ប្រទេស ​ចម្ប៉ា

ឯកសារសំខាន់ៗមានដូចជា៖

1. ភូមិវិទ្យា ជនជាតិនៅកម្ពុជា
2. ភូមិសាស្រ្ត នយោបាយ វៀតណាម
3. ជនជាតិ វៀតណាម នៅកម្ពុជា
4. មហា អាណាចក្រ ចម្ប៉ា / ចាម
5. ចាម ព្រះពុទ្ធសាសនា
6. ហ្គាហ្វារ ពាងម៉េត អគ្គរដ្ឋទូតខ្មែរប្រចាំ UN ឆ្នាំ ១៩៧០
7. ចលនា កុក ស Ksor Kok
8.  ចលនាយុវជន មាតាធម្មជាតិ  អាឡិច ហ្កោនសាឡេស ដាវីតសុន Alex (Alejandro) Gonzalez
9. ចលនា Degar ដេហ្គា និង ដ្រូន នៅ រតនគីរី មណ្ឌលគីរី ស្ទឹងត្រែង ក្រចេះ
10. ចាម គ្រឹស្តិសាសនា (ចលានាបះបោនៅ ដាឡាត់ Đắk Lắk )
11. ចាម ហិណ្ឌូ សាសនា

កម្រង ឯកសារ ចាម ចម្បា

កម្រង ឯកសារ ចាម ចម្បា

ការផ្សព្វផ្សាយប្រវត្តិសាស្រ្តក្លែងក្លាយ នៅកម្ពុជា៖ នៅ មណ្ឌលគីរី បាន និង កំពុងផ្សព្វផ្សាយប្រវត្តិសាស្រ្តក្លែងក្លាយ បោកបញ្ឆោត ក្រុម បក្ស ប្រឆាំង នានានៅកម្ពុជាឲ្យគាំទ្រនយោបាយ ពួកគេ ដោយ ពួកគេ ផ្សព្វផ្សាយអំពី នគរភ្នំ ឬ ហ្វូណន ថា ជនជាតិ ៦ រដ្ឋ (ស្ទៀង កួយ ភ្នង ចារាយ...) ថាជា ខ្មែរលើពិតប្រាកដ FUNAN ដោយលើកថា ជនជាតិភ្នំ គឺ ហ្វូណន​ ! ចំណែក ខ្មែរកណ្តាលសព្វថ្ងៃ ជាខ្មែរក្លែងក្លាយ ដែល តាមពិត មហាហ្វូណន គឺ ក្តោបរួមទាំង ៦ រដ្ឋហ្នឹងផងដែរ។ ៦ រដ្ឋហ្នឹង មិនមែនជា ចម្ប៉ាទេ ហើយការតស៊ូ ទាមទារឯករាជ្យ ទាមទារ កូតា Quota ចៅហ្វាយខេត្ត បក្សជនជាតិដើម កូតាប្រធានបរិស្ថានខេត្តត្រូវតែជាជនជាតិដើម មិនមែនជារឿង ស្របច្បាប់ នៅកម្ពុជាឡើយ។

ផែនទី អតីត រដ្ឋចម្ប៉ា និង របាយសាសនា ប្រជាជន ចម្ប៉ា ចូលទៅរស់នៅ កម្ពុជា​ វៀតណាម ឡាវ ជាមួយ ផែនការក្បត់ជាតិ របស់ គណបក្ស សង្រ្គោះជាតិកម្ពុជា CNRP ក្នុងការឃុបឃិតជាមួយ អាមេរិកកាំង បារាំង អូស្រា្តលី ជប៉ុន..វៀតណាម..ដើម្បី បង្កើត រដ្ឋថ្មី ក្រោមគម្រោងស្ថាបនា តំបន់ ទន្លេមេគង្គ ឬ តំបន់ ត្រីកោណ ( កម្ពុជា ​វៀតណាម ឡាវ) ។

 វៀតណាម ចំណាយប្រាក់អស់ ១,៧០០ លានដុល្លា ដើម្បីស្ថាបផ្លូវគមនាគមន៍ ប្រព័ន្ធទឹក ភ្លើងអគ្គីសនិ ក្នុងគំរោងបណ្តេញជនជាតិ ចាម ឬ ដេហ្គា Degar ឲ្យចាកចេពី ពីវៀតណាម មករកទីលំនៅថ្មី នៅលើទឹកដី កម្ពុជា ។

klei mmun kkuh hla chiăm gru anak cữ chiăng.
American lŏ dưm yuăn klin lĕh anăn khač klin hlăm hră jŭ.mjư̆h mdei klei blei mnia.
Tơdah kâo djiê klei êđê.
Phong trào Bajaraka và Fulro Đêga Tây Nguyên
Y Bhăm Enuol, chủ tịch phong trào Fulro của các dân tộc Cao Nguyên Việt Nam
1975-1992 khan yang buôn (Fulro)đêga Buôn Dhă prõng.cữ êbur.đắk lắk 29 chô êngiă asei kơ lăn car.
Yuăn Klin VN Lač Kơ Đêga Đăo Kơ Prăng, Đăo Kơ My, Đăo Kơ Fulro Đêga..23/01/2023
KƠKUH HLA ČHIÄM GRU ĐÊGA PÜ MNI AÊ KHUA PÄN AKÖ YBHIÄM ÊÑUÔL
Lễ vinh danh các lực lượng người sắc tộc trong cuộc chiến VN
KAHAN DEGA ( MONTAGNARD DEGA IN VIET NAM)
នាគទេពអង្គព្រោគប្រាជ្ញ អាខុមត្រូវគេព្រួតប្រមាថ់មើលងាយ
Y Bhăm Êñuôl Aê Khua Anak Đêga -Montanagnard Dega government
FF10 Live 2020 Pitch: Montagnard Dega Association
Degar and Khmer in one.

កម្ពុជាកំពុងជួបប្រទៈបញ្ហា

1. រឿងទី ១ គឺការបៈបោរនៅ ខេត្តក្រចេះ ឆ្នាំ ២០១២ ដោយការបង្កើតចលនាបៈបោរ ផ្តាច់ទឹកដី
2. រឿងទី ២ គឺ ការចុះហត្ថលេខា រវាង សម រង្សី កឹម សុខា ជាមួយ កុក ស តំណាងចាម កាត់ទឹកដី ០៤ ខេត្តនៅ កម្ពុជា ដោយទទួលស្គាល់សិទ្ធិជនជាតិ ម៉ុងតាញ៉ា ជារដ្ឋឯករាជ្យ ស្របច្បាប់
3. រឿង ទៅ ៣ គឺ ការកាត់ផ្តាច់ ២០% សម្រាប់ EBA ជាប្រព័ន្ធអនុគ្រោះពន្ធរបស់ សហគមន៍អឺរ៉ុប ដែល បារាំង គឺជា ទឹកដី កុក ស និង ជនជាតិ ចាម នានា ព្រមទាំងមេដឹកនាំបក្សប្រឆាំង នៅកម្ពុជាផងដែរ។
   
4. រឿងទី ៤ ឆ្លងមេរោគ Covid 19 ដូចបណ្តាប្រទេសនានាលើសកលោកដែរ តាំងពីខ្មែរ កម្ភៈឆ្នាំ ២០២០ រហូតខែ មិនា នេះ។ រឿងដែលធំ រសើប គឺថា អ្នកចម្លង និង អ្នកផ្ទុក គឺជាជនជាតិចាម ដែលខ្មែរនៅថា ខ្មែរ តស្លាម។ តើអ្វីជាខ្មែរ ឥស្លាម? 
5. រឿងទី ៥ គឺ ការដេញ និគមន៍ ចាម ពីក្នុងទឹក តំបន់បឹងទន្លេសាប ឡើងគោក
6. រឿងទី​៦ គឺ​ ការដេញ និគមន៍ វៀតណាម ពី ដងទន្លេក្នុងភូមិសាស្រ្ត រាជធានីភ្នំពេញ 
7. ប្រជាជនខ្មែរ ១៣, ៧ លាន 👈 ខ្មែររស់នៅ វៀតណាម ១,៣ លាននាក់
   
8. ប្រជាជនវៀតណាម ០,៨ លាន នៅកម្ពុជា 👈
9. ប្រជាជន​ចិន  ០,១ លាន 👈
10. ប្រជាជន ចាម ០,៦ លាន 👈 (ខណៈកម្ពុជាចែកជា ជនជាតិដើម, ខ្មែរឥស្លាម និង ចាម ដូច្នេះ ៦០ ម៉ឺន ជាចំនួន សរុប មិនមែន ចាមសុទ្ធ ៦០ ម៉ឺននាក់។

ដោយសារមានរឿងទាំងអស់ខាងលើហ្នឹង បានជាមានការស្រាវជ្រាវ ចងចក្រ ធ្វើបច្ចុប្បន្នភាព ប្លុកនេះឡើង សម្រាប់ សិក្សាមនុស្សមួយ ចំនួន ដួចជា៖

1. ហាជី ឡេស កូសឹម  Haji Les Kosem 👈 Mặt Trận Giải Phóng Kampuchia Nord (Front de Libération du Kampuchea Nord, FLKN) là Fulro Khmer Thượng hoạt động khu vực Champasak, Lào. 👈 ឡេស កូសឹម ទំនងត្រូវគេសម្លាប់នៅ កូឡា ឡាំពូ ឆ្នាំ ១៩៧៦ ពីបទ ក្បត់ជាតិ គឺចាប់ កុក ស យកមកប្រគល់ឲ្យ រដ្ឋាភិបាល លន់ នល់។ ហាជី ឡេស កូសឹម តំណាងរដ្ឋាភិបាល កម្ពុជា
2. ឧត្តមសេនីយ៍ ដៀល ដែល Dien Del 👈
3. ចៅ តារា Chau Dara  👈 Mặt Trận Giải Phóng Kampuchia Krom (Front de Libération du Kampuchea Krom - ) là Fulro Khmer Hạ do Chau Dera làm chủ tịch. Hoạt động  ở đồng bằng sông Cửu Long. ចៅ តារា តំណាងរដ្ឋាភិបាល កម្ពុជាក្រោម
4. កុក ស Y Bham Enoul  👈 ពីដើមឈ្មោះ ចាម ត្រូវបញ្ជូនជាសម្ងាត់ទៅ បារាំង ធ្វើសកម្មភាព ជាចារកម្មបារាំង ដោយប្រកាសថា ស្លាប់ឆ្នាំ ១៩៧៥ ។ ឆ្នាំ ២០១៣ ចេញមុខមនុស្សថ្មី ឈ្មោះ កុក ស ចុះហត្ថលេខារួមគ្នាជាមួយ ចាម កឹម សុខា និង សម រង្សី  Mặt Trận Giải Phóng Cao Nguyên Champa. (Front de Libération du Champa -FLC ) là Fulro Champa, do Y Bham Enoul Chủ tịch, Les Kosem PCT Mặt trận 1 và PCT Fulro. កុក ស Y Bham Enoul តំណងរដ្ឋាភិបាល រួមកម្ពុជា និង វៀតណាម ម៉ុងត៉ាញ៉ា
   
   
   
5. ហាជី យ៉ាស់ យ៉ា អាស្មាត Haji Yasya Asmath
6. Haji Ismael
7. Sos Man
8. ពាង អាប់ឌុល ហ្គាហ្វា Peang Abdul Gaffar
9. ម៉ាត់ សាឡេះ ហៃម៉ាន Mat Sales Haimam
10. អាប៊ូ តាឡាប់ Abu Talap
11. លី មូហ្សា Li Susa
12. ស្រុង យូសុះ Srong Yousos
13. សាឡៃ ម៉ាន ស៊ីគ្រី Salaiman Shukry
14. កឹម សុស ( VOA/RFA) Kem Sos
15. កឹម សុស/ កឹម សុខ Kem Sok 

