធិគ្រប់គ្រងលើកម្ពុជាជំនួសអាណ្ណាមវិញ ។ ដោយហេតុនេះព្រះបាទនរោត្ដមត្រូវបានគេរៀបចំព្រះរាជពិធីអភិសេកថ្វាយយ៉ាងឱឡារិកនៅថ្ងៃទី៣ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៦៤ ដោយមានកេតនភណ្ឌគ្រប់គ្រាន់ដែលបញ្ជូនមកពីបាងកក ។
នៅពេលនោះមានជនម្នាក់ឈ្មោះ អាស្វា បានប្រកាសខ្លួនថា ជាអ្នកអង្គម្ចាស់ភឹម ដែលត្រូវជាបុត្រារបស់អតីតព្រះឧបរាជអង្គឯម បានចាប់បះបោរឡើង អង្គភឹមនេះបានសុគតទៅហើយនៅបាងកកកាលពីឆ្នាំ១៨៥៥ ក្នុងព្រះជន្ម៣១ព្រះវស្សាដោយសាររោគឆ្កួត ។ តាមពិតអាស្វានោះជាខ្ញុំម្នាក់ដែលធ្លាប់បានប្រកាសខ្លួនថាជាអ្នកមានបុណ្យ ហើយត្រូវបានគេចាប់ខ្លួនបញ្ជូនយកមកថ្វាយព្រះបាទអង្គឌួងម្ដងរួចមកហើយនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៥៩ ក៏ប៉ុន្ដែព្រះអង្គបានលស់លាត្រាប្រណីទោសបញ្ជូនទៅឱ្យម្ចាស់វិញទៅ ។ ចាប់ពីពេលនោះមកជននេះបានដើរគ្មានទិសដៅទៅសព្វទីកន្លែង ដោយប្រកាន់ថាខ្លួនជាអ្នកមានបុណ្យ ។ ឥឡូវនេះជននោះប្រកាសខ្លួនថា ជាអ្នកអង្គម្ចាស់មួយអង្គ ដែលអ្នកណាក៏ដឹងដែរថាទ្រង់បានសុគតទៅហើយ ។ ជននោះបានសរសេរលិខិត១ច្បាប់ទៅឱ្យលោកឧត្ដមនាវី (93) ទាមទារនូវសិទ្ធិទាំងឡាយដែលខ្លួនត្រូវទទួលបាន ។ លោកឧត្ដមនាវីមិនបានឆ្លើយតបទៅវិញទេ ជននោះក៏ចាប់ផ្ដើមប្រមែប្រមូលបក្សពួកនៅក្នុងខែត្រទ្រាំង បាទី ពាម និងព្រៃកប្បាស អ្នកខ្លះចូលរួមដោយជឿតាមការឃោសនា ខ្លះទៀតមានបំណងចង់ធ្វើចោរកម្ម ធ្វើឱ្យច្របូកច្របល់ពេញប្រទេស ។ មនុស្សមួយចំនួនដែលអាស្វា ទទួលយកមកបញ្ចូលក្នុងជួរកងកម្លាំងរបស់ខ្លួន គឺជាអតីតទាហានរបស់រាមាយោធា និងស្នងសូរ ។ ពួកបះបោរបានសម្លាប់ឧកញ៉ាចក្រីកែបចៅហ្វាយខែត្រទ្រាំងនៅក្នុងការប្រយុទ្ធមួយ រួចហើយបានដុតបំផ្លាញខែត្រកំពតខ្ទេចខ្ទី ។ បន្ទាប់មក ដោយកងកម្លាំងរបស់ខ្លួនកើនកាន់តែច្រើនឡើង អាស្វាក៏ធ្វើដំណើរមកកាន់ភ្នំពេញ ក៏ប៉ុន្ដែបានត្រូវទ័ពព្រះរាជាកាត់វាយតាមផ្លូវ ធ្វើឱ្យបរាជ័យ រួចដកថយទៅកាន់កូសាំងស៊ីនវិញទៅ ។ អាស្វាបានទទួលការការពារពីពួកអាណ្ណាមនៅក្នុងខែត្រវិញឡុង ចូវដុក និងហាទៀង និងពីស្ដេចត្រាញ់របស់ខែត្រទាំងនោះផងដែរ ព្រោះអាណ្ណាមគិតថាសង្គ្រាមស៊ីវិលនឹងធ្វើឱ្យកម្ពុជាចេះតែរេចរឹលទៅៗ ។ ប៉ុន្ដែនៅទីបំផុតពួកអាណ្ណាមក៏ចាប់អាស្វាប្រគល់ឱ្យលោក ដឺឡាគ្រេ នៅចូវដុក នៅថ្ងៃទី១៩ ខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦៦ ។
នៅពេលដែលព្រឹត្ដិការណ៍នេះបញ្ចប់ទៅនៅភាគនិរតីព្រះរាជាណាចក្រ មានព្រឹត្ដិការណ៍មួយផ្សេងទៀតបានកើតឡើងនៅឧត្ដុង្គ ។ ថ្ងៃមួយព្រះរាជាបានទទួលភ្នាក់ងារម្នាក់មកពីបាងកក សុំយាងព្រះអង្គឱ្យធ្វើដំណើរទៅកំពត ដើម្បីទៅទទួលស្ដេចសៀមដែលរង់ចាំជួបជាមួយព្រះអង្គ ។ ព្រះរាជាបានប្រាប់លោកឌូដាដឺឡាគ្រេ អំពីការអញ្ជើញនេះ ហើយបានមានព្រះបន្ទូលថានេះគឺជាកិត្ដិយសមួយចំពោះព្រះអង្គហើយទ្រង់នឹងយាងទៅតាមការអញ្ជើញ ។ លោក ឌូដាដឺឡាគ្រេ មិនចង់ឱ្យព្រះរាជាយាងទៅទេ ហើយបានទូលតបទៅវិញថា ស្ដេចសៀមមិនបានយាងមកទេ ។ ព្រះរាជាមិនព្រមស្ដាប់ឡើយហើយបានយាងទៅកំពតដោយមានលោកឌូដាដឺឡាគ្រេជូនដំណើរទៅផង ។ ទៅដល់កំពត ព្រះអង្គទទួលបានសារលិខិតរបស់ស្ដេចសៀមមួយច្បាប់ទូលព្រះអង្គថា ស្ដេចសៀមមិនបានយាងមកតាមការណាត់ទេ ហើយសូមឱ្យព្រះអង្គយាងត្រលប់ទៅរាជធានីវិញចុះ ។ ព្រះបាទនរោត្ដមទ្រង់ខ្ញាល់ជាខ្លាំង ក៏យាងត្រលប់ទៅឧត្ដុង្គវិញទាំងខ្មាស់អៀន ដែលត្រូវរំខានអត់ប្រយោជន៍ដូច្នេះ ។
នៅសម័យនោះ គឺនៅចុងឆ្នាំ១៨៦៥ មានខ្មែរម្នាក់ទៀតបានប្រកាសខ្លួនថាជា ពោធិកំបោរ (94) ត្រូវជាបុត្រារបស់ព្រះអង្គចន្ទ បង្ហាញខ្លួននៅក្រចេះ រួចនៅតាមបណ្ដាខែត្រខាងកើត ចុះរហូតទៅដល់ទឹកដីកូសាំងស៊ីន នៅត្រាវិញ(បាសាក់) ។ ប្រជាជនជាច្រើននាក់បានជឿតាមសម្ដីរបស់ជននេះ ហើយនាំគ្នាដើរតាមជាហូរហែ ។