• ជនជាតិចាម មុនពេលប្រកាសរំលាយរដ្ឋ បានធ្វើសមាជជាសម្ងាត់មួយ គឺអ្នកដូរពី ហិណ្ឌូរទៅជា ឥស្លាមត្រូវចូលមករស់នៅកម្ពុជា ជនណានៅរក្សាហិណ្ឌូ អាចបន្តរស់នៅជាមួយ បារាំង និង វៀតណាម។ ចំណែកមួយក្រុមផ្សេងទៀត ដូរកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា រស់នៅធ្វើសកម្មភាពនយោបាយ យោធាជាសម្ងាត់នៅកម្ពុជា
• សាសនា ឥស្លាមនៅកម្ពុជា ចែកជា ៤ និកាយគឺ (១) និកាយឬសាខា Shafi, (២) និកាយ Salafi, (៣) និកាយ Quadian និង (៤) និកាយ Iman-San ឬចាមបានី(ចាមមកពីនគរចម្បា)។ ដូច្នេះគឺដូចគ្នាជាមួយ ក្រុមចាមដែលគេចែក ចាមបានី និងចាម បាឡាមន។
• នៅកម្ពុជា ជនជាតិ ចាមតស្លាម និង ខ្មែរតស្លាម រស់នៅចែកជា សម្តេចសង្ឈហៅថា គណៈអ៊ីមំាំ, ចៅហ្វាយខេត្ត ចៅហ្វាយស្រុក និង ម៉ាស្ទីត សំដៅថា រដ្ឋបាលថ្នាក់ឃុំ
• ជនជាតិចាមឥស្លាម និង ខ្មែរឥស្លាម មាន ព្រះវិហារធំ កម្រិតខេត្ត​ក្រុង និង ព្រះវិហារតូចៗកម្រិតភូមិហៅថា ស៊ូរ៉ាង និងមានសាលារៀនខ្លួនឯង តែគ្រូបង្រៀនត្រូវបានបញ្ចូលក្នុងក្របខណ្ឌក្រសួងអប់រំជាង ១៥០០ នាក់។

ផែនទី ប្រទេស ​ចម្ប៉ា

គោលបំណងនៃការស្រាវជ្រាវ សង្ខេប វិភាគនេះ ដើម្បីជាប្រយោជន៍ ពូជសាសន៍ខ្មែរ ក្នុងការ វៀរចាកផុតពីគារ ចាញ់បោក ល្បិច កល្បយុទ្ធ របស់ យួន សៀម​ ចិន ចាម ។ ជនជាតិខ្មែរស្លាប់ វិនាសសឹងតែផុតពូជ ដោយសារ កង្វះពត៍មាន មិនដឹងខ្លួនឯងជានណា? ពូជសាសន៍អ្វី ដូចដែលចម្រៀងខ្មែរច្រៀងថា " ខ្មែរអើយ ចូរចាំ ពង្សវតាខ្មែរ ...នេះគឺខ្ញុំកំពុងតែ ណែនាំ មិត្តរួមជាតិខ្មែរ ឲ្យដឹងថា នណាជាខ្មែរ នណាជាចាម ។ ចាម កាន់ពុទ្ធសាសនា ចាមកាន់ព្រាហ្មណ៍សាសនា ចាមកាន់់ឥស្លាមសាសនា ដូចខ្មែរដែរ តើខ្មែរដឹងទេ?!!! អ្វីជាភាព ខុសគ្នារវាង ព្រលឹងខ្មែរ ជាមួយ ព្រលឹងចាម What is difference between Khmer's Spirit vs Cham''s Spirit. លោកអ្នកដឹងទេថា តាត្រសក់ផ្អែម សោភ ភឹម ឡេស គាសេម ស្តេចកន...និង មេបក្សប្រឆាំងមួយចំនួន អ្នកកាសែតនៅវិទ្យុអាស៊ីសេរី វីអូអេ..គឺជា ចាម?--- បើអត់បានដឹងគេ គួរតែ អានឯកសារខាងក្រោម !!