លោកឧត្ដមនាវីជាចៅហ្វាយក្រុងសាយហ្គនបានកោះហៅឈ្មោះនេះឱ្យទៅជួប ហើយបានឃាត់ខ្លួនទុក ។ តាមពិតជននោះមានឈ្មោះថា ពោធិ អ្នកខ្លះនិយាយថាកើតនៅត្បូងព្រះឃ្លាំងក្នុងខែត្រកំពង់ស្វាយ តែអ្នកខ្លះថាជននេះមានកំណើតជាជនជាតិភាគតិចរដែ ។ ទោះជាយ៉ាងណាក្ដីជននេះបានធ្វើដំណើរចេញពីភូមិពួករដែមកមុននឹងមកដល់ក្រចេះ ។ ជននោះមានប្រពន្ធ៤នាក់ នារីព្នងម្នាក់ នារីអាណ្ណាមម្នាក់ និងនារីខ្មែរ២នាក់ ។ មកដល់ក្រចេះ គាត់បានយកប្រពន្ធខ្មែរម្នាក់ទៀត ។ ពោធិបានសម្លាប់ចៅហ្វាយខែត្រក្រចេះ និងសម្បុកដែលប្រកែកមិនព្រមគោរពបញ្ជារបស់ខ្លួន រួចបានទៅសង់បន្ទាយមួយនៅក្នុងភូមិឈើទាលភ្លោះ នៅក្នុងខែត្រកញ្ជរ ។ ពេលនោះអាណាខែត្រទាំងឡាយនៅខាងកើតទន្លេមេគង្គបានចុះចូលជាមួយនឹងជនក្បត់នេះ ។ ព្រះរាជាបានបញ្ជាឱ្យលោកក្រឡាហោមចេញតាមវាយទៅលើពោធិកំបោរដល់បាភ្នំនៅក្នុងខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៦៦ ។ មុនដំបូងទ័ពពោធិកំបោរទទួលបានជ័យជម្នះ ប៉ុន្ដែបន្ទាប់មកក៏បរាជ័យវិញ ហើយបានគេចខ្លួនបាត់ទៅ ។ ប៉ុន្មានថ្ងៃក្រោយមក ពោធិកំបោរបានបង្ហាញខ្លួនឡើងវិញ ក៏ត្រូវទ័ពបារាំងវាយលើកទី១នៅថ្ងៃទី២៥-២៦ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨៦៦ លើកទី២នៅក្នុងខែមករា ឆ្នាំ១៨៦៧ ។ ពោធិកំបោរបានបាត់ខ្លួនម្ដងទៀត បន្ដិចក្រោយមកលេចឃើញនៅក្នុងខែត្របារាយណ៍ និងកំពង់លែង ហើយធ្វើការគំរាមកំហែងមកលើរាជធានីឧត្ដុង្គ ។ ពោធិកំបោរបានត្រូវវាយឱ្យបរាជ័យជាច្រើនលើកច្រើនសា ក៏បាត់ខ្លួនម្ដងទៀតរួចមកដល់កំពង់ធំ ។ នៅកំពង់ធំនោះ អ្នកស្រុកស្រីៗបានជំរុញឱ្យប្ដីខ្លួនដេញតាមចាប់ពោធិកំបោរបាននៅក្នុងត្រពាំងទឹក រួចសម្លាប់ចោលទៅ ។ គេបានកាត់ក្បាលពោធិកំបោរប្រឡាក់អំបិលផ្ញើថ្វាយព្រះរាជា ដែលទ្រង់បានចេញបញ្ជាឱ្យយកទៅដោតនៅចុងដើមឫស្សីមួយនៅភ្នំពេញ (ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨៦៧) ។
កន្លងមក នៅពេលដែលមានព្រឹត្ដិការណ៍អស់នេះកើតឡើង ក្រោយពីបានពិនិត្យឃើញថាពួកអាជ្ញាធរអាណ្ណាមតែងតែជួយពួកបះបោរ ដោយផ្ដល់ឱ្យជ្រកកោនលើទឹកដី ឬជួនកាលជួយទាំងកម្លាំងថែមទៀត បញ្ជាក់ឱ្យឃើញថា ពួកនេះមានបំណងចង់បង្កការរំខានដល់សកម្មភាពរបស់បារាំងនៅកម្ពុជា លោកឧត្ដមនាវី ឡាហ្គ្រង់ឌីយែរ បានសម្រេចប្រកាសថា ត្រូវបញ្ចប់ការដណ្ដើមយកកូសាំងស៊ីនភាគខាងក្រោមទាំងមូលតែម្ដង ដោយកាត់យកខែត្រ៣ថែមទៀតដែលខ្មែរបានបោះបង់ចោលឱ្យអាណ្ណាមគឺចូវដុក វិញឡុង និងហាទៀងដាក់បញ្ចូលជាមួយខែត្រ៣មុន គឺបៀនវ៉ា យ៉ាឌិញ និងឌិញទឿង ។ ការកាត់យកទឹកដីនេះប្រព្រឹត្ដទៅនៅក្នុងខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៦៧ ៖ វិញឡុងបានធ្លាក់ចូលមកក្នុងដៃបារាំងនៅថ្ងៃទី២០ ចូវដុកក្នុងថ្ងៃទី២២ ហើយហាទៀងនៅក្នុងថ្ងៃទី២៤ ដោយគ្មានអស់គ្រាប់កាំភ្លើង១គ្រាប់ ។ ចៅហ្វាយលើទឹកដីទាំងនោះ គឺផានថានយ៉ាង ដោយពិនិត្យឃើញថាមិនអាចតទល់នឹងពួកបារាំងបានប្រកែកមិនព្រមចូលបម្រើបារាំងតាមសំណើរបស់លោកឧត្ដមនាវីឡាហ្គ្រង់ឌីយែរទេតែបានចេញបញ្ជាឱ្យប្រគល់ទីក្រុងទាំងអស់នោះឱ្យបារាំងវិញ រួចហើយបានផឹកថ្នាំសម្លាប់ខ្លួនបាត់ទៅ ដើម្បីជាការដាក់ទោសចំពោះអសមត្ថភាពក្នុងការបំពេញកាតព្វកិច្ចរបស់ខ្លួន ។
ដោយហេតុនេះ បារាំងមានព្រំប្រទល់ជាប់ពីខាងត្បូងកម្ពុជាហើយ ហើយក៏មិនអាចមានរឿងអ្វីកើតឡើងដែលបារាំងមិនបានដឹងនោះទេ ។ ស្ថានភាពនេះអាចឱ្យយើងផ្ដល់ជំនួយប្រកបទៅដោយប្រសិទ្ធភាពដល់ព្រះរាជាកម្ពុជា ជាអាវុធយុទ្ធភណ្ឌដែលព្រះអង្គត្រូវការក្នុងការប្រយុទ្ធតទល់នឹងពួកបះបោរ ជួនកាលជាទ័ពដឹកនាំដោយនាយទាហានបារាំងតែម្ដងក៏មាន ។