• ស្តេចកន គឺជា ជនជាតិ ចាម ! ព្រះបាទស្រីជេដ្ឋា (គ.ស ១៤៨៣-១៥២៥) រជ្ជកាល (គ.ស ១៥១២-១៥២៥) ព្រះនាមសំរាប់រាជ្យ ព្រះបាទសម្ដេច ព្រះស្រីជេដ្ឋាធិរាជរាមាធិបតី ក្រុងស្រីសឈរ បាសាន។ ព្រះអង្គត្រូវជាកូនអ្នកព្រះបិតាពិជ័យនាគគឹម និង អ្នកព្រះមាតាបាន មានអ្នកម្នាងកេសរបុប្ផាជា ម្ចាស់បង ក្មួយចៅពញាយសរាជា និងព្រះរៀមថ្លៃ ឝ្រីឝៅគន្ធបទ សុគតក្នុងពេលភៀសខ្លួននៅម្ដុំខែត្រត្បូងឃ្មុំសព្វថ្ងៃនេះ។សេនា សេនីយ៍ ដែលទ្រង់ចាត់ហើយនោះបានមកគ្រប់មុខងារគឺអ្នកកាន់ ស្វេតច្ឆ័ត្រអភិរម្យសែនត្វាន់ចាម៉របាយមន តូរ្យតន្ត្រី តាមលំដាប់ព្រះមហាក្សត្រ។ លុះដល់ពេលមានជោគជ័យបើកហើយ បុរោហិតផ្លុំត្រែស័ង្ខ ពួកតូរ្យតន្ត្រីក៏ប្រគំនូវរគាំងស្គរស្នែង ដែលតាក់តែងសំរាប់បង្គាប់ទ័ព។ ព្រះស្រីជេដ្ឋា ជាម្ចាស់ផែនដីស្រឡប់ពិជ័យព្រៃនគរ ស្ដេចឡើងគង់ព្រះទីនាំងគជេន្ទ្របវររតនមង្គលលើករេហ៍ពលចេញទៅសូរសព្ទរេហ៍ពលនិសូរសព្ទរទេះ សេះ ដំរី ព្រមទាំងសូរសព្ទតូរ្យតន្ត្រីនោះនាំឱ្យព្យុះហៈយាត្រាកងទ័ពជាឧត្តមរងំ ខ្ទ័រខ្ទារ ទាំងព្រៃព្រឹក្សាក្រឡាមហាប្រថពី។
• ឆ្នាំ ១៥៩០ កងទ័ពសៀមវាយលុក កាន់កាប់បន្ទាយលង្វែក ដែលមានដើមឬស្សីជា កំពែងការពារ។ 
• ឆ្នាំ ១៥៩០ ពួកពាណិជ្ជករម៉ូស្លីម ចូលមករកស៊ីធ្វើជំនួញនៅកម្ពុជា។ សង្កាត់មួយនៅ លង្វែកជាសង្កាត់ម៉ាឡេ។
• ឆ្នាំ ១៥៩៤ កងទ័ពចាម រដ្ឋាភិបាលចាម នៅតែជួយគាំទ្រ ចេញចូលដល់រដ្ឋមួយរបស់ ម៉ាឡេ គឺរដ្ឋ Johor ដែលកំពុងច្បាំងជាមួយពួក ព័រទុយហ្គាល់ (នៅជាប់ជាមួយ សាំងហ្គាពួ សព្វថ្ងៃ)
• ឆ្នាំ ១៦២០ មានឯកសារសរសេរ ដូរឈ្មោះ ភូមិ ប្រជុំជន តាមភាសា ម៉ាឡេ គឺកំពង់ ឬ កំពង់ផែ ដូចជា កំពង់ចាម កំពង់សោម កំពង់សៀម កំពង់បាយ កំពង់ឃ្នៀស...កំពង់ល្ហួង
• ឆ្នាំ ១៦២៣ ក្នុងរាជស្តេច ជ័យ ជេដ្ឋា  ពួកពាណិជ្ជករ ហូឡង់បានមកដល់កម្ពុជា ឆ្នាំ ១៦៣៩ ពួក ព័រទុយហ្គាល់​ទិញស្បែកក្តាន់ ១២៥,០០០ស្បែកពីកម្ពុជា នាំចេញទៅជប៉ុន។
• ឆ្នាំ ១៦៤២ ស្តេច ពញ្ញា ច័ន្ទ ធ្វើគត់ព្រះបិតាខ្លួនឯង ដណ្តើមរាជ ដោយមានជំនួញពី ពួក ម៉ាឡេ ឥទ្ធិពលម៉ាឡេឡើងដល់កំពូល ដោយស្តេចនេះ ប្តូរសាសនាទៅជា​ អ៊ីប្រាហ៊ីម ។
• ឆ្នាំ ១៦៤៣ និង ១៦៤៤ ស្តេច អ៊ីប្រាហ៊ីមធ្វើសង្រ្គាមជាមួយ ឥណ្ឌា ហូឡង់ ដោយសម្លាប់ពួក ហូឡង់ ១៥៦ នាក់ ចាប់រស់បាន ៥០នាក់ និង របួស ៨០ នាក់ ចំណែកកង័ទ័ពខ្មែរ ជាង ១០០០ នាក់ ស្លាប់។
• ឆ្នាំ ១៦២៧ នៅនគរ ពោធិរាមា ស្តេចចាម និង ប្រជាជនចាម មានការឈ្លោះគ្នារវាង សាសនាហិណ្ឌី និង ម៉ូស្ឡិម ស្តេចមួយអង្គកាន់សាសនាឥស្លាម តែបានរៀបអផិសេកជាមួយ មហេសី កាន់ ហិណ្ឌូសាសនា។
• ឆ្នាំ ១៦៥០ ទ័ពខ្មែរ មានជំនួញពី កងទ័ពវៀតណាម បានសម្លាប់ ស្តេច អ៊ីប្រាហ៊ីម នៅគ្រុង វ៉េ
• ឆ្នាំ ១៦៥៩ ពួកអ្នកគាំទ្រ ស្តេច អ៊ីប្រាហ៊ីម ងើបបេះបោរ តែត្រូវបានបង្រ្កាបវិញ ដែលមានប្រមាណ ៣០០០ នាក់ជាខ្មែរ និង ចាម ជាង ៧០០ នាក់ ភៀស ទៅប្រទេសសៀម។
• ឆ្នាំ ១៦៦០ ដល់ ១៦៩២ ស្តេច ពោធិសួត្រ/ ពោធិសុទ្ធ ជាស្តេចទីមួយ កាន់សាសនាឥស្លាម
• ឆ្នាំ ១៦៧៥ ស្តេចចាម ឈ្មោះ ពោធិសុទ្ធ បានប្តូរទៅកាន់សាសនា ឥស្លាម និង និយាយភាសាឥស្លាមដែរ។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក អ្នកស្រាវជ្រាវរកឃើញថា ចាម បានលុបរូបមនុស្ស ចេញពី ទីសក្ការៈចោលទៅវិញ បំណងធ្វើឲ្យដូច សាសនាឥស្លាមពិតៗ !
• ឆ្នាំ ១៦៩២ ដល់ឆ្នាំ ១៦៩៧ កងទ័ពយួន វៀតណាម បានកានកាប់ទាំងស្រុកកំពង់ផែ នានារបស់ចម្ប៉ា។ លុះឆ្នាំ ១៦៩៣ មានស្តេចចាម និង ប្រជាជនប្រមាណ ៥,០០០ ភៀសខ្លួនចូលមកកម្ពុជា ម្តុំក្រុងលង្វែក ដោយបង្កើតជាសហគមន៍មួយដោយឡែក (សហគមន៍ ម៉ាឡេ) ខុសពី ពួកចាម ធម្មតា។
• ឆ្នាំ ១៧៩០ ពួកចាមធ្វើបដិវត្តន៍នៅ តៃ សឺន ជាមួយពួក វៀតណាម ទទួលបរា៉ជ័យ ក៍នាំប្រជាជនដ៍ច្រើនដំផុត មកកម្ពុជា ដែលឆ្នាំ ១៨៣១ ពួកគេបានសាងសង់វិហារធំជាងគេ មួយនៅ ច្រាំង ចំរៈ គឺវិហារ Noor Alishan  ពួកគេមិនចូលរួមជាមួយ សហគមន៍ខ្មែរទេ ជាពិសេស ក្នុងពេល ទ័ពយួន ឈ្លានពានកម្ពុជាឆ្នាំ ១៨៣០  គេរើសទាហាន បានតែទាហាន ស៊ីឈ្នួលចាម ប៉ុណ្ណោះ។
• ឆ្នាំ ១៨៥៨ បាន ចលនាបេះបោរចាម ប្រឆាំងជាមួយនឹងរាជការ ខ្មែរ នៅខាងត្បូងខេត្ត ត្បូងឃ្មុំ។ ក្នុងប្រយុទ្ធគ្នាដ៍ស៊ីសាច់ ហុតឈាម នៅលើទន្លេរមេគង្គ កងទ័ពខ្មែរដឹកនាំដោយ ស្តេចអង្គឌួង បានបង្រ្កាបទ័ពបេះបោរបានជោគជ័យ។ ភាគច្រើនជនជាតិ ចាម និង ពួក ម៉ាឡេ ត្រូវបានដឹកជញ្ជូន ពង្រាយនៅតាមបណ្តាខេត្តផ្សេង ទូទាំងកម្ពុជា ដើម្បីជៀសវាងការបេះបោរជាថ្មី។
• ឆ្នាំ ១៨៦៥ ដល់ ១៨៦៧ មានការត្រួត្រាពីសំណាក់ ពួកកងទ័ពបារាំង ដូច្នេ កកើតមានចលនា រួបរួមគ្នា រវាង ខ្មែរ​ ចាម យួន វៀតណាម ប្រឆាំងជាមួយ បារាំង។
• ឆ្នាំ ១៨៧៤ បារាំងធ្វើជំរឿន រាប់ឃើញមាន ប្រជាជនចាម ចំនួន ២៥,៥៩៩ នាក់កំពុងរស់នៅកម្ពុជា ដែលត្រូវជា ៣% នៃប្រជាជនក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។
• ឆ្នាំ ១៩៣០ នៅខេត្តកំពង់ចាម មានព្រះវិហារចាម ចំនួន ៤០ សម្រាប់ មនុស្ស ៣៣,០០០ នាក់
• ឆ្នាំ ១៩៣៦ គេធ្វើជំរឿន ឃើញថា ប្រជាជនចាម មានចំនួន ៨៨,០០០ នាក់។
• ឆ្នាំ ១៩៥០ មានជនជាតិចាម ម្នាក់ ឈ្មោះ សុះ ម៉ាន នៅខេត្តកំពង់ចាម បានចូលរួមជាមួយនឹង បក្សកំម្មុយនីស្ត ដឹកនាំដោយ ហូជីមិញ។ គាត់ជាភ្នាក់ងារសម្ងាត់ប្រឆាំង​ រដ្ឋការបារាំង​ និងបានសិក្សាផ្នែកសង្រ្គាមនៅវៀតណាម ក្រោយបារាំងចាញ់សង្រ្គាម សុះ ម៉ាន បានបន្តការសិក្សាផ្នែកនយោបាយ នៅ វៀតណាម សូវៀត និង ចិន។ 
• ចលនា កូសេម ឡេស Lès Kosem (?-1976) ជាចលនាខ្មែរ ឥស្លាម មានគោលការណ៍ជា រណសិរ្សរំដោះចម្បា le Front de Libération du Champa ជាចលនាក្បតជាមួយចលនា FULRO របស់ វៀតណាម រួចបានចូលរួមជាមួយកងទ័ពលន់ នល់ des Forces Armées Nationales Khmères (FANK) ។ កូសេម ឡេស ត្រូវបានគេសង្ស័យថាជាភ្នាក់់ងារចារកម្មមុខពីរ ដែលធ្វើការឲ្យកម្ពុជាផង និង បារាំងផង។ ចលនារំដោះចម្បា៉ បានសហការណ៍ជាមួយ ចលនាខ្មែរក្រោម ដែលធ្វើឲ្យ បែកចេញជាចលនាថ្មីមួយផ្សេងទៀត​គឺចលនា United Front for the Liberation of Oppress/FULRO នោះជា ចលនា យួន Degar សព្វថ្ងៃនេះ (១៩៦៤-១៩៩២) ។ លោក ឡេះ កូសេម ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់ តាម​រយៈទំនាក់​ទំនង​ដ៏​ស្មុគ្រស្មាញ​របស់​លោក ជា​មួយ​ចលនា​តស៊ូ​របស់​ជន​ជាតិ​ភាគ​តិច​ក្នុង​តំបន់​ខ្ពង់​រាបភាគ​កណ្ដាល​នៃ​ប្រទេស​វៀត​ណាម ជន​ជាតិ​ចាម​នៅ​កម្ពុជា និង​ខ្មែរ​ក្រោម​នៅ​តាម​តំបន់​ដីសណ្ដ​ទន្លេ​មេគង្គ។ ទំនាក់​ទំនង​ទាំង​នេះ បាន​ធ្វើ​ឲ្យ​គាត់​ក្លាយ​ជា មេ​ដឹក​នាំយោធា​មួយ​រូប​ដែល​មាន​ប្រវត្តិ​ចម្រូង​ចម្រាស​មួយ មុន​នឹង​កម្ពុជា​ធ្លាក់​ក្រោម​ការគ្រប់​គ្រង​របស់ ប៉ុល ពត នៅ​សម័យ​ខ្មែរ​ក្រហម ក្នុង​ឆ្នាំ ១៩៧៥។ ចលនា​ដែល​លោក កូសេម មាន​ការ​ពាក់​ព័ន្ធ មាន​ឈ្មោះ​ថា រណសិរ្ស​តស៊ូ​រួម​របស់​ជន​ជាតិ​ដែល​ត្រូវ​គេ​ជិះ​ជាន់ កាត់​ហៅ​ថា FULRO ។ ចលនា​នេះ មាន​គោល​បំណង​ស្វះស្វែងស្វ័យ​ភាព​កាន់​តែ​ច្រើន​ជាង​មុន សម្រាប់​ជន​ជាតិ​ចាម​កាន់​សាសនា​ឥស្លាម ខ្មែរ​កម្ពុជា​ក្រោម​ដែល​រស់​នៅ​ភូមិ​ភាគ​ខាង​ត្បូង​ប្រទេស​វៀត​ណាម​បច្ចុប្បន្ន និង​ជន​ជាតិ​ភាគ​តិច​ម៉ុងតាញ៉ា​រស់​នៅ​តាម​តំបន់​ភ្នំ​ក្នុង​ប្រទេស​វៀត​ណាម។​
• ឆ្នាំ ១៩៦៥ កងទ័ពអាមេរិក បោះទីតាំងនៅវៀតណាមខាងត្បូង។ សម្តេចសីហនុ រៀបចំសន្ធិសិទ្ធក្រុម ខ្មែរមន ប្រឆាំងអាមេរិក ដែលមាន លន់ លន់ គៀងគរ តំណាងស្រម៉ោលរាប់សិប នៃជិនជាតិ ចាម ចូលរួមក្នុងសម្ព័ន្ធ។
• ឆ្នាំ ១៩៧០ សុះ ម៉ាន  បានចូលមកកម្ពុជាវិញ ដឹកនាំចលនាឥស្លាមទិសបូព៌ា ជាមួយកូនប្រុស កាត់ឈ្មោះ ម៉ាត់ លី។ នៅតំបន់ផ្សេងៗទៀត ពួកខ្មែរក្រហម និង សីហនុ មិនអនុញ្ញាតិឲ្យមាន មេទ័ព ចាម ទេ សូម្បី ខាង និរតី ដែលមាន ប៉ុលពត កាន់កាប់ក្តី ក៍គេមើលឃើញថា ប្រឆាំង ជាមួយនឹង វប្បធម៍ចាម ដែរ។ តំបន់ពួកកំម្មុយនីស្ត ត្រូវបង្ខំស្រីចាម កាត់សក់សក់ខ្លី ដូចស្រ្តីខ្មែរ និង បោះបង់ចោល អាវ បំពង់ របស់ប្រពៃណីចាម។ ប៉ុល ពត តាម៉ុក កែ ពក គឺជាមនុស្សសំខាន់ដែល បញ្ជាឲ្យ រឹតបណ្តឹង សិទ្ធិរបស់ជនជាតិចាម។
• ឆ្នាំ ១៩៧០ លន់ លន់​ ធ្វើរដ្ឋប្រហារទំលាក់ សម្តេច នរោត្តមសីហនុ និងបន្តកិច្ចការ ប្រមូលផ្តុំ កំលាំង ជនជាតិ ចាម និងជនជាតិភាគតិចផ្សេងទៀត ដែលនាំឲ្យ អាម៉ាស់ដល់ការចងសម្ព័ន្ធ អាមេរិក- លន់ នល់។
• ឆ្នាំ ១៩៧០ ដល់ ១៩៧៥ ជនបរទេស គេវិភាគថា របប ប៉ុលពត ផ្តាច់ការ ព្រោះ មិនទទួលស្គាល់ ថាមាន ជនជាតិ ចាមទេ ប្រទេសចម្បា ត្រូវ វៀតណាម កំទេចចោលទៅហើយ មួយទៀត ពួកមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមថា ជនជាតិ ចិន ចាម វៀតណាម និង ជនជាតិភាគតិចៗផ្សេង បង្កើតបានជា ១៥% នៃប្រជាជនកម្ពុជា ចំណែក ជនជាតិខ្មែរដើម មានតែ ១% ទេ។ ពួកខ្មែរក្រហមថា ព្រឹត្តិការសម្លាប់រង្គាល នៅចម្បា ឆ្នាំ​១៤៧១ ដល់ ១៦៩៣ គឺ ជនជាតិចាម ត្រូវកំទេចចោលអស់ហើយ អ្នកនៅរស់ក្នុងប្រទេសកម្ពុជា មិនមែនជា ជនជាតិ ចាមទេ ដែលប្រការនេះ នាំឲ្យ ជនជាតិចាម គិតថា ខ្មែរប្រកាន់ពូជសាសន៍។
• ឆ្នាំ ១៩៧០ ដល់ ឆ្នាំ ១៩៧០ កងទ័ពរបស់ ឡេះ កាសេម/ ឡេស កាសេម ដែលជាកងទ័ពចាម ពិសេស ស្ថិត ក្នុងជួរកងទ័ព នល់ លន់ បានកំទេច សម្លាប់ប្រជាជនក្នុងបណ្តាភូមិនានារបស់ កងទ័ពខ្មែរក្រហមយ៉ាងសាហាវព្រៃផ្សៃ​ បន្ទាប់មកពីមាន ពត័មានបែបនេះ ខាងរដ្ឋាភិបាល នល់ នល់ បានបំបែក កងទ័ពរំដោះនគរចម្ប៉ា នេះ ឲ្យចូលទៅជាមួយ បណ្តាអង្គភាពទ័ពផ្សេងៗ ចំណែកប្រជាជន ចាម មួយចំនួនក៍បានចូលរួមជាមួយ ពួកកម្មុនីស្តផងដែរ។
• ឆ្នាំ ១៩៧៣ មេដឹកនាំ ចាម ឈ្មោះ សុះ ម៉ាន បានប្រកាសផ្សព្វផ្សាយ ពីការធ្វើ កុំម្មុយនីស្តិ បើកសហករណ៍ និងថា ជនជាតិចាម បានចំណាយពេលច្រើនពេក ទៅលើ សាសនា និងគ្មានពេលសម្រាប់ធ្វើបដិវត្តន៍។ ពួកចាម បានធ្វើបាតុកម្ម ដោយវាយស្គរតាមភូមិ ប្រឆាំងជំទាស់ ក្នុងការដែល ពួកខ្មែរកំម្មុយនីស្ត ហាមការ សូត្រធម៍ ៥ដង/ថ្ងៃ។ លុះពាក់កណ្តាលឆ្នាំ ១៩៧៤ មានជនជាតិចាម ចំនួនប្រមាណជា ៣០០ នាក់ ត្រូវគេចាប់ជំរិតយកប្រាក់ ភាគច្រើនជាអ្នកមានលុយ គ្រូបង្រៀន និងជាមេសាសនា នៅក្រូចឆ្មា កំពង់ចាម។
• ឆ្នាំ ១៩៧៤ ចលនា របស់ សុះ ម៉ាន ត្រូវគេបំបែក គាត់ត្រូវគេឃុំខ្លួនក្នុងផ្ទះ និងមានការចាប់ខ្លួនមនុស្ស ៧១ នាក់ផ្សេងទៀត ដែលធ្លាប់ទៅសិក្សានៅ វៀតណាម។
• ឆ្នាំ ១៩៧៤ ពេលកំពុងមានការបង្រ្កាបនេះ មានក្រុមមួយ ប្រកាសថា ជាចលនាខ្មែរ ស បានរត់ចូលព្រៃ គឺជាក្រុមដឹកនាំដោយភាកច្រើន ខ្មែរឥស្លាម(ចាម) គឺបំបែកខ្លួនចេញពី ពួក ខ្មែរក្រហម ពួកខ្មែរ ស នេះ គាំទ្រ សម្តេច នរោត្តម សីហនុ តែជំទាស់ផែនការធ្វើ សហករណ៍។ តាមប្រភពខ្លះគេថា នេះជា ក្រុមដែលគាំទ្រ ប្រទេសវៀតណាម ! គឺជាផែនការ ប្រទេសវៀតណាម។
• ឆ្នាំ ១៩៧៤ មានឯកសាររបស់ខ្មែរក្រហម ដែលបញ្ជាទៅថ្នាក់ក្រោម តាមស្រុកតាមភូមិ ឲ្យបង្ក់ើតជាសហកណ៍ និង ថា មិនគួរប្រញាប់ បញ្ជូនខ្មែរ ឥស្លាម ក្នុងសហករណ៍ពេកទេ តែក៍មិនត្រូវ ទុកពួកគេឲ្យប្រមូលផ្តុំច្រើនពេលដែរ។
• ឆ្នាំ ១៩៧៤ (២៣ កុម្ភៈ ឆ្នាំ ១៩៧៤) មានការបេះបោររបស់ជនជាតិ ចាម នៅ តំបន់ ៣១ នៃពួកខ្មែរក្រហម​ ដែល ជនជាតិចាម រងរបួសជាង ១០០ នាក់ ពេលធ្វើបាតុកម្ម ប្រឆាំងពួក កុម្មុនីស្តខ្មែរ ដែលតម្រូវឲ្យ អ្នកនេសាទចាម ចុះបញ្ជី លក់ផលនេសាទឲ្យ សហករណ៍ក្នុងតម្លៃ​ថោក និងឲ្យទិញត្រី ពីសហករណ៍វិញក្នុងតម្លៃ ថ្លៃ។
• ឆ្នាំ ១៩៧៥ ក្នុងខែ កក្តដា មានការបេះបោរដោយជនជាតិ ចាម សម្លាប់ជនជាតិខ្មែរក្នុងភូមិ កោះផល់ ស្រុកក្រូចឆ្មា លុះព្រឹកឡើង កងទ័ពខ្មែរក្រហមបានឡោមព័ទ្ធ ភូមិ បាញ់ដោយកាំភ្លើងត្បាល់ និង កាំភ្លើងដៃ សម្លាប់កំទេចប្រជាជនចាម ក្នុងភូមិនោះវិញ ព្រមទាំង ដូរ ឈ្មោះ កោះផល ទៅជា កោះផេះ ភូមិនេះមានប្រជាជន ៣៥០ គ្រួសារ ។ មួយសប្តាហ៍ ក្រោយមក មានការបេះបោរនៅភូមិស្វាយ ក្បែរនោះ ដោយ ជនជាតិ ចាម សម្លាប់ មេបញ្ជាការកងទ័ពខ្មែរក្រហម និង ទាហាន ២ នាក់ កងទ័ពខ្មែរក្រហម សងសឹកវិញ ដោយបាញ់សម្លាប់ប្រជាជនចាម ៧០% ក្នុងភូមិស្វាយ នោះ។ មូលហេតុនៃការបេះបោរ ខាងជនជាតិចាម គេថា ខ្មែរ និង ចាម ស្រលាញ់គ្នាណាស់ ច្បាំងជាមួយគ្នាប្រឆាំង កងទ័ព លន់ នល់ តែពេលបានជ័យជំនៈ ពួកគេមិនបានទទួលតំណែងធំដុំ បែរជាដកអាវុធទៅវិញ និង ហាមប្រាមការប្រតិបត្តិសាសនា។​ទាហានខ្មែរក្រហម ២៨ នាក់ស្លាប់ នៅ កោះផល។
• ឆ្នាំ ១៩៧៨ មានការសម្លាប់ មេភូមិភាគ គឺ សោម ភឹម ប្រភពថា សោ ភឹម​គឺ ជា ខ្មែរឥស្លាម គាត់ទំនងជាដូរសាសនាមកកាន់ ព្រះពុទ្ធសាសនាវិញ និងបានចូលរួមជាមួយ កងទ័ពរំដោះចម្បា (ឬ អាចជាចលនាខ្មែរ ឥស្លាម) គាត់ត្រូវ​គេចោទថា បេះបោរដោយពួកខ្មែរក្រហម។ ចំណែខាង​ ជនជាតិចាម គេថា គាត់គឺជា ជនជាតិ​ចាម។  សោ ភឹម មានឈ្មោះកំណើតថា ប្រាក់ ចាម។ ចាម បានកើតនៅអំឡុងដើមឆ្នាំ១៩២០ កាលពីនៅក្មេង ចាម បានចូលបួសជាសាមណេរជាមួយប្រុសឈ្មោះ ជុំ នៅវត្តឈើទាលក្នុងភូមិកំណើត។ សុះ ម៉ាន និង សោ ភឹម មានទំនាក់ទំនងល្អជាមួយគ្នា ក្រោយមក ត្រូវប៉ុលពត ស្តីបន្ទោស សោ ភឹម ក៍ដកទំនុកចិត្តចេញពី សុះ ម៉ាន វិញ តែបាន កសាង ផ្តះមួយខ្នងឲ្យ សុះ ម៉ាន។ ឯ ម៉ាត់ លី នៅបន្តដំណែង ជាប្រធានគណស្រុកត្បូងឃ្មុំ រហូតដល់ឆ្នាំ ១៩៧៨
• ឆ្នាំ ១៩៧៥ មានប្រជាជន ចាម ចំនួន ២៥០,០០០ នាក់ និង 
• ឆ្នាំ ១៩៧៦ ពួកគេប៉ាន់ប្រមាណថា​មានប្រជាជនចាម ចំនួន ២៦០,០០០ នាក់
• ឆ្នាំ ១៩៤០ ចំណោម ប្រជាជន ចាម ១៥,០០០ នាក់​រស់នៅ វៀតណាមខាងត្បូង មាន ៦,០០០ ជា មូស្លីម Muslim ពួកគេដូរឈ្មោះព្រះនាង ឧម៉ា ទៅជា ព្រះនាង អេវ៉ា ជាមហេសី ព្រះពោធិអាដាមវិញ។
• ឆ្នាំ ១៩៥៤ ស្តេច នរោត្តមសីហនុ ប្រទានងារថ្មី គឺ ខ្មែរ ឥស្លាម ដែលសំដៅថា ដើមកំណើតដើម ពួកគេត្រូវបានបដិសេធចោល ហើយប្រជាជនចាម ក្លាយជាជនរងគ្រោះនៃប្រវត្តិសាស្រ្ត។
• រឿងតាស្រក់ផ្អែម៖ តាចាយ ឬ តាជ័យ ខ្លះថាគាត់ជាជនជាតិសំរ៉ែ ខ្លះថាគាត់ជាជនជាតិ​ ចាម សោយរាជ្យឆ្នាំ ១៣៣៦ ដល់ ១៣៤០។រឿងតាត្រសក់ផ្អែម ត្រូវបានអ្នកស្រាវជ្រាវចាត់រឿងជាប្រវត្តិសាស្រ្ដមួយ ។ រឿងនេះមាន ការទាក់ទងយ៉ាងអាថ៌កំបាំងនៅឡើយទៅ នឹង ព្រឹត្តិការណ៍តំណវាជវង្ស "វរ្ម័ន" នៅសម័យអង្គរ​។ ប៉ុន្ដែទោះជាយ៉ាងណា ក៏អ្នកស្រាវជ្រាវទាំងជនជាតិបារាំង​ទាំង​ជនជាតិខ្មែរ បាន ចាត់ទុកតាត្រសក់ផ្អែម ជាស្ដេចខ្មែរមួយអង្គដែល បានឡើងសោយរាជ្យ នៅក្នុងកំឡុងឆ្នាំ ១៣៣៦ ដល់ ១៣៤០ នៃ គ.ស. ។ អ្វីជាការយកចិត្តទុកដាក់ របស់អ្នកស្រាវជ្រាវនោះ គឺ៑ថារឿងតាត្រសក់ផ្អែមនេះមាន នៅក្នុងរឿងព្រេងប្រទេសភូមាផង ប្រទេសថៃផង ប្រទេសឡាវផង និងប្រទេសកម្ពុជាផង ។ ទាំងបួនប្រទេស តែងតែចាត់ទុករឿងនេះជារឿងព្រេងប្រចាំជាតិរៀងៗខ្លួន។បើនិយាយពីនៅ កម្ពុជាវិញ រឿងនេះ ត្រូវបានគេនិទានឡើងដោយមានការទាក់ទងទៅនឹងទីតាំង ស្ថាននាម និងព្រះមហាក្សត្រ។ បដិវត្តន៍បង្ហូរឈាមបានបញ្ចប់​ពូជ វរ្ម័ន និង​បាន​ប្តូរ​សាសនា រឿងនិទាន​តាត្រសក់​ផ្អែម​នេះ​ បើទោះបីជា​ចំលងយកចេញ​ពី​រឿងនិទានភូមា ឬ​រឿងនិទាន​ឥណ្ឌា​ដែល​មាន​វ័យ​ចំណាស់​ជាង​ មកធ្វើ​ជា​រឿង​ខ្មែរ​ក៍ដោយ ក៍រឿង​នេះ​មាន​បង្កប់​នូវ​ព្រឹត្តិការណ៍​អាថ៌កំបាំង​មួយ​នៅ​រវាង​ឆ្នាំ១៣២០ ឬ១៣២៥ ដែល​មាន​ព្រះរាជា​​មួយអង្គ​ត្រូវ​បាន​គេ​លួច​​ធ្វើ​ឃាត។
• ប្រាសាទបន្ទាយសំរែ កសាងឡើងនៅពាក់កណ្តាលគ្រិស្តសតវត្សទី១២ ឧទិ្ទសដល់ព្រហ្មញ្ញសាសនានិកាយព្រះនារាយណ៍ ។ យើងសូមលើកយកពាក្យបន្ទាយសំរែនេះមកពន្យល់ បន្ទាយ គឺមានកំពែងព័ទ្ធជុំវិញ ចំណែក សំរែ ជាតិមនុស្សអ្នកព្រៃមួយពួកកើតនៅក្នុងកម្ពុជាដូច្នេះឈ្មោះដែលហៅថាបន្ទាយសំរែនេះគឺប្រហែលជាទាក់ទងទៅនឹងទីតាំងដែលមានកំពែងខ្ពស់ជុំវិញ ហើយដែលមានស្តេច និងអ្នកបម្រើដែលជាជនជាតិសំរែរស់នៅទីកន្លែងនេះ ។ ឈ្មោះបន្ទាយសំរែនេះគឺទាក់ទងនិងប្រវត្តិពិតដែលថានៅម្តុំភូមិ ប្រដាក ដែលកាលដើមឡើយ គឺមានជនជាតិសំរែរស់នៅពិតមែន ហើយសព្វថ្ងៃគេសង្ស័យថា ប្រជាជននៅប្រដាកនេះមានជីដូនជីតា ជាជនជាតិសំរែ ដែលគេយកមកឲ្យយាមប្រាសាទ ។ ជាពិសេស ពួកសំរែនៅភ្នំក្រវាញបាននិយាយថា មានបងប្អូននៅអង្គរហើយប្រហែលជាមានអ្វីមួយនៅបន្ទាយសំរែនេះ ។ ដូចច្នេះ ឈ្មោះនៃប្រាសាទសំររែនេះ គឺទាក់ទង់នឹងប្រវត្តិសាស្រ្តពិតដែលទាក់ទង់ទៅនិងរឿងព្រេង និងទាក់ទង់និងទីតាំងរូបរាងរបស់ប្រាសាទនេះ។
• ប្រាសាទបន្ទាយសម្រែ គឺជាប្រាសាទដ៏អស្ចារ្យមួយ ដែលស្ថិតនៅក្នុងតំបន់អង្គរនៃខេត្តសៀមរាប ប្រទេសកម្ពុជា។ វាជាប្រាសាទមួយដែលបានស្ដារឡើងវិញ ដោយបានយកលំនាំតាមរចនាប័ទ្ម របស់ប្រាសាទអង្គរវត្ត។ ប្រាសាទបន្ទាយសំរែស្ថិតនៅខាងកើតបារាយណ៍យសោធរតដាក]] (បារាយណ៍ខាងកើត) ហើយស្ថិតនៅចម្ងាយប្រហែល ២ គីឡូម៉ែត្រពីភូមិប្រដាក នៅខាងត្បូងផ្លូវពីប្រដាកទៅភ្នំបូក ។ មិនមានសិលាចារឹកថ្មណា ដែលត្រូវបានគេរកឃើញអំពីប្រាសាទនេះនៅឡើយទេ។ បើយោងទៅតាមការតុបតែងនិងរចនាប័ទ្មសិល្បៈរបស់ខ្លួន ការសាងសង់បន្ទាយ សម្រែ គឺប្រហែលជានៅចុងនៃសតវត្សទី 11 ក្នុងអំឡុងរជ្ជកាលព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២ (1113-1150) ហើយបានបញ្ចប់នៅក្នុងរជ្ជកាលនៃស្ដេចយសោវរ្ម័នទី២ (1150-1165) ផងដែរ។
• ប្រវត្តិស្រីសឈរ (ស្រុកស្រីសន្ធរ)ខេត្តកំពង់ចាម នាង "ស" គឺជាកូនស្រីរបស់ "ព្រះពិជ័យនាគ" ជាមន្ត្រីធំក្នុងខេត្តបាសាន និងនាង "បាន" ជាពលព្រះស្រីរតនត្រ័យ (ពល គឺពួកជនពូជសូទ្រៈ ជាវណ្ណៈទី៤ ឬពលព្រះរតនត្រ័យ គឺពលដែលមានមុខងារជាអ្នកថែរក្សាវត្តអារាម)។ នាងស មានបងប្អូនបង្កើត ២នាក់ គឺនាងជាបងស្រី និងនាយ "កន"ជាប្អូនប្រុស។ ថ្ងៃមួយ ព្រះស្រីសុគន្ធបទ ស្ដេចយាងទៅថ្វាយបង្គំព្រះនៅវត្ត ស្ដេចទ្រង់បានទតឃើញស្រីម្នាក់ ស ឈរនៅលើខឿនព្រះវិហារនោះ ជាកូនព្រះពិជ័យនាគ និងមេបាន មានរូបរាងល្អប្រពៃ។ ស្ដេចទតម្ដងហើយម្ដងទៀត។ ខណៈនោះ ព្រះពិជ័យនាគ ស្គាល់ច្បាស់ព្រះរាជហឫទ័យ ទើបក្រោយមកក៏ចូលទៅ ក្រាបថ្វាយបង្គំព្រះបរមបពិត្រ ថ្វាយកូនស្រីនោះ ជាខ្ញុំបម្រើល្អងធូលីព្រះបាទតរៀងទៅ។ព្រះស្រីសុគន្ធបទ ទ្រង់ព្រះសោមនស្សណាស់ ក៏បានតែងតាំងនាង ស ជាអ្នកព្រះម្នាង កេសរបុប្ផា ព្រះស្នំឯក។ ដោយទ្រង់ព្រះមានចិន្តាថា នាងនេះ រូបក៏ល្អសមសួន ចរិតឫកពាឥរិយាក៏ថ្លៃថ្លាលើសពីស្រីទាំងពួង គួរគប្បីនឹងយកនាមនាងនេះ តាងនាមព្រះនគរ កុំឲ្យបាត់ឈ្មោះតទៅ។ តាំងពីថ្ងៃនោះរៀងមក ទ្រង់ព្រះបញ្ញាត្តឲ្យលើកលែងហៅ ស្រុកបាសាន ឲ្យហៅថា ស្រុកស្រី ស ឈរ ឬ ខេត្តស្រី ស ឈរ វិញ តែពាក្យនេះយូរៗមក ក៏ប្រែក្លាយជាស្រុក "ស្រីសន្ធរ" រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ។ ចំណែកបិតាមាតា អ្នកព្រះម្នាង កេសរបុប្ផា នោះទ្រង់លើកយកឲ្យខ្ពស់ឡើង។ បិតាឲ្យហៅថា អ្នកព្រះបិតា ពិជ័យនាគ មាតា ឲ្យហៅថា អ្នកព្រះមាតា មេបាន។ ហើយ កន ដែលជាប្អូនអ្នកព្រះស្នំឯក ក៏ទ្រង់ប្រោសប្រទានឲ្យហៅនាយ កន នៅក្នុងតំណែងមហាតលិក។ លុះយូរបន្តិចមក ព្រះបរមបពិត្រ ទ្រង់ប្រោសតាំង នាយ កន ជាឧកញ៉ាម៉ឺនស្នេហាចមចិត្តផងដែរ និងក្រោយមកបានក្លាយជាព្រះស្ដេចកន។ ដកស្រង់ និងកែសម្រួលពី ឯកសារមហាបុរសខ្មែរ/ផែនដីព្រះស្រីសុគន្ធបទ៚