ដោយមានការចាក់ចុចពីតំណាងស្ដេចសៀមនៅឧត្ដុង្គ ព្រះបាទនរោត្ដមបានលួចចុះសន្ធិសញ្ញាមួយជាសម្ងាត់ជាមួយសៀម ប្រហាក់ប្រហែលនឹងសន្ធិសញ្ញាដែលព្រះអង្គបានចុះជាមួយបារាំងដែរ ។ នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៨៦៧ ពេលពិនិត្យឃើញថាបារាំងមានការសង្ស័យអំពីសន្ធិសញ្ញានេះ អភិបាលរាជធានីបាងកកបានប្រកាសយ៉ាងប្រញាប់ថាគេបានចុះសន្ធិសញ្ញាមួយនេះជាមួយព្រះបាទនរោត្ដមនៅក្នុងសម័យមួយដែលពួកគេមិនបានដឹងថាកម្ពុជាបានចុះសន្ធិសញ្ញាមួយជាមួយបារាំងរួចទៅហើយទេ ។ នៅពេលបានដឹងពីសន្ធិសញ្ញាជាមួយបារាំងនេះ គេបានប្រកាសបដិសេធសន្ធិសញ្ញារបស់គេជាអសារបង់ហើយដើម្បីកុំឱ្យរំខានដល់ការអនុវត្ដសន្ធិសញ្ញាជាមួយបារាំងផង ។ ក៏ប៉ុន្ដែនៅពេលនោះដែរ ស្ដេចសៀមដែលទើបតែបានចុះសន្ធិសញ្ញាមួយជាមួយកុងស៊ុលបារាំងប្រចាំរាជធានីបាងកក បានទទួលស្គាល់ថាទឹកដីអង្គរ និងបាត់ដំបងជារបស់សៀម ទាំងដែលកុងស៊ុលនោះមិនបានដឹងអំពីស្ថានភាពពិតប្រាកដ ហើយក៏មិនបានជូនដំណឹងដល់លោកឧត្ដមនាវីជាអភិបាលក្រុងសាយហ្គនឱ្យដឹងផងទេ ។
គេបានដឹងអំពីការមានសន្ធិសញ្ញានេះនៅឯសាយហ្គន នៅក្នុងខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨៦៧ ។ រដ្ឋាភិបាលបារាំងនាសម័យនោះដែលមិនបានយកចិត្ដទុកដាក់ដល់រឿងនេះបានឱ្យសច្ចាប័នដោយមិនបានគិតវែងឆ្ងាយជាហេតុធ្វើឱ្យខែត្រដ៏មានសារសំខាន់ទាំង២នេះដែលលោកឧត្ដមនាវី និងលោកដឺឡាហ្គ្រង់ឌីយែរមានបំណងទាមទារយកមកប្រគល់ឱ្យកម្ពុជាវិញតាំងតែពីពេលនោះម្ល៉េះ ត្រូវបាត់បង់ទៅអស់កាល៤០ឆ្នាំថែមទៀត ។ លោកឧត្ដមនាវីមិនសប្បាយចិត្ដទេ រីឯលោកដឺឡាគ្រេ ដែលជាតំណាងអាណាព្យាបាលបារាំងប្រចាំនៅរាជធានីឧត្ដុង្គវិញ បានខឹងសម្បាជាខ្លាំង ។ ដើម្បីកុំឱ្យលោកដឺឡាគ្រេខឹងខ្លាំងពេកព្រះរាជាកម្ពុជាបានប្រកែកថាទ្រង់មិនបានដឹងអ្វីទេ ហើយថាព្រះរាជាកម្ពុជាមុនៗមិនដែលបានទទួលស្គាល់ការដែលស្ដេចសៀមយកខែត្របាត់ដំបង និងអង្គរនេះម្ដងណាទេ ដូចនេះ ប្រទេសបារាំងដែលជាអ្នកការពារកម្ពុជាក៏គ្មានសិទ្ធិអ្វីយកទឹកដីកម្ពុជាទៅប្រគល់ឱ្យគេដោយគ្មានការឯកភាពពីព្រះអង្គដែរ ។ ព្រះរាជបន្ទូលរបស់ព្រះរាជានេះត្រឹមត្រូវណាស់ គឺដោយសារព្រះអង្គបានទទួលឥទ្ធិពលខ្លះៗពីលោកតំណាង ក៏ប៉ុន្ដែទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ បារាំងមានចំណងការទូតជាមួយសៀម ម្ល៉ោះហើយមិនអាចធ្វើអ្វីបានឡើយ ។ មកដល់សព្វថ្ងៃនេះយើងបានដោះស្រាយកំហុសឆ្គងខាងលើនេះរួចវិញហើយៈ បាត់ដំបង អង្គរ ស៊ីសូផុន ម្លូព្រៃ ទន្លេរពៅ ស្ទឹងត្រែង និងទឹកដីទាំងអស់នៅខាងត្បូងភ្នំដងរែក ព្រមទាំងខែត្រកោះកុងនៅលើឈូងសមុទ្រសៀមផង បានវិលត្រលប់មកជាដីកម្ពុជាវិញហើយ ក្រោយរយៈពេលកន្លះសតវត្សរ៍ ។ ព្រះបាទនរោត្ដម និងព្រះវររាជមាតា ដែលមានបំណងឱ្យបារាំងទាមទារយកទឹកដីទាំងនោះមកឱ្យកម្ពុជាវិញយ៉ាងខ្លាំងនោះ បានសុគតអស់ទៅហើយ ដោយមិនបានឃើញទឹកដីទាំងនោះវិលត្រលប់មកវិញផងទេ ។
ព្រះបាទនរោត្ដមបានសម្រេចលើករាជធានីមកតាំងនៅភ្នំពេញវិញតាំងពីឆ្នាំ១៨៦៣មកម្ល៉េះ ។ ព្រះអង្គបានយាងមកពិនិត្យទីតាំងថ្មីនៅត្រង់កណ្ដាលភូមិតាកែវ ចំពីខាងមុខទន្លេចតុម្មុខនៅដំណាច់ឆ្នាំមុន បន្ទាប់មកទ្រង់ក៏ចាត់ឱ្យរៀបចំពង្រាបដីភ្លាម ។ ដើម្បីមានថវិកាចំណាយក្នុងការរៀបចំរាជធានីថ្មីនេះ ព្រះរាជាបានរៀបចំឱ្យមានការយកពន្ធលើបុគ្គល យកពន្ធបនអាភៀនឡើងវិញ ដែលព្រះបិតាព្រះអង្គបានការពារមិនឱ្យយក ហើយក៏បានរៀបចំប៉ុស្ដិគយមួយចំនួនដែលគេបិទក្នុងមួយរយៈពេលប្រទេសមានអសន្ដិសុខកន្លងមកឡើងវិញផងដែរ ។ វិធានការទី៣នេះគ្មានការតវ៉ាអ្វីទេ ។ មន្ដ្រីចាស់ៗដែលធ្លាប់តែឃើញគ្រឿងញៀននេះធ្វើចរាចរដោយសេរីក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ បានមានប្រតិកម្មតបទៅនឹងវិធានការទី២ ។ ក៏ប៉ុន្ដែវិធានការទី១ គឺការបង្កើតពន្ធដារប្រភេទថ្មីមួយដែលមិនដែលមានពីមុនមកមានផលវិបាកអាក្រក់ជាងគេ គឺបានធ្វើឱ្យប្រជាជនទូទាំងប្រទេសមិនពេញចិត្ដ ។ ពេលនោះ បើសិនជាគ្មានវត្ដមានរបស់បារាំងនៅជួយទេ ប្រហែលជាព្រះបាទនរោត្ដមត្រូវបានព្រះអនុជវត្ថា ឬស៊ីសុវត្ថិ បើពុំនោះទេគឺពួកបះបោរអាស្វា និងពោធិកំបោរ ទម្លាក់ពីលើរាជបល្ល័ង្កបាត់ទៅហើយ (95) ។ គឺអំណាច និងការគាំទ្ររបស់បារាំងដែលជួយព្រះអង្គឱ្យគង់នៅលើរាជបល្ល័ង្កជាប់ និងបានជួយឱ្យស្រុកនេះមានសន្ដិភាពឡើងវិញ ឱ្យពាណិជ្ជកម្មចាប់កំណើតជាថ្មី ហើយអភិវឌ្ឍន៍រីកលូតលាស់ គ្មានអ្នកណាគិតស្មានដល់ ខុសពីប៉ុន្មានឆ្នាំមុនឆ្ងាយណាស់ ។ ព្រះរាជាណាចក្រមានសុភមង្គល អ្នកតូចតាចក៏មានប្រាក់កាសចាយ អ្នកស្រុកក៏លែងរអ៊ូរទាំ ហើយចាប់គោរពព្រះរាជាឡើងវិញ និងទម្លាប់ខ្លួនជាមួយនឹងអាណាព្យាបាលរបស់បារាំង ។
សន្ដិភាពបានកើតមានឡើងរវាងស្ដេចនរោត្ដមជាមួយនឹងអនុជរបស់ព្រះអង្គ គឺអ្នកអង្គម្ចាស់ស៊ីសុវត្ថិ ដែលមានឋានៈជាព្រះកែវហ្វ៊ានៅក្រោមរជ្ជកាលរបស់ព្រះបិតាព្រះអង្គ នៅពេលដែលព្រះអង្គជាព្រះឧបរាជ ។ អ្នកអង្គម្ចាស់ស៊ីសុវត្ថិបានគង់នៅឯសាយហ្គនចាប់តាំងពីខែឧសភា ឆ្នាំ១៨៦៦មក ហើយព្រះរាជាទ្រង់ប្រទានប្រាក់ឧបត្ថម្ភចំនួន១៤០ណែន (ប្រហែលជា១ម៉ឺនហ្វ្រង់) ក្នុង១ឆ្នាំៗ ដែលអាចឱ្យព្រះអង្គរស់ជាមួយមហេសី និងសេនាអាមាត្យបានយ៉ាងស្រួល ។ ដល់មកខែឧសភា ឆ្នាំ១៨៧០ ព្រះរាជាបានតែងតាំងព្រះអនុជជាព្រះឧបរាជទាំងបង្ខំព្រះទ័យ តាមសំណើរបស់លោកទេសាភិបាលទឹកដីកូសាំងស៊ីន ។
និយាយអំពីព្រះអនុជមួយព្រះអង្គទៀត គឺអ្នកអង្គម្ចាស់វត្ថា ក្រោយពីទទួលបរាជ័យដណ្ដើមយករាជសម្បត្ដិពីព្រះបាទនរោត្ដមមិនបានរួចមក បានគេចព្រះអង្គទៅគង់នៅឯដីកំពង់ធំ ខែត្រកំពង់ស្វាយ រួចទៅនៅខែត្រស្ទោង បន្ទាប់មកទៀតទ្រង់បាននាំបក្សពួកប្រហែលជា១០០នាក់ ទៅគង់នៅខែត្រសម្បូរតាមមាត់ទន្លេមេគង្គត្រើយខាងស្ដាំ ។ នៅទីនោះមិនសូវមានប្រជាជនរស់នៅទេ តែអ្នកស្រុកបានបង់ពន្ធជាស្រូវថ្វាយ ។ គ្មាននរណាគិតពីព្រះអង្គទៀតទេ តែព្រះអង្គចេះតែទន្ទឹងរង់ចាំក្រែងមានឱកាសបានយាងមកសោយរាជ្យសម្បត្ដិវិញ រហូតទាល់តែទ្រង់សុគតទៅនៅក្នុងភូមិក្រាក់ នៅថ្ងៃទី៣១ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨៩១ ក្នុងព្រះជន្មាយុ៥០ព្រះវស្សា ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៧២ មានអតីតជំនួយការរបស់ពោធិកំបោរម្នាក់ បានចេញបង្ហាញខ្លួននៅក្នុងខែត្រត្បូងឃ្មុំ ជាមួយទ័ព៤រយនាក់ ។ ពួកនេះចេញពីស្រុកពួកស្ទៀងដែលមិនចេះចំណុះគេ តែត្រូវបង្ខំចិត្ដវិលត្រលប់ទៅទីនោះវិញ ដោយមានទ័ពលោកទេសាភិបាលកូសាំងស៊ីនដេញប្រកិតពីក្រោយ ។
នៅខែកក្កដា និងខែសីហា ឆ្នាំដដែល ព្រះរាជាទ្រង់បានយាងធ្វើព្រះរាជទស្សនកិច្ចយ៉ាងយូរនៅហុងកុង ម៉ាកាវ កង់តុង និងម៉ានីល ដោយជិះនាវាចម្បាំងឈ្មោះ ឡឺប៊ួរីយ៉ាន ដែលលោកទេសាភិបាលដីកូសាំងស៊ីនប្រគល់ថ្វាយសម្រាប់ជូនដំណើរ (96) ។
ពេលយាងត្រលប់មកពីទស្សនកិច្ចវិញ ព្រះរាជាកម្ពុជាហាក់ដូចជារំភើបនឹងអ្វីៗដែលព្រះអង្គបានទតឃើញណាស់ ហើយយល់ឃើញថាព្រះអង្គត្រូវរៀបចំប្រទេសរបស់ព្រះអង្គឱ្យមានការវិវត្ដន៍ដូចគេ ។ ក៏ប៉ុន្ដែ ព្រះរាជបំណងនេះមានតែក្នុងមួយរយៈខ្លីប៉ុណ្ណោះ មិនបានប៉ុន្មានផងទ្រង់ក៏ត្រលប់មកប្រកាន់តាមទម្លាប់ចាស់វិញ ហើយមិនបានធ្វើអ្វី គិតអ្វីជាប្រយោជន៍ដល់ប្រជារាស្ដ្ររបស់ព្រះអង្គបន្ដិចណាទេ ទោះបីជាស្ដេចសៀមបានបង្ហាញឱ្យឃើញឧទាហរណ៍ខ្លះៗក៏ដោយ ។ នោះហើយជាគ្រោះថ្នាក់ ។ តើប្រទេសបារាំងសុខចិត្ដបណ្ដោយឱ្យជាតិសាសន៍មួយដែលគេបានស្រោចស្រង់ចេញពីការប្រញីដណ្ដើមហែកហួរគ្នា ហើយសព្វថ្ងៃស្ថិតនៅក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់គេឱ្យរលត់រលាយទៅបានដែរឬទេ ? ប្រាកដណាស់ថាបារាំងនឹងជំរុញព្រះរាជាឱ្យចាប់ផ្ដើមធ្វើកំណែទម្រង់ខ្លះៗជាបន្ទាន់ ដោយមិនមានធ្វើឱ្យប៉ះពាល់ដល់ព្រះរាជបុព្វសិទ្ធិរបស់ព្រះអង្គទេ ដូចជានាំព្រះអង្គឱ្យរៀបចំខ្លួនធ្វើការកែប្រែខ្លះដែលនឹងធ្វើឱ្យមានការផ្លាស់ប្ដូរបន្ដិចម្ដងៗ ដើម្បីប្រែក្លាយប្រជាជនកម្ពុជាទៅជាប្រជាជនមួយប្រកបទៅដោយមធ្យោបាយអាចរស់រានមានជីវិតរហូតទៅ ។
ប្រទេសបារាំងមិនមានញញើតទេ ដើម្បីបញ្ជាក់ឱ្យឃើញអន្ដរាគមន៍របស់ខ្លួនមកលើកម្ពុជាថា ពិតជាត្រឹមត្រូវ ។ គេបានសម្រេចចិត្ដធ្វើសកម្មភាពទៅលើប្រជារាស្ដ្រ តាមរយៈព្រះរាជា ដោយហេតុនោះហើយបានជាព្រះបាទនរោត្ដមបានចុះព្រះហស្ដលេខាលើព្រះរាជក្រឹត្យមួយចំនួននៅថ្ងៃទី១៥ ខែមករា ឆ្នាំ១៨៧៧ លុបបំបាត់ឋានៈឧបរាជចេញ ដូចដែលគេបានអនុវត្ដរួចមកហើយនៅស្រុកសៀម លុបឋានៈឧភយោរាជដែលអស់ន័យទៅហើយ លុបឋានៈព្រះវររាជជននីដែលនៅឯបាងកកឯណោះគឺជាឋានៈរបស់ព្រះវររាជមាតា តែគ្មានអំណាចអ្វីទេ ព្រមទាំងលុបបំបាត់ឋានៈ និងមុខងារមន្ដ្រីមួយចំនួនធំដែលគ្មានការងារអ្វីជាសំខាន់ ។