• ប្រជាជនចាមសុទ្ធ ខ្មែរឥស្លាម និង ចាមឥស្លាម មានប្រមាណ ១៥ ភាគរយ​នៃប្រជាជន សរុប នៅកម្ពុជា ១៦​លាននាក់  ដែលអាចទាញចេញជាតួរលេខ គឺ ២,៤ លាននាក់។ គេចែក ចាម ជា ៣ ក្រុមធំៗ គឺ ចាមហ្សាដែ ចាមសុទ្ធមកពីនគរចម្បា និង ចាមជ្វា ម៉ាឡេ ឥណ្ឌុនេស៊ី។ សម្តេចព្រះនរោត្តមសីហនុ ផ្តល់សិទ្ធិ ឲ្យហៅចាមមកពីជ្វា ម៉ាឡេ ឥណ្ឌូនេស៊ីថា ខ្មែរឥស្ថាម ក្រោយមកទៀតនេះ ចាមសុទ្ធ ក៏ចង់ឲ្យមានការហៅបែបនេះដែរ៕
• ជនជាតិចាមមានដើមកំណើតចេញមកពី ជនជាតិជ្វា ឬ ម៉ាឡេ|និង ប៉ូឡេណេស៊ី ដែលរស់នៅក្នុងភូមិភាគ ម៉ាឡេស៊ី និង ឥណ្ឌូនេស៊ីបច្ចុប្បន្ននេះ។ នៅដើមសតវត្សទី១នៃគ្រិស្តសករាជ ជនជាតិចាមដែលមានឈ្មោះល្បីល្បាញ ជាអ្នកប៉ិនប្រសប់ខាងធ្វើដំណើរតាមសមុទ្រ បាននាំគ្នាមកកាន់កាប់ទឹកដីចន្លោះ ជួរភ្នំអណ្ណាម និងសមុទ្រ។ ព្រំប្រទល់ខាងជើងជាប់នឹងទឹកដីខេត្តចិន តុងកឹង ​និងខាងត្បូងជាប់នឹងទឹកដីខ្មែរកម្ពុជាក្រោម។ គឺជាច្រកទឹកដីមួយចង្អៀត ដោយមានរបាំងធម្មជាតិ (ជួរភ្នំអណ្ណាម) ឃាំងជាប់នៅទិសខាងលិចនិងខាងកើត​(សមុទ្រចិន)។ ក្នុងសតវត្សទី២នៃគ្រិស្តសករាជ ជនជាតិចាមបានរៀបចំទឹកដីនេះ អោយក្លាយទៅជានគរមួយមានឈ្មោះនគរចាម្ប៉ា​ដែលអ្នកដំណើរចិនដាក់ឈ្មោះថា លីនយី​។ ជាដំបូងក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់ខ្លួន នគរចាម្ប៉ាបានទទួលឥទ្ធិពលអំពីឥណ្ឌា ហើយគោរពបូជាព្រហ្មញ្ញសាសនា។ ព្រះមហាក្សត្រចាមទាំងប៉ុន្មានតែងតែប្រកាសតាំងខ្លួន ចុះមកពីព្រះសិវៈ ឬ ព្រះឥសូរ។
• ដោយទឹកដីរបស់ខ្លួនត្រូវចង្អៀតតូច ដោយប្រជាជនចេះតែកើនឡើងចំនួន ហើយម្យ៉ាងទៀតដោយសារនៅទិសខាងលិច មានជញ្ជាំងភ្នំអណ្ណាម យ៉ាងខ្ពស់ស្កឹមស្កៃមិនអាចឆ្លងកាត់បាន នគរចាម្ប៉ាគ្មានមធ្យោបាយអ្វីក្រៅអំពីវាតទឹកដីចុះទៅក្រោម ឬ ឡើងទៅលើឡើយ។ ពីសតវត្សទី៣ ទៅ ទី៤នៃគ្រិស្តសករាជ បានពង្រឹងកម្លាំងទាំងអស់វាយលុកប្រហារដណ្ដើមយកខេត្តចិន តុងកឹង។ តែសង្គ្រាមនេះហាក់ដូចជាមិនបាននាំមកនូវជោគជ័យដល់នគរចាម្ប៉ាទេ។ ជនជាតិយួនបានវាយតបវិញ ធ្វើអោយចាមទប់មិនបាន ហើយដកឃ្លារើរាជធានីពី ឥន្ទ្របុរៈ ចុះមកតាំងទីនៅឯ រាជធានីបណ្ឌុរង្គ។ បន្ទាប់មករាជធានីចាមត្រូវលើកមកនៅកៅធរៈ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះជាច្រើនលើកច្រើនគ្រា នគរចាម្ប៉ាត្រូវពួកជ្វាចោរសមុទ្រលើកទ័ពតាមទូកសំពៅចូលមកលុកលុយ វាយប្រហារកាប់សម្លាប់ ធ្វើបាបលួចប្លន់​ ដុតបំផ្លិចបំផ្លាញជារឿយៗ ពីគ្រិស្តសករាជ ៧៦៥ ទៅ ៧៨៧។ កងទ័ពចិនដែលត្រួតត្រានៅតុងកឹងក៏ធ្លាប់​បានវាយកម្ទេចចាម្ប៉ាដាក់ជាចំណុះដែរ។ បន្ទាប់មកក្នុង គ.ស. ១០៤៥ កងទ័ពយួនបានយកជ័យជម្នះលើកងទ័ពចាម ដណ្ដើមយកបានរាជធានីឥន្ទ្របុរៈ ហើយលួចប្លន់យកអស់ភោគទ្រព្យសម្បត្តិធនធានរបស់ចាមផង។ ក្នុងគ.ស. ១០៦១ ទឹកដីខេត្តបីរបស់ចាមត្រូវយួនកាត់យក មកបញ្ចូលធ្វើជាទឹកដីយួន។ គឺក្នុងស្ថានភាពដូច្នេះហើយ ដែលនគរចាម្ប៉ាត្រូវតែរកផ្លូវ រកទិសរុលបុកវាយវាតទីទឹកដីចុះមកក្រោម ឬ មកខាងត្បូងសំដៅប្រទេសកម្ពុជា។ ដំបូង ការចុះតម្រង់ចូលមកក្នុងទឹកដីខ្មែរ គ្មានលក្ខណៈជាការវាយប្រហារឬជាសង្គ្រាមទេ។ គឺជាក្រុមចោរតូចតាចដែលនាំគ្នាមកលួចប្លន់ កាប់សម្លាប់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរដើម្បីរករស់តែប៉ុណ្ណោះ។ គំនិតចង់វាតទឹកដីយកខេត្តខណ្ឌនគរខ្មែរហាក់ដូចជាមិនទាន់មានទេ។ ពួកក្រុមចោរចាមទាំងនោះ ជួនត្រូវព្រះមហាក្សត្រខ្មែរវាយប្រហារដេញសម្លាប់កម្ទេចចោល ជួនត្រូវបានព្រះអង្គអនុញ្ញាតអោយរស់នៅលើទឹកដីខ្មែរដើម្បីបម្រើនយោបាយនិងផលប្រយោជន៍ខ្មែរ។ ប៉ុន្តែចូលមកដល់ គ.ស. ៨០៩ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទជយវម៌្មទី៣ ដោយមានចាមមួយអង្គឈ្មោះពោរ ជាមេទ័ពធំ នគរចាម្ប៉ាបានលើកពលសេនាយោធា យ៉ាងគគ្រឹកគគ្រេងចូលមកវាយប្រហារនគរខ្មែរ។ តែកងទ័ពចាម ត្រូវបរាជ័យបាក់បែករត់ខ្ចាត់ខ្ចាយរលាយអស់។ វិបត្តិរវាងខ្មែរនិងចាម ក៏ចេះតែរីកធំឡើងជាលំដាប់តាមកាលវេលា។ ក្នុង គ.ស. ៩៤៥-៩៤៦ វិវាទខ្មែរ-ចាម មានកម្រិតយ៉ាងខ្ពស់ខ្លាំងក្លាយផ្ទុះជាសង្គ្រាម។ កងទ័ពខ្មែរក្រោមក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះ​មហាក្សត្រខ្មែរ ព្រះបាទរាជេន្ទ្រវម៌្ម បានវាយរុញច្រានកម្ចាត់កងទ័ពចាម វាយប្រយុទ្ធចូលលុកសម្រុកដល់នគរចាម្ប៉ា ហើយដណ្ដើមយកបានព្រះរាជធានី កៅធរៈ។ សិលាចារឹកចាមបានសរសេរចាររៀបរាប់អំពីសង្គ្រាមនេះ ដោយបញ្ជាក់ថាកងទ័ពខ្មែរបានលួចយករូបព្រះបដិមាករព្រះនាងភគវត្តី ដែលធ្វើអំពីមាស ប្រហែលជាព្រះនាង ភគវត្តី មហេសីរបស់ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋ។ សង្គ្រាមនិងអធិករណ៍រវាងនគរខ្មែរនិងចាមមានរយៈពេលជាង ៧៥ ឆ្នាំ។ តែក្នុងរយៈពេលចុងក្រោយ ដែលនគរចាម្ប៉ាទទួលការវាយប្រហារកៀបសង្កត់ យ៉ាងខ្លាំងពីសំណាក់យួន ចាម្ប៉ាហាក់ដូចជាងាកមកស្វែងរកការគាំទ្រពីកម្ពុជាវិញ។
• ប្រទេសចម្ប៉ា ជាប្រទេសដែលកកើតឡើង តាំងពីពាក់ណ្ដាល ស.ត.វទី២ ដែលយួនខំកែប្រែប្រវត្តិសាស្ត្រខ្លួនថាដែនដីចម្ប៉ាជាទឹកដីរបស់ខ្លួន។ តែតាមការពិតជាទឹកដីដែលខ្លួនបានលួច​លេបយកទឹកដីចាម្ប៉ាទាំងស្រុងនៅសតវត្សទី១៧។ រួចយកឈ្មោះស្ដេចរបស់ខ្លួន ម៉ិញ ម៉ាង ដោយដាក់អោយសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ១៨៣២ ដែនដីចម្ប៉ាលាតសន្ធឹងលើ ប្រទេសដាយវៀត ប្រទេសជ្វា បន្ទាប់មក បានក្លាយទៅជា តុងកឹង និងអណ្ណាម។ រួចយួនបន្តលេបយកទឹកដី តុងកឹង និងអណ្ណាម បានជោគជ័យនៅ ក្រោយសម័យអាណានិគមនិយមបារាំង ដោយលេបយកដោយទាំង កូសាំងស៊ីន ទៅជាមួយផងរួចក៏បានបង្រួបបង្រួមវៀតណាម(យួន) ទាំង២បញ្ចូលគ្នា។ ក្រោយពីបាត់បង់ទឹកដីមក ប្រជាជនចម្ប៉ា បានបំបែកខ្លួនជា២គឺ ជនជាតិចារ៉ាយ និងជនជាតិចាម Bandera Front Alliberament Cham.svg ចម្ប៉ា។ ហើយក៏បានប្រែក្លាយប្រជាជនខ្លួនទៅជា ប្រជាជនខ្មែរ-ឥស្លាម ដែលមានសុំសិទ្ធជ្រកកោននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា និងខ្លះទៀតរស់នៅ ទឹកដីខេត្តក្រមួនស កម្ពុជាក្រោមច្រើនជាងគេ។ កាលពីកកើតនគរដំបូងចម្ប៉ា ប្រើ ភាសាសំស្ក្រឹត លុះមកដល់ ដាយវៀត ក៏ប្រើភាសា យួនដាយវៀត និងចាម រហូតមកដល់បាត់បង់ទឹកដី ជនជាតិចាម បានប្រើប្រាស់ភាសា ឥស្លាម។
• ឆ្នាំ ១៦០៧ ដល់ ១៦៧៦ ស្តេចចាមបានប្តូរមកកាន់សាសនាឥស្លាម ដែលនៅពេលនោះប្រជាជនភាគច្រើនលើសលប់បានប្តូរមកកាន់សាសនាឥស្លាមរួចទៅហើយ។ ក្រោយការលុកលុយនៅឆ្នាំ ១៧២០ ស្តេចវៀតណាម មិញ ម៉ាង បានវាយបានប្រទេសចម្ប៉ាទាំងស្រុង។ នៅពេលនោះស្តេចចម្ប៉ាចុងក្រោយឈ្មោះ ភូ ចៀន បានសំរេចចិត្តប្រមូលប្រជាជនមួយចំនួននិរទេសទៅភាគខាងត្បូងកម្ពុជា ហើយអ្នកខ្លះទៀតបាននិរទេសទៅ ត្រេងហ្គានូ ប្រទេសម៉ាឡេស៊ី។
• ​ប្រទេស​ចម្ប៉ា​ដែល​គេ​ស្គាល់​ថា​ ជា​រដ្ឋ​ត្រឹមត្រូវ​គឺ​កើតឡើង​នៅ​ទស្សវត្សរ៍​ទី​២​ នៃ​ គ​.​ស​ និង​រីក​ចំរើន​ ដល់​កំពូល​នៅ​សតវត្សរ៍​ទី​ ៩​ ដែល​នៅ​ពេល​នោះ​ ចម្ប៉ា​គ្រប់គ្រង​ដែនដី​ពី​តំបន់​វ៉េ​ (​ភាគ​កណ្ដាល​ខ្ពង់រាប​អណ្ណាម​)​ ដល់​តំបន់​ដីសណ្ដរ​ទន្លេមេគង្គ​ នៅ​កូសាំងស៊ីន​។​​ វិបុលភាព​របស់​ចំប៉ា​បាន​មក​ពី​ ពាណិជ្ជកម្ម​ ឈើ​ក្រអូប​ និង​ទាសករ​ តាម​សមុទ្រ​ និង​ប្រហែលជា​ការប្លន់​ តាម​សមុទ្រ​ផង​ដែរ​។​ ​នៅ​សតវត្សរ៍​ទី ​១២​ ចាម ​ចាប់​ធ្វើសង្គ្រាម​ជា​បន្ដបន្ទាប់​ជាមួយ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ដែល​នៅ​ខាងលិច​ខ្លួន​។​ នៅ​ឆ្នាំ​ ១១៧៧​ កងទ័ព​ចាម​ និង​សម្ព័ន្ធមិត្ត​បាន​វាយលុក​ពី​បឹង​ទន្លេសាប​ ហើយ​កាន់កាប់​ទីក្រុង​អង្គរ​។​
• នៅ​ឆ្នាំ​ ១១៨១​ ពួក​គេ​ត្រូវ​បាន​វាយ​អោយ​ដកថយ​វិញ​ដោយ​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ​ ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័ន​ទី​៧​។​ សាសនា​ដំបូង​របស់​ចម្ប៉ា​ គឺ​ សាសនា​ហិណ្ឌូ​ ដែល​ទទួល​ឥទ្ធិពល​ពី​ឥណ្ឌា​។​ តែ​ក្រោយមក​ដោយសារ​ពាណិជ្ជករ​អា​រ៉ាប់​តែងតែ​មក​ឈប់​សំចត​តាម​ឆ្នេរសមុទ្រ​ចម្ប៉ា​មុន​នឹង​ទៅ​ប្រទេស​ចិន​ ជា​ហេតុ​ធ្វើ​អោយ​ឥទ្ធិពល​សាសនា​ឥ​ស្លា​ម​សាយភាយ​ចូល​ទៅ​ក្នុង​ស្រទាប់​ប្រជាជន​ចំប៉ា​។​ គេ​មិនដឹង​ច្បាស់​ទេ​ ពី​ ការ​បរិច្ឆេទ​នៃ​ការ​មក​ដល់​នៃ​ សាសនា​ឥ​ស្លា​ម​ នៅ​រវាង​ឆ្នាំ​៨០០​ ពេល​ដែល​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ឆាប់​ផ្ដើម​រីក​ចំរើន​ និង​ពេល​ដែល​វៀតណាម ​ចាប់​ពង្វាត​ទឹកដី​មក​ទិស​ខាងត្បូង​រាជាណាចក្រ​ចំប៉ា​ចាប់ផ្ដើម​ចុះ​ទន់ខ្សោយ​។​
• ​នៅ​ឆ្នាំ​ ១៤៧១​ ចំប៉ា​បាន​ចាញ់​សង្គ្រាម​នឹង​វៀតណាម​យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ​ ដែល​នៅ​ពេល​នោះ​មនុស្ស​ជាង​ ១​សែន ​២​ម៉ឺន​ នាក់​ត្រូវ​បាន​វៀតណាម​សំលាប់​ ហើយ​រាជាណាចក្រ​នេះ​បាន​រួម​តូច​មក​ត្រឹម​ក​ញ្ចិ​ប​ដី​នៅ​ក្បែរ​ញ៉ា​ត្រាង​សព្វថ្ងៃ​។​ ​
• នៅ​រវាង​ឆ្នាំ​ ១៦០៧​ដល់ ​១៦៧៦​ ស្ដេច​ចាម​បាន​ប្ដូរ​មក​កាន់សាសនា​ឥ​ស្លា​ម ​ដែល​នៅ​ពេល​នោះ​ប្រជាជន​ភាគច្រើន​លើសលប់​បាន​ប្ដូរ​មក​កាន់សាសនា​ឥ​ស្លា​ម​រួច​ទៅ​ហើយ​។​ ​

• ក្រោយ​ការ​លុកលុយ​នៅ​ឆ្នាំ​ ១៧២០​ ស្ដេច​វៀតណាម​ មិ​ញ​ ម៉ាង​ បាន​វាយ​បាន​ប្រទេស​ចំប៉ា​ទាំងស្រុង​។​នៅ​ពេល​នោះ​ស្ដេច​ចំប៉ា​ចុង​ក្រោយ​ឈ្មោះ​ ភូ​ ចៀន​ បាន​សំរេចចិត្ត​ប្រមូល​ប្រជាជន​មួយ​ចំនួន​និរទេស​ទៅ​ភាគ​ខាងត្បូង​កម្ពុជា​ ហើយ​អ្នកខ្លះ​ទៀត​បាន​និរទេស​ទៅ​ត្រេង​ហ្គា​នូ​ ប្រទេស​ម៉ា​ឡេ​ស៊ី​។​ ​មាន​ប្រជាជន​ចាម​មួយ​ចំនួន​តូច​បាន​គេច​ទៅ​កោះ​ហៃ​ណា​ន ​ប្រទេស​ចិន​ ដែល​សព្វថ្ងៃ​ពួក​គេ​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​ថា​ អ៊ុត​ស៊ុ​ល​ កន្លែង​ដែល​ស្ដេច​ចាម​ និង​មនុស្ស​របស់​ខ្លួន​បាន​និរទេស​ទៅ​ គឺ​ នៅ​ត្រង់ ​ខេត្តកំពង់ចាម​ ដែល​នៅ​ទីនោះ​ ពួក​គេ​បាន​ពង្រាយ​គ្នា​ជា​សហគមន៍​រស់នៅ​តាម​ដង​ទន្លេមេគង្គ​។​ នៅ​មាន​អ្នកខ្លះ​នៅ​ក្រាញននៀល​រស់នៅ​ភាគ​កណ្ដាល​វៀតណាម​រហូត​ដល់​សព្វថ្ងៃ​ ដូច​ជា​នៅ​ខេត្ត​ញ៉ា​ត្រាង​ ខេត្ត​ផា​ន់​រ៉ាង​ ខេត្ត​ផា​ន់​រី​ ខេត្ត​ផា​ន់​ថៀត​ ជាដើម​។​​
• ជនជាតិ​ចាម​វៀតណាម​ភាគច្រើន​រស់នៅ​តាម​ខេត្ត​ជាប់​សមុទ្រ​ និង​តំបន់​ដីសណ្ដរ​ទន្លេមេគង្គ​។​ពួក​គេ​មន​សហគមន៍​ ២​ដាច់​ដោយឡែក​ពី​គ្នា​ ។​ មួយ​ឈ្មោះ​ថា​ ចាម​បា​នី​ (​មាន​ពី​៨០%​ ទៅ​ ៨៥%​ )​ដែល​កាន់សាសនា​ឥ​ស្លា​ម​ និង​បា​ឡា​មន​(​មាន​ពី​ ១៥%​ ទៅ​២០%​ )​ដែល​កាន់សាសនា​ហិណ្ឌូ​។​ ទោះជា​ពួក​គេ​មាន​ភាសា​ និង​ប្រវត្តិសាស្ដ្រ​រួម​គ្នា​ក៏​ដោយ​ ក៏​ពួក​គេ​មិន​អាច​រៀប​ការ​នឹង​គ្នា​ដែរ​។​ មាន​ជនជាតិ​ចាម​មួយ​ចំនួន​តូច​ប្ដូរ​មក​កាន់​ពុទ្ធសាសនា​មហាយាន​ដែរ​ដោយសារ​ពួក​នេះត្រូវ​បាន​ផ្ដាច់​ចេញពី​សហគមន៍​ឥ​ស្លា​ម​ដទៃ​ទៀត​៕(​ដកស្រង់​ចេញពី​សៀវភៅ​ប្រ​វ​តិ្ត​សាស្ដ្រ​ជនជាតិ​ចាម​ប្រទេស​ចម្ប៉ា​ និង​ទំនៀម​ទំលាប់​ប្រពៃណី​ រៀបចំ​ និង​ចងក្រង​ដោយ​ លោក​ ហ៊ី​ម​ ម៉ាត់​)៕