ចំនួនខែត្រក៏ត្រូវកែប្រែ និងកាត់បន្ថយ ។ ការយកពន្ធដារឈប់ប្រគល់ឱ្យពួកចិនប្រមូលទៀតហើយព្រោះពួកនេះតែងតែកាត់យកមួយចំណែកធំសម្រាប់ខ្លួនឯង ។ ល្បែងស៊ីសងមួយចំនួនត្រូវហាមឃាត់ ដូចជា ល្បែង សត្វ៣៦បែប ល្បែងឯទៀតៗត្រូវរៀបចំត្រួតពិនិត្យ ។ កំណែនធ្វើការចំនួន៩០ថ្ងៃអាចគេចផុតបានដោយបង់ប្រាក់ចំនួន២០ហ្វ្រង់ ស្មើនឹង៤ពីយ៉ាស (97) ។ កំណែទម្រង់តុលាការ ដោយចាត់តាំងតែចៅក្រមដែលបានសិក្សា ចេះចាំច្បាប់ច្បាស់លាស់ ។ លុបបំបាត់មិនឱ្យមានខ្ញុំបម្រើដែលមិនឱ្យរំដោះខ្លួនចេញ និងរៀបចំលុបបំបាត់ចោលទាំងស្រុង រង់ចាំតែព្រះរាជាចេញច្បាប់កំណត់ឱ្យផ្ដល់ប្រាក់បៀវត្សឱ្យ ដែលពួកខ្ញុំទាំងនោះអាចកាត់សងបំណុលរបស់គេបាន ។
កំណែទម្រង់ទាំងអស់នេះនឹងធ្វើឱ្យស្ថានភាពកម្ពុជាកាន់តែល្អប្រសើរឡើងប្រសិនបើគេអនុវត្ដបានត្រឹមត្រូវ ព្រោះថាវាមានអត្ថប្រយោជន៍ផ្ទាល់ភ្លាមតែម្ដង ហើយនឹងទាក់ទាញឱ្យមានកំណែទម្រង់ផ្សេងៗជាបន្ដទៀត ដែលនឹងនាំមកនូវការរីកចម្រើន ហើយនឹងធ្វើឱ្យប្រទេសឈានឡើងមានឋានៈស្មើនឹងបណ្ដាប្រទេសស៊ីវីល័យឯទៀតៗ និងមានជីវិតរស់រានជាអង្វែងតទៅ ។ ក៏ប៉ុន្ដែឥទ្ធិពលរបស់បារាំងទៅលើព្រះរាជាពេលនោះ ដែលធ្លាប់តែគ្មានកម្រៃជាយូរណាស់មកហើយដែលមានឆន្ទៈតែមិនច្បាស់លាស់មិនទៀងទាត់ ខ្វះការប៉ិនប្រសប់ហើយអកម្ម គ្មានគំនិតជាប់បន្ដ ដោយហេតុនេះព្រះអង្គនៅខ្សោយខ្លាំងណាស់ ។ បារាំងគ្មានឥទ្ធិពលបន្ដិចបន្ដួចទៅលើពួកមន្ដ្រីដែលកំពុងតែព្រឺខ្លាចចំពោះការផ្លាស់ប្ដូរដែលគ្រោងទុកជាមុន ពីព្រោះនោះគឺការបញ្ជូលរបៀបថ្មី ដែលធ្វើឱ្យពួកគេងឿងឆ្ងល់ ប៉ះពាល់ដល់ទម្លាប់ ភ័យព្រួយខ្លាចបាត់បងផលប្រយោជន៍របស់គេ ។ ពួកស្រីៗនៅក្នុងព្រះរាជវាំងមានពួកអ្នកអង្គម្ចាស់ក្សត្រី ពួកស្រីស្នំ ពួកភីលៀង បានប្រឆាំងយ៉ាងខ្លាំងចំពោះការប្រែប្រួលទាំងឡាយ បានព្រួតគ្នាធ្វើប្រតិកម្មតបមួយ ដែលបារាំងមិនដឹងតទល់យ៉ាងណា ឬក៏មិនបានឱ្យតម្លៃដល់ ដោយធ្វេសប្រហែស ។
ចំណែកប្រជាជនវិញ មិនមានព្រួយបារម្ភអ្វីទេ ដោយគិតថាបារាំងមកជួយរៀបចំសណ្ដាប់ធ្នាប់ឱ្យ ជួយធ្វើឱ្យមានសន្ដិសុខនៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ ខុសពីអាណ្ណាម និងសៀម ។ ប្រជាជនធ្លាប់បានឃើញបារាំងធ្វើដំណើរពាសពេញស្រុកហើយគាត់រីករាយនឹងឃើញអ្នកតំណាងអាណាព្យាបាលរស់នៅភ្នំពេញក្បែរព្រះរាជា តែគ្មានរវីរវល់លូកដៃចូលក្នុងកិច្ចការអ្វីៗទេ ។ ការបើកឱ្យធ្វើនាវាចរតាមទន្លេពីកូសាំងស៊ីនឡើងវិញ ដែលពីមុនអាណ្ណាមបិទជិត ធ្វើឱ្យមាននាវាប្រើចំហាយជាច្រើនឡើងមកដល់ទឹកដីព្រះរាជាណាចក្រ ធ្វើឱ្យពាណិជ្ជកម្មរីកចម្រើន និងធ្វើឱ្យប្រជាជនកម្ពុជារីករាយសប្បាយចិត្ដជាខ្លាំង ហើយគេបាននិយាយថា នេះគឺដោយសារបារាំង ម្ល៉ោះហើយអ្នកស្រុកស្រលាញ់បារាំងណាស់ ។
ក៏ប៉ុន្ដែ ដើម្បីបញ្ជាក់ពីអាណាព្យាបាល និងវត្ដមានរបស់បារាំងនៅកម្ពុជា និយាយឱ្យខ្លីថាដើម្បីអាចធ្វើការកែប្រែស្រុកនេះស្របទៅតាមកម្មវិធីមួយ ដោយផ្លាស់ប្ដូរស្ថាប័នចាស់គំរឹលចេញ បារាំងត្រូវការឱ្យមានភ្នាក់ងារដែលមានការគិតគូរក្នុងការបំពេញភារកិច្ចរបស់ខ្លួន មានស្ថាប័នថ្មីបំពេញកាតព្វកិច្ចច្បាស់លាស់ ជាពិសេសគឺត្រូវឱ្យព្រះរាជាស្ដាប់ការផ្ដល់យោបល់ មានមន្ដ្រីដែលស្ដាប់ព្រះរាជបញ្ជា ហើយបារាំងខ្លួនឯងក៏ឈប់លែងជាទីប្រឹក្សាគ្មានឥទ្ធិពល តែជាអ្នកគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលមានសិទ្ធិចាត់ចែងការងារក្នុងនាមព្រះរាជា ហើយក៏អាចបញ្ជាពួកមន្ដ្រីឱ្យអនុវត្ដភារកិច្ចបានផងដែរ ។