សោកនាដ​កម្ម​សាប​សូន្យ​នៃ​ប្រវត្តិ​សាស្រ្ត​«ចាម» Fri, 4 November 2011

• លោកតា ចាម សុទ្ធ នៅខេត្តកំពង់ឆ្នាំង បង្ហាញកំណត់ហេតុប្រវត្តិសាស្រ្តចាម សហការី អាណាចក្រ​ខ្មែរ (​សតវត្សរ៍​ទី​៩​ដល់​ទី​១៥) ពិត​ណាស់​មិន​បាន​រីក​ចម្រើន​តែ​ឯង​នោះ​ទេ​។ ប៉ុន្ដែ​ងាក​ទៅ​មើល​ផែន ទីប្រវត្ដិ​សាស្រ្ដ​នៅ​​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​វិញ វា​បាន​បង្ហាញ​ច្បាស់​សូម្បី​តែ​អ្នក​គ្មាន​ជំនាញ​ក៏​អាច​ដឹង​បាន​ថា រាជាណាចក្រ​ដ៏​រុង​រឿង​នេះ​បាន​ទាញ​យក​ប្រយោជន៍​ពី​ភាព​ច្របូល​ច្របល់​នៃ​ ភូមិសាស្រ្ដ នយោបាយ​តាំង​ពី​សតវត្សរ៍​ទី​១៣​។ នៅ​ពេល​នោះ​សូម្បី​តែ​ជន​ជាតិ​វៀត ណាម​ក៏​ពុំ​ទាន់​វាត​ទឹក​ដី​ឆ្ពោះ​ទៅ​កាន់​​ភាគ​ខាង​ត្បូង ហើយ​រដ្ឋ​របស់​ថៃ​ទើប​តែ​កកើត​ប៉ុណ្ណោះ​ ប៉ុន្ដែ​បាន​វិវត្ត​ខ្លួន​ជា​បន្ដ​បន្ទាប់​។ យ៉ាង​ណា​មិញ សភាព​ការណ៍​ប្រែ​ប្រួល​បាន​កើត​ឡើង​។ ក្នុង​ឆ្នាំ​ ១១៧៧​ ដោយ​មាន​ការ​ចង្អុល​បង្ហាញ​ពី​ទាហាន​ចិន​រត់​ចោល​ជួរ​ម្នាក់​ កង​សំពៅ​ចាម​បាន​វាយ​ប្រយុទ្ធ​តាម​ខ្សែ​ទឹក​ខាង​លើ​នៃ​ទន្លេ​មេគង្គ​និង​ពី ​ភ្នំពេញ​ ត្រង់​ទន្លេ​ចតុមុខ​។ ពួក​គេ​បាន​កាន់​កាប់​ក្រុង​អង្គរ​គួរ​ឲ្យ​ភ្ញាក់​ផ្អើល​បំផុត​ ព្រម​ទាំង​បាន​ចូល​ឆក់​ប្លន់​ទ្រព្យ​សម្បត្ដិ​និង​បំផ្លិច​បំផ្លាញ​ទីក្រុង ផង​ដែរ​។
• 
  ពួក​គេ​បាន​ដក​ទ័ព​ទៅ​វិញ ចាប់​តាំង​ពី​១១៨១​ ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់​គ្រង​របស់​ព្រះ​មហាក្សត្រ​ជ័យវរ្ម័ន​ទី​៧ កង​ទ័ព​ខ្មែរ​បាន​វាយ​ប្រយុទ្ធ​នឹង​រាជាណាចក្រ​ចម្ប៉ា ដែល​ក្រោយ​មក​បាន​ក្លាយ​ជា​រដ្ឋ​ចំណុះ​មួយ​របស់​អាណាចក្រ​ខ្មែរ​។ ជ័យ​ជម្នះ​របស់​ទាហាន ​គឺ​ជា​រឿង​មួយ​ ហើយ​ជ័យ​ជម្នះ​ខាង​ស្មារតី​ គឺជា​រឿង​មួយ​ទៀត​។ ប្រសិន​បើ​ទីតាំង​សំខាន់​ៗ​របស់​ប្រទេស​អាច​ត្រូវ​បាន​បំផ្លាញ​ទៅ​ហើយ​នោះ​ ពួក​គេ​នៅ​សល់​តែ​កម្លាំង​ស្មារតី​ប៉ុណ្ណោះ​។ ស្ថិត​ក្រោម​ការ​គ្រប់គ្រង​របស់​ស្នា​ព្រះហស្ត​ព្រះ​មហាក្សត្រ​ជ័យ​វរ្ម័ន​ទី ​៧​ អាណាចក្រ​ខ្មែរ​ជា​ស្នូល​នៃ​ការ​ផ្លាស់​ប្ដូរ​សាសនា​ចំពោះ​ប្រវត្ដិសាស្រ្ដ ​ខ្មែរ​ ខណៈ​ពេល​ដែល​សាសនា​ថ្មី​មួយ​ គឺ​ជា​ព្រះពុទ្ធ​សាសនា​និកាយ​មហា​យាន​បាន​ចូល​ខ្លួន​មក​ជំនួស​ព្រហ្មញ្ញ​ សាសនា​ ដែល​មិន​អាច​ទ្រទ្រង់​អាណាចក្រ​បាន​។
  
• ព្រហ្មញ្ញ​សាសនា​ នៅ​តែ​ប្រតិបតិ្ដ​បន្ដ​ ប៉ុន្ដែ​គ្រាន់​តែ​ជា​ចំណុះ​របស់​ពុទ្ធសាសនា​និកាយ​មហាយាន ឯ​ប្រាសាទ​អង្គរ​វត្ដ​នៅ​តែ​ឈរ​បង្ហាញ​សម្រស់​ដ៏​ត្រកាល​របស់​ខ្លួន​។

តើ​ជន​ជាតិ​ចាម​ទាំង​នោះ​ជា​នរណា​ ដែល​អាច​រំខាន​ដល់​អាណាចក្រ​ដ៏​រឹង​មាំ​នោះ​បាន​?