នៅស្រុកសៀមឯណោះវិញ នៅពេលដែលព្រះរាជាបាងកកសម្រេចថានឹងធ្វើការកែទម្រង់ដូចដែលបារាំងមានគម្រោងចង់ធ្វើ និងមានកាតព្វកិច្ចត្រូវធ្វើនៅកម្ពុជា ដោយសៀមគ្មានប្រទេសអាណាព្យាបាលដូចកម្ពុជា ព្រះរាជាបានអំពាវនាវរកប្រទេសនៅអឺរ៉ុបឱ្យមកជួយ ហើយបានប្រគល់ការដឹកនាំបច្ចេកទេសលើគ្រប់សេវាទៅឱ្យគេកាន់កាប់ទាំងអស់ ។ ចំពោះកម្ពុជាដែលមានបារាំងជាអាណាព្យាបាល គេក៏ត្រូវការជាចាំបាច់ណាស់នូវអ្នកបច្ចេកទេសអឺរ៉ុបមកធ្វើការបម្រើផលប្រយោជន៍ត្រឹមត្រូវទៅតាមបច្ចេកទេសដែលគេកំពុងតែប្រើនៅអឺរ៉ុបដែរ ហើយអ្នកបច្ចេកទេសនោះសមណាស់តែមានសញ្ជាតិជាប្រទេសអាណាព្យាបាលគឺបារាំង ។
ព្រះបាទនរោត្ដមបានយល់ច្បាស់ណាស់អំពីសារសំខាន់ទាំងអស់នេះ ក៏ប៉ុន្ដែទ្រង់អាចមិនទាន់បានយល់ច្បាស់ទាំងអស់នៅឡើយ ព្រោះគ្មានអ្នកណាផ្ដល់គំនិតថ្វាយ គ្មានអ្នកណាផ្ដល់ទីប្រឹក្សាល្អិតល្អន់ ជាពិសេសគឺមកពីបារាំងមិនហ៊ានបង្ខិតបង្ខំព្រះអង្គខ្លាំងពេក ។ ម្ល៉ោះហើយព្រះអង្គមានការញញើតញញើម មិនហ៊ានសម្រេចយ៉ាងណាជាយ៉ាងណាទេ ណាមួយទ្រង់ចង់ស្ថិតនៅជាព្រះរាជាផ្ដាច់ការផង ចង់ក្ដាប់ក្នុងព្រះហស្ដនូវជីវិត សេចក្ដីស្លាប់ និងទ្រព្យធនទាំងអស់របស់ប្រជារាស្ដ្រព្រះអង្គផង ហើយគ្មានសេចក្ដីក្លាហាននឹងអនុវត្ដកំណែទម្រង់ទាំងនោះទេ ។ ព្រះអង្គចង់ក្ដាប់ផលនៃពន្ធដារទាំងអស់ហើយចាត់ចែងទៅតាមតែព្រះទ័យដោយមិនបានគិតធ្វើអ្វីជាផលប្រយោជន៍ដល់ប្រជារាស្ដ្រ ឬធ្វើអ្វីជាប្រយោជន៍សាធារណៈសោះឡើយ ។ ធ្វើយ៉ាងនេះ មិនសមនឹងការស្ថិតនៅក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់បារាំងទេ (98) ។
ដោយអត់ទ្រាំនឹងពិនិត្យមើលរបាយការណ៍ស្ដីពីការយឺតយ៉ាវនេះតទៅទៀតមិនបាន លោក ហ្ស៊ុលហ្វ៊េរី ដែលកាលនោះជានាយករដ្ឋមន្ដ្រីបារាំងបានចាត់ឱ្យលោក ស្ហាល ថុមសុន ជាទេសាភិបាល និងជាតំណាងដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់នៃប្រទេសបារាំងនៅកូសាំងស៊ីន សហការជាមួយអ្នកតំណាងអាណាព្យាបាលបារាំងនៅភ្នំពេញ ចូលគាល់ព្រះបាទនរោត្ដម ហើយយាងព្រះអង្គឱ្យឡាយព្រះហស្ដលេខាលើអនុសញ្ញាមួយដើម្បីប្រគល់កិច្ចដឹកនាំព្រះរាជាណាចក្រដែលកន្លងមកព្រះអង្គក្ដោបក្ដាប់តែមួយព្រះអង្គឯង ឱ្យអាណាព្យាបាលបារាំងចាត់ចែងជំនួសវិញម្ដង ។ ដោយមិនបានគិតអ្វីវែងឆ្ងាយ លោកទេសាភិបាលកូសាំងស៊ីនបានឡើងជិះកប៉ាល់ជាមួយទាហាន១០០នាក់ មកឡើងគោកនៅខាងអាគ្នេយ៍ព្រះរាជវាំង ។ គាត់បានចុះពីកប៉ាល់ ហើយចូលគាល់ព្រះបាទនរោត្ដម សម្ដែងការគួរសមតាមរបៀបពិធីការ រួចបានដកខ្លួនចេញទៅវិញ ។ បន្ដិចក្រោយមក ព្រះរាជាបានយាងទៅជួបជាមួយលោកទេសាភិបាលនៅក្នុងវិមានអាណាព្យាបាល ។
លោក ថុមសុន ជាមនុស្សខ្វះការប៉ិនប្រសប់ គ្មានបទពិសោធន៍ជាអ្នកការទូតម្នាក់ដែលឆ្លាតវាងវៃ មានអំណត់ យល់ដឹងពីកាលៈទេសៈដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាឱ្យបានល្អជាមួយព្រះរាជាកម្ពុជា ដែលទ្រង់ក៏មិនយល់ដឹងច្បាស់អំពីរបៀបធ្វើការរបស់បារាំងដែរ ។ គាត់មិនចេះប្រើវិធីសាស្ដ្រពន្យារពេលដែលនឹងនាំមកនូវលទ្ធផលល្អនៅពេលក្រោយទេ ។ គាត់បានសម្រេចចិត្ដថាត្រូវបង្ខំសភាពការណ៍ ចាប់បង្ខំឱ្យព្រះរាជាឡាយព្រះហស្ដលេខា ដោយធ្វើឱ្យព្រះអង្គភ័យខ្លាចតាមការបង្ហាញកម្លាំងទ័ព ។ គាត់បានចាត់មន្ដ្រីម្នាក់នាំយកអនុសញ្ញាដែលលោករដ្ឋមន្ដ្រីមហាផ្ទៃ ក្លូប៊ូកូវស្គី បានរៀបចំប្រញិបប្រញាប់ជាមួយគាត់មុននឹងចេញពីសាយហ្គនមកដើម្បីឱ្យព្រះរាជាឡាយព្រះហស្ដលេខា ។
មុនដំបូងព្រះរាជាមិនយល់ថាតើគេចង់ឱ្យព្រះអង្គធ្វើអ្វីទេ ។ ពួកមន្ដ្រីទាំងឡាយគិតថាបារាំងចង់លុបបំបាត់ព្រះរាជាណាចក្រចោល ហើយដឹកនាំប្រទេសដោយគ្មានពួកគេ គឺទុកកម្ពុជាជាអាណានិគមរបស់បារាំង ម្ល៉ោះហើយពួកគេបានថ្វាយយោបល់ដល់ព្រះរាជាសូមកុំឱ្យព្រះអង្គយល់ព្រមតាម ។ មានការតឹងតែងអស់ពេលប៉ុន្មានថ្ងៃ រហូតដល់មានឱសានវាទ ៖ ព្រះរាជាបានប្រកែកមិនព្រមទទួលលោកទេសាភិបាលដោយយកលេសថា ព្រះអង្គប្រឈួន ។ បារាំងកំញើញថាបើព្រះអង្គមិនយល់ព្រមទេគេនឹងយកព្រះអង្គទៅដាក់នៅប្រទេសអាល់ហ្សេរី ។ ព្រះអង្គបានត្រូវហ៊ុមព័ទ្ធដោយនាយទាហាន និងមន្ដ្រីបារាំងជាច្រើនរូបក្នុងនោះមានលោក ហ៊្វូរ៉ែស អ្នកតំណាងអាណាព្យាបាលបារាំងនៅកម្ពុជាលោកលូសដែលក្រោយមកជារ៉េស៊ីដង់ជាន់ខ្ពស់នៅកម្ពុជា(១៨៩៨) ហើយគេធ្វើឱ្យព្រះអង្គអាចទតពីព្រះបរមរាជវាំងទៅឃើញកប៉ាល់ដែលចាំតែដឹកយកព្រះអង្គទៅ ធ្វើឱ្យព្រះរាជាភ័យញ័រ រន្ធត់ អត់មិនបានក៏ឡាយព្រះហស្ដលេខាលើអនុសញ្ញាដែលបារាំងយកមកបង្ខំព្រះអង្គទៅនៅថ្ងៃទី២៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៨៤ ។ តាមពិតទៅមានព្រឹត្ដិការណ៍ដ៏គួរឱ្យសោកស្ដាយមួយបានកើតឡើងដែលធ្វើឱ្យព្រះរាជាទ្រង់ភិតភ័យ ខ្លាំងៈ លោក កុលដឺម៉ុងតេរ៉ូ ដែលជាអ្នកបកប្រែរបស់ព្រះអង្គបានប្រែពាក្យមួយម៉ាត់ខុសមកពីពាក្យនោះមានន័យ២យ៉ាង ។ លោក ប៉ាវី អ្នករុករកបារាំងសម្រាប់ប្រទេសលាវបានកែតម្រូវលើការបកប្រែនោះ ជាហេតុធ្វើឱ្យគេឃាត់ខ្លួនលោកកុលដឺម៉ុងតេរ៉ូ ហើយឱ្យទាហាន២នាក់ដែលឈរសងខាងបានវាយធ្វើបាបគាត់បន្ដិចបន្ដួច ។
ព្រះរាជាមិនបានដឹងថា បើសិនជាព្រះអង្គរក្សាបាននូវពាក្យដែលព្រះអង្គបានសន្យាកាលពីឆ្នាំ១៨៧៧ ព្រះអង្គមិនចាំបាច់ត្រូវគេបង្ខំឱ្យចុះអនុសញ្ញាឆ្នាំ១៨៨៤នេះទេ ។ ក៏ប៉ុន្ដែគ្មាននរណាម្នាក់បានជួយរំលឹកព្រះអង្គអំពីរឿងនេះសោះ តាំងតែពីពេលនោះមក ។ ហើយព្រះអង្គរឹតតែមិនបានដឹងសោះថា ទ្រង់នឹងមិនមានខាតបង់អ្វីទាំងអស់ជាមួយអនុសញ្ញាថ្មីនេះ ។ បើនិយាយអំពីអ្នកតំណាងរបស់ប្រទេសបារាំងប្រចាំនៅកម្ពុជាវិញ អស់លោកមិនបានគិតថាអស់លោកគ្មានបានធ្វើអ្វីសោះក្នុងរយៈពេល៧ឆ្នាំកន្លងទៅនេះ ដើម្បីធ្វើឱ្យការកែទម្រង់ដែលមានកត់ត្រានៅលើក្រដាសរួចហើយប្រែក្លាយទៅជាការពិត ។ អស់លោកមិនដែលបានរំលឹកព្រះរាជាអំពីអ្វីដែលព្រះអង្គបានសន្យារួចមកហើយទេ ។ ជាពិសេសអស់លោកមិនដែលពន្យល់ព្រះរាជាឱ្យទ្រង់ជ្រាបអំពីគោលបំណងល្អដែលបារាំងចង់ធ្វើ ហើយក៏មិនបានចង្អុលបង្ហាញឱ្យព្រះអង្គជ្រាបថា តើត្រូវចាត់វិធានការដូចម្ដេចទេ ។ អស់លោកអ្នកតំណាងអាណាព្យាបាលបានមករស់នៅក្បែរព្រះរាជារបៀបដូចជាកុលស៊ុលអីចឹងមិនមែនរបៀបជារ៉េស៊ីដង់ដែលប្រទេសបារាំងផ្ទុកផ្ដាក់ឱ្យមកជំរុញការកសាងទេ ។
ពេលត្រលប់មកកាន់វិមានអាណាព្យាបាលវិញ លោកទេសាភិបាលកូសាំងស៊ីនបានចេញបញ្ជាឱ្យគេរៀបចំសេចក្ដីសម្រេចផ្សេងៗដែលគាត់យល់ថាចាំបាច់ ហើយបានបង្ខាំងលោក ឌៀប ជាអ្នកបកប្រែរបស់ព្រះរាជា ដែលសព្វថ្ងៃនេះជារដ្ឋមន្ដ្រីខាងទ័ពជើងទឹក ឱ្យធ្វើការតែមិនឱ្យមានទំនាក់ទំនងទៅខាងក្រៅទេ ។ ដោយមិនបានប្រុងប្រៀបរៀបចំទុកជាមុន មិនបានគិតឱ្យល្អិតល្អន់ កិច្ចការដែលគេបានធ្វើពេលនោះក៏ខ្វះនូវប្រសិទ្ធភាព ហើយក៏គ្មានអនាគតវែងឆ្ងាយប៉ុន្មានដែរ ។ គេអាចពិនិត្យមើលឃើញនូវការប្រញិបប្រញាប់ដែលគួរឱ្យអស់សំណើចហើយប៉ាន់ស្មានបាននូវអ្វីដែលគេបានស្រមើស្រមៃ ។
ពេលវេលាបានកន្លងផុតទៅប៉ុន្មានខែហើយ បារាំងហៀបតែនឹងចាប់ផ្ដើមធ្វើការសើរើរៀបចំព្រះរាជាណាចក្រឡើងវិញទៅហើយ ស្រាប់តែលោកតំណាងអាណាព្យាបាលទទួលដំណឹងថាមានការបង្កបង្កើតជាទ័ពទីងនៅកន្លែងជាច្រើនក្នុងប្រទេស ហើយគំរាមកំហែងមកលើទីតាំងរ៉េស៊ីដង់ថ្មីៗរបស់បារាំង ។
ដូច្នេះ សង្គ្រាមបានផ្ទុះឡើង ហើយគេបានចេញបញ្ជាពីកូសាំងស៊ីនមកឱ្យកាន់កាប់ទីប្រជុំជនឱ្យបាន ហើយឱ្យចាត់បញ្ចេញទ័ពចល័តតាមវាយទៅលើពួកបះបោរ ។ ពួកនេះត្រូវបរាជ័យជានិច្ច ហើយបានរត់គេចខ្លួនរាល់ពេលដែលបានជួបទាហានបារាំង ។
ការបះបោរនេះបានកើតឡើងក្រោមការញុះញង់ពីពួកមន្ដ្រី និងតាមបញ្ជាពីព្រះរាជា ហើយស៊ីពេលអស់១៨ខែ ។ មិនមានការប្រយុទ្ធអ្វីធំដំប៉ុន្មានទេ ក៏ប៉ុន្ដែវាបានធ្វើឱ្យប្រទេសហិនហោចយ៉ាងឆាប់រហ័ស ។ តាមពិត បារាំងជាអ្នកខ្លាំងជាង ហើយព្រះរាជាដែលគង់នៅក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ ទ្រង់ស្ថិតនៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃរបស់បារាំង ។ បារាំងអាចចាប់ខ្លួនព្រះរាជាប្រកាសលើកព្រះឧបរាជឱ្យឡើងកាន់ការជំនួស និងអាចបញ្ចប់សង្គ្រាមបានដោយនាំយកព្រះរាជាទៅប្រទេសបារាំង ឬទៅកាន់ទឹកដីនៅអាហ្វ្រិក ។ ក៏ប៉ុន្ដែបារាំងមិនធ្វើដូច្នេះទេ គឺពេញចិត្ដនឹងចាត់ការទៅលើព្រះរាជា ពួកនាម៉ឺនមន្ដ្រីនៅក្នុងប្រទេសតែម្ដង ធ្វើឱ្យទាំងអស់គ្នាយល់ស្របតាម ហើយចាប់ធ្វើការកែទម្រង់ដែលចាំបាច់វិញ ។
ការបះបោរបានរីករាលដាលទៅពេញទូទាំងកម្ពុជានៅចុងឆ្នាំ១៨៨៥ បារាំងមានប៉ុសិ៍្ដយោធាទាំងអស់៥២ នៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ ។ សង្គ្រាមនោះគឺព្រះរាជាបានបង្កឡើង ក៏ប៉ុន្ដែពួកអ្នកស្រុកស្រលាញ់ចូលចិត្ដបារាំង សប្បាយរីករាយទទួលបារាំងថាជាអ្នកការពារ ។ សង្គ្រាមនោះបានធ្វើឱ្យបារាំងបាត់បង់កម្លាំងអស់ប្រហែលជា១ពាន់នាក់ ដែលភាគច្រើនត្រូវស្លាប់ដោយជំងឺគ្រុន និងកម្ដៅព្រះអាទិត្យ មិនមែនស្លាប់ដោយគ្រាប់កាំភ្លើងសត្រូវទេ ។ ក៏ប៉ុន្ដែសង្គ្រាមនោះបានធ្វើឱ្យខ្មែរប្រហែល១ម៉ឺននាក់ស្លាប់ដោយអត់ឃ្លានដោយទុរ្ភិក្ស និងការខ្វះខាត ដោយជំងឺគ្រុន និងជំងឺផ្សេងៗទៀតនៅពេលរត់គេចទៅរស់នៅក្នុងព្រៃរបោះ និងព្រៃរនាម ។
គេបានបញ្ជូនទ័ពពីសាយហ្គនមក ដែលធ្វើបាបអ្នកស្រុកហើយដុតរោលឱ្យអ្នកស្រុកអត់ទ្រាំមិនចូលរួមធ្វើសង្គ្រាមមិនបាន ។ ក៏ប៉ុន្ដែសង្គ្រាមដែលផ្ទុះឡើងក្រោមការញុះញង់របស់ពួកមន្ដ្រី តាមបញ្ជារបស់ព្រះរាជា ដែលផ្ទុយនឹងឆន្ទៈរបស់អ្នកស្រុកស្រែចម្ការដែលចង់បានសន្ដិភាព បានចាប់ផ្ដើមស្ងប់ស្ងាត់នៅចុងឆ្នាំបន្ទាប់ ។ គេចាប់បិទប៉ុស្ដិ៍យោធាជាបន្ដបន្ទាប់ ហើយព្រះរាជាណាចក្រទាំងមូលមានសភាពស្ងប់ស្ងាត់ឡើងវិញនៅក្នុងខែមករា ឆ្នាំ១៨៨៧ ដោយមិនមានការបង្ហូរឈាមច្រើនពេកទេ តែក៏បានធ្វើឱ្យខូចខាតជីវិតអ្នកស្រុក និងទាហានបារាំងអស់ចំនួនច្រើនគួរសមដែរ បណ្ដាលមកពីចលាចល ការផ្លាស់ប្ដូរទីកន្លែង ការរត់ចូលព្រៃ និងជំងឺ ។
ពួកបះបោរចាប់វិលត្រលប់ចូលក្នុងស្រុកវិញ មកចុះចូលសារភាពនៅតាមទីកន្លែងដែលមានរ៉េស៊ីដង់បារាំងនៅ ហើយដោយបារាំងបានស្រុះស្រួលមូលមតិជាមួយព្រះរាជា និងពួកនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រី បង្អង់មិនទាន់អនុវត្ដការកែទម្រង់ ដើម្បីធ្វើការសិក្សាឱ្យល្អិតល្អន់សិន សន្ដិភាពក៏បានវិលត្រលប់មកក្នុងស្មារតីប្រជាជនម្នាក់ៗឡើងវិញដែរ ។ មានតែរ៉េស៊ីដង់បារាំងនៅកំពត ក្រចេះ កំពង់ធំ និងពោធិ៍សាត់ប៉ុណ្ណោះ ដែលលោក ពីកេ (99) ជារ៉េស៊ីដង់ធំនៅកម្ពុជា បានបញ្ជាឱ្យបន្ដធ្វើការសិក្សាអំពីទឹកដី ទំនៀមទម្លាប់របស់អ្នកស្រុកដោយមិនឱ្យលូកដៃជ្រៀតជ្រែកទៅក្នុងការគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលក្នុងស្រុកទេ ហើយត្រូវរក្សាទំនាក់ទំនងល្អជាមួយអភិបាលខែត្រ ត្រួតពិនិត្យសកម្មភាពអភិបាលខែត្រទាំងនោះ ជាពិសេសត្រូវចេះធ្វើឱ្យប្រជាជនស្រលាញ់ផង ។
នៅឆ្នាំ១៨៨៨ ព្រះរាជាដែលយល់កាន់តែច្បាស់ជាងមុន បានប្រគល់ការគ្រប់គ្រងព្រះរាជាណាចក្រដែលនៅតែស្ថិតនៅក្រោមអំណាចរបស់ព្រះអង្គ ទៅឱ្យបារាំងចាត់ចែងជំនួសវិញ ។ ព្រះអង្គបានឱ្យលោកតំណាងអាណាព្យាបាលធ្វើជាអធិបតីលើក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋមន្ដ្រី តែបានស្នើសុំឱ្យគេថ្វាយជូននូវប្រាក់៤សែនពីយ៉ាស (ប្រហែល១លាន៧សែនហ្វ្រង់) ។ ការកែទម្រង់ទាំងឡាយត្រូវមានការយល់ព្រមពីព្រះអង្គ សេចក្ដីសម្រេចផ្សេងៗត្រូវមានព្រះហស្ដលេខា និងត្រារបស់ព្រះអង្គផង ។
ចាប់ពីពេលនោះមក អាណាព្យាបាលបានដំណើរការទៅ មិនជាល្អមិនជាអាក្រក់ណាស់ណាទេ គឺសមស្របទៅនឹងផលប្រយោជន៍របស់ព្រះរាជាណាចក្រដែរ ។ បារាំងកាន់កាប់ការងាររដ្ឋបាលមានមធ្យោបាយគ្រប់គ្រាន់នឹងចាប់ផ្ដើមធ្វើកំណែទម្រង់ដែលចាំបាច់ ហើយការរៀបចំស្រុកទេសបានចាប់ផ្ដើមធ្វើដំណើរទៅមុខយ៉ាងយឺតៗ ។ មកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ព្រះរាជាណាចក្រមានផ្លូវ មានស្ពានខ្លះៗហើយ ។ គេចាប់ធ្វើការសិក្សាលើកិច្ចការធំៗ ចាប់សាងសង់សាលារៀន ហើយរដ្ឋាភិបាលបារាំងបានចាប់ផ្ដើមតាំងពីដប់ពីរឆ្នាំមកហើយក្នុងការគិតគូរពីគម្រោងសាងសង់ផ្លូវដែកមួយ ។ គេក៏បានសើរើពិនិត្យច្បាប់ឡើងវិញដែរ ។
ព្រះបាទនរោត្ដម បានសុគតទៅនៅថ្ងៃទី២៤ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩០៤ ក្នុងព្រះជន្មាយុ៧០ព្រះវស្សា ។
No comments:
Post a Comment