• ការ​ចាប់​ផ្ដើម​នៃ​ប្រវត្ដិសាស្រ្ដ​ដ៏​យូរ​លង់​ប្រសិន​បើ​យើង​ក្រឡេក​មើល​ ផែនទី​ឧបទ្វីប​ និង​ដែន​កោះ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍ (SEA) យើង​អាច​សម្គាល់​ឃើញ​មាន​ប្រទេស​មិន​ដល់​ ៩ ​ទេ​។ ព្រំ​ដែន​សីមា​រវាង​បណ្ដា​ប្រទេស​ទាំង​នោះ​ មិន​បាន​បញ្ជាក់​ប្រាប់​ពី​សមាស​ភាព​ភាសា​របស់​ជនជាតិ​ណា​មួយ​​នៅ​តំបន់​ អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​នោះ​ឡើយ​។ ស្ថាន​ការណ៍​កាន់​តែ​មាន​ភាព​ស្មុគ​ស្មាញ​ច្រើន​ឡើង​ៗ​អស់​រយៈ​ពេល​ជា​ច្រើន​ ​សតវត្សរ៍​។ សូម​ត្រឡប់​ទៅ​កាន់​សតវត្សរ៍​នៃ​យុគ​សម័យ​បុរេ (Common Era)។ ​ប្រទេស​ចិន ភូមា ឡាវ និង​ថៃ គឺជា​​ប្រទេស​ចំណូល​ថ្មី​ក្នុង​ទឹក​ដី​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ ដែល​ជា​ទឹក​ដី​លំនៅ​ដ្ឋាន​ដ៏​ធំ​នៃ​ឧបទ្វីប​របស់​ក្រុម​ជនជាតិ​​ Austro-Asiatic (​ឬ​ក៏​ខ្មែរ​មន​)​។ នេះ​បញ្ជាក់​ថា ​ជនជាតិ​ខ្មែរ​និង​ក្រុម​ពាក់​ព័ន្ធ​ផ្សេង​ទៀត​ (​ដូច​ជា​មន គួយ បាណា ជាដើម​) គឺជា​ប្រជាជន​តាំង​លំនៅ​ដំបូង​គេ​បង្អស់​នៅ​ឧបទ្វីប​នេះ​។ យ៉ាង​ណា​មិញ វា​បាន​ប្រែ​ប្រួល​អស់​ហើយ​ ជាក់​ស្ដែង​តំបន់​ស្នូល​នៃ​ឧបទ្វីប​បច្ចុប្បន្ន​ស្ថិត​នៅ​ចំ​កណ្ដាល​ប្រទេស​ ​វៀតណាម ជា​ទី​ដែល​ក្រុម​ជន​ជាតិ​ប្រើ​ភាសា​ផ្សេង​ជា​អ្នក​កាន់​កាប់​។ ក្រុម​ទាំង​នោះ​មាន​ឈ្មោះ​ថា (Austronesian) ឬក៏​ (Malayo-Polynesian) ដែលមាន​ជន​ជាតិ​ចម្រុះ​សាសន៍​រស់​នៅ​ដូចជា ចារ៉ៃ (Jarai) រ៉េដ (Rhade) កូហូ (Koho) និង​ចាម (Cham)។​​ ពួក​គេ​និយាយ​ភាសា​ស្រដៀង​គ្នា​និង​គ្មាន​ជាប់​ពាក់ព័ន្ធ​នឹង​ក្រុម​ ជនជាតិ​ Austro-Asiatic (​ឬក៏​ខ្មែរ​មន​)​​ទេ​។
• វត្ដ​មាន​នេះ​ហាក់​ដូច​ជា​ផ្ទុយ​ស្រឡះ​ទាំង​ស្រុង​។ ភាសា​ (Austro-Asiatic) ឬក៏​ខ្មែរ​មន​ត្រូវ​បាន​ប្រើ​នៅ​លើ​​ឧបទ្វីប​ទាំង​មូល​ដែល​លើក​លែង​តែ​ជនជាតិ ​ម៉ាឡេ​ប៉ុណ្ណោះ​។ ដោយ​ឡែក​ភាសា​ (Austronesian) ត្រូវ​បាន​ប្រើ​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ប៉ាស៊ីហ្វីក​ចាប់​ពី​កោះ​ Easter រហូត​ដល់​ម៉ាដាហ្គាស្កា (Madagascar) និង​ចាប់​ពី​បូណេអូ​ (Borneo) រហូត​ដល់​ប៉ាពូ (Papua)​។ ដូច្នេះ​តើ​មាន​ករណី​លើក​លែង​របស់​ជនជាតិ​ចាម​ផ្សេង​ទៀត​ទេ? ចម្លើយ​គឺ​ពិត​ និង​មិន​ពិត​ពីព្រោះ​បែលវូត (Bellwood) និង​ឌើហ្គូត (Thurgood) បាន​ឲ្យ​យើង​ដឹង​ថា​៖ «​ក្រុម​ជន​ជាតិ​និយាយ​ភាសា(Austronesian)បាន​មក​តាំង​លំនៅ​លើ​ឆ្នេរ​សមុទ្រ​ប្រទេស​វៀតណាម​តាំង​ពី​វា​ជា​ទឹក​ដី​កំណើត​ដំបូង​របស់​ជន​ជាតិ​ម៉ាឡាយ៉ា​ឬ​ក៏​អាច​ជា​ជន​ជាតិ​បូណេអូ មុន​គ្រិស្ដ​សករាជ​៦០០​ ការ​ប្រែ​ក្លាយ​ពី​ក្រុម​កុល​សម្ព័ន្ធ​មក​ជា​រាជាណាចក្រ​ខណៈ​ពេល​ដែល​រាជាណាចក្រ​នគរ​ភ្នំ​ ឬក៏​ហ្វូណនស្ថិត​ក្នុង​ (សតវត្សរ៍​ទី​១​ដល់​ទី​៧) ចំណេះ​ដឹង​របស់​យើង​ស្ដី​ពី​ប្រទេស​ចម្ប៉ា​បាន​មក​ពី​ប្រភព​ប្រទេស​ចិន​នៃ​ ដំណើរ​រឿង​ទីក្រុង​លីន យី​។
• លីន យី ក៏​ត្រូវ​បាន​ជនជាតិ​ចាម​ហៅ​ថា អ៊ីដ្រាពូរ៉ា គឺជា​ក្សត្រ​បុរី​មួយ​ រួម​ជាមួយ​អាម៉ារ៉ាវ៉ាទី (Amaravati) វីចាយា (Vijaya) គោធើរ៉ា (Kauthera) និង​ផានឌូរ៉ាង​ហ្គា (Panduranga) ដែល​លាត​សន្ធឹង​ពី​ភាគ​ខាង​ជើង​អណ្ណាម (កណ្ដាល​ប្រទេស​វៀត​ណាម​) រហូត​ដល់​ភាគ​ខាង​ជើង​តំបន់​ Cochinchina (​ភាគ​ខាង​ត្បូង​នៃ​ប្រទេស​វៀត​ណាម​)។ក្សត្រ​បុរី​ទាំង​អស់​នេះ គឺជា​បណ្ដា​រដ្ឋ​របស់​ឥណ្ឌា​ ហើយ​ប្រតិបត្ដិ​សិល្បៈ​ វប្បធម៌​ និង​សាសនា​ឥណ្ឌា (​ព្រហ្មញ្ញ សាសនា ហើយ​ក្រោយ​មក​ព្រះ​ពុទ្ធ សាសនា​) ព្រម​ទាំង​ភាសា​ផង​ដែរ​។ ភាសា​ចាម​ មាន​ដើម​កំណើត​ដូច​គ្នា​នឹង​ភាសា​ខ្មែរ​ និង​មន​ដែរ​។
• នៅ​សតវត្សរ៍​ទី​៥ ប្រទេស​ចម្ប៉ា (​លីន យី​) មាន​កម្លាំង​គ្រប់​គ្រាន់​ដើម្បី​វាយ​រំលំ​និគម​ជន​វៀតណាម​ ដែល​បច្ចុប្បន្ន​គឺនៅ​វៀតណាម​ភាគ​ខាង​ជើង​ជាមួយ​នឹង​សំពៅ​ចម្បាំង​រាប់​រយ​ គ្រឿង​។ អតីត​រាជាណាចក្រ​ចម្ប៉ា អាច​ត្រូវ​បាន​សិក្សា​ច្បាស់​ណាស់​តាម​រយៈ​សំណល់​សិល្បៈ​របស់​ខ្លួន​ចាប់​ពី ​សតវត្សរ៍​៥​ដល់​ទី​១៥​។ យើង​នៅ​តែ​ពេញ​ចិត្ដ​នឹង​ប្រាសាទ​ពូណាហ្គា(Po Nagar) ក្បែរ​កំពង់ផែ​ញ៉ាត្រាង​ឬ​ក៏​តំបន់​ប្រាសាទ​ពូ ក្លោង ហ្គារ៉ៃ (Po Klaung Garai) ក្បែរ​ទីក្រុង​ផាន​រ៉ាង ប្រទេស​វៀតណាម​។ ខណៈ​ពេល​ដែល​ឆ្នេរ​នោះ​ ត្រូវ​បាន​គ្រាប់​បែក​ទម្លាក់​បំផ្លិច​បំផ្លាញ​អំឡុង​សម័យ​សង្គ្រាម​វៀតណាម​ យើង​តែង​តែ​ខិត​ខំ​ស្វែង​យល់​ពី​គំនូរ​និង​រូបភាព​ចាស់​ៗ​ដែល​ថត​ដោយ​ក្រុម​ អ្នក​ប្រាជ្ញ​បារាំង​ជាន់​ដើម​ ដែល​បាន​មក​សិក្សា​ពី​ជីវិត​រស់​នៅ​របស់​ជនជាតិ​ចាម​។
• ចម្លាក់​ថ្ម​របស់​ចាម​អាច​នៅ​តែ​ជា​ទី​ចាប់​អារម្មណ៍​ចំពោះ​សារមន្ទីរ​រូប​ចម្លាក់​ចាម​ក្នុង​ទីក្រុង​ដាណាង​ ប្រទេស​វៀតណាម ឬ​ក៏​សារមន្ទីរ​ Guimet ក្នុង​ក្រុង​ប៉ារីស​។ រូប​ចម្លាក់​ដ៏​ស្រស់​ស្អាត​ទាំង​នោះ ជា​ចម្លាក់​ផុស ​ និង​​ចម្លាក់​រូប​ដ៏​វិសេស​វិសាល​បំផុត​នៅ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​នៅ​តែ​មាន​វត្ដមាន​ ដើម្បី​បង្ហាញ​ពី​ភាព​រុង​រឿង​នៃ​ការ​រស់​នៅ​របស់​ជនជាតិ​ចាម​។ ចាប់​ពី​ចារឹក​សិល្បៈ​ ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ ស្នាដៃ​ឯក​របស់​ជនជាតិ​ចាម​ទាំង​នោះ មាន​តែ​ចម្លាក់​ខ្មែរ​ក្នុង​សារមន្ទីរ​ជាតិ​ក្នុង​ក្រុង​​ភ្នំពេញ​ប៉ុណ្ណោះ ទើប​អាច​ប្រៀប​ធៀប​បាន​។
• រាជា​ណាចក្រ​រលំ​រលាយ​បច្ចុប្បន្ន​ជនជាតិ​ចាម​ជាង​ ៨​ម៉ឺន​នាក់ ​នៅ​តែ​រស់​នៅ​កណ្ដាល​ប្រទេស​វៀតណាម ​។ ចំពោះ​ការ​រស់​នៅ​ប្រមូល​ផ្ដុំ​ដ៏​ធំ​នេះ ពួក​គេ​នៅ​តែ​និយាយ​ភាសា​ចាម​ នៅ​តែ​​គោរព​បូជា​ព្រហ្មញ្ញ​សាសនា​ដដែល ប៉ុន្ដែ​រាជាណាចក្រ​ដ៏​រុង​រឿង​របស់​ពួក​គេ​សព្វ​ថ្ងៃ បាន​រលាយ​សាប​សូន្យ​ហើយ​។ ពួក​គេ គឺជា​ប្រជាជន​ដែល​នៅ​សេស​សល់​ពី​រាជា​ណាចក្រ​ដ៏​អស្ចារ្យ​ដែល​បាន​ប្រឈម​មុខ​យ៉ាង​ស្វិត​ស្វាញ​ជាមួយ​នឹង​វៀតណាម​រយៈ​ពេល​ ១០០០ ​ឆ្នាំ​។
• ប្រវត្ដិ​សាស្រ្ដ​របស់​រាជាណាចក្រ​ចម្ប៉ា អាច​ត្រូវ​បាន​ស្វែង​យល់​តាម​រយៈ​ការ​វាយ​ប្រយុទ្ធ​វាត​ទី​របស់​វៀតណាម​ទៅ​ កាន់​ភាគ​ខាង​ត្បូង​ (Nam Tien)។ ក្នុង​យុគសម័យ​បុរេ​ប្រវត្ដិ​ រដ្ឋ​ទី​១​របស់​វៀតណាម បាន​ឈាន​ដល់​ភាព​រុង​រឿង​តាម​រយៈ​ការ​ជីក​បើក​ច្រាំង​ទន្លេ​ក្រហម​។
• កង​ទ័ព​វៀតណាម​ផ្ដួល​កង​ទ័ព​ចិន​នៅ​គ្រិស្ដសករាជ​ ៩៣៨​ ហើយ​នេះ​ក៏​ជា​ការ​បញ្ចប់​ការ​គ្រប់​គ្រង​រយៈ​ពេល​១០០០​ឆ្នាំ​របស់​ចិន​ផង​ ដែរ​។ ចាប់​ពី​ពេល​នោះ​មក រដ្ឋ​ឯក​រាជ្យ​ថ្មី​មួយ​របស់​វៀតណាម​ អាច​បន្ដ​យុទ្ធនាការ​ឆ្ពោះ​ទៅ​ភាគ​ខាង​ត្បូង​របស់​ខ្លួន(Nam Tien) ដែល​ពេល​នោះ​ហើយ​វា​ជា​សុបិន​ដ៏​អាក្រក់​នៃ​ប្រវត្ដិ​សាស្រ្ដ​របស់​ចាម​។
• ចម្បាំង​សម័យ​បុរាណ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ ជាទូទៅ​មាន​បំណង​ច្បាំង​ដណ្ដើម​និង​គ្រប់គ្រង​និគមជន​​តូច​ៗ​ដែល​រស់​នៅ​ រប៉ាត់​រប៉ាយ​ ដោយ​ពួក​គេ​ចេះ​ប្រើ​ជំនាញ​បញ្ចូល​ទឹក​ក្នុង​ស្រែ​ សិល្បៈ ​និង​ទេព​កោសល្យ​ផ្សេង​ៗ​។ ទាំង​អស់​នេះ គ្មាន​នៅ​ក្នុង​គោល​ដៅ​ឆ្ពោះ​ទៅ​ភាគ​ខាង​ត្បូង​របស់​វៀតណាម​ទេ​។
• ការ​វាត​ទឹក​ដី​ឆ្ពោះ​ទៅ​ភាគ​ខាង​ត្បូង​របស់​វៀតណាម​នេះ គោល​បំណង​ចង់​ក្ដោប​ក្ដាប់​ជនជាតិ​ទាំង​អស់​។ ដំណើរ​ការ​នេះ​ត្រូវ​បាន​កំណត់​យ៉ាង​ច្បាស់​ដោយ (Léopold Cadière) ក្នុង​ឆ្នាំ​១៩១១​។ នៅ​ពេល​ដែល​ពួក​គេ​អាច​ធ្វើ​ទៅ​រួច​ ពួក​គេ​នឹង​បណ្ដេញ​ជនជាតិ​ដើម​ចេញ មិន​ថា​ត្រូវ​ប្រើ​វិធី​សាស្រ្ដ​សន្ដិភាព ​ដោយ​ពួក​គេ​ត្រូវ​យក​ដី​ទាំង​នោះ​ សម្អាត​ដី​ឲ្យ​ស្អាត​និង​ដាំ​ដើម​ឫស្សី​។ វាជា​របង​ដែល​បន្សល់​ទុក​រហូត​ដល់​សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ​ ពោល​គឺ​នៅ​ជុំវិញ​ឧទ្យាន​អណ្ណាម និង​ភូមិដ្ឋាន​ជា​ច្រើន​ទៀត​​ ហើយ​ពួក​គេ​ក៏​ត្រូវ​ប្រើ​អំពើ​ហិង្សា​និង​វាយ​​បណ្ដេញ​ជនជាតិ​ចាម​ ដោយ​បំផ្លិច​បំផ្លាញ​ប្រាសាទ​របស់​ពួក​គេ​និង​រំលំ​រូប​សំណាក់​ផង​ដែរ​។សរុប​មក​លែង​មាន​ទី​ជម្រក​សម្រាប់​ជនជាតិ​ចាម​ទៀត​ហើយ​។
• ក្នុង​ឆ្នាំ ១៤៧១​ វីចាយា​ចា​ទីក្រុង​ចាម​ ត្រូវ​បាន​ត្រួត​ត្រា​ដោយ​វៀតណាម​។ ដូច្នេះ​វា​នៅ​មិន​ទាន់​បញ្ចប់​រាជា​ណា​ចក្រ​ចម្ប៉ា​ទាំង​ស្រុង​នោះ​ទេ​ ដែល​ក្លាយ​ជា​សម្ព័ន្ធ​ក្សត្រ​បុរី​ជា​ជាង​រដ្ឋ​បង្រួប​បង្រួម​។ យោង​តាម​អ្នក​ប្រាជ្ញា​ជនជាតិ​ចាម​ម្នាក់​ឈ្មោះ​ ផូ ដាម៉ា (Po Dharma) បាន​ឲ្យ​ដឹង​ថា រដ្ឋ​ចាម​ដ៏​ស្រស់​បំព្រង​មួយ​នៅ​តែ​មាន​ឈ្មោះ​របស់​ខ្លួន​ក្នុង​ភាគ​ខាង​ ត្បូង​រហូត​ឆ្នាំ​១៨៣៥​។ស្រប​ពេល​នឹង​ការ​វាយ​វាត​យក​ទឹក​ដី​ឆ្ពោះ​ទៅ​ភាគ​ខាង​ត្បូង​របស់​វៀតណាម ជន​ជាតិ​បាន​នាំ​រត់ភៀស​ខ្លួន​ទៅ​បរទេស​ ទៅកាន់​កោះ​ហៃណាន់ ឧបទ្វីប​ម៉ាឡេ​និង​កោះ​ស៊ូម៉ាត្រា និង​ប្រទេស​កម្ពុជា​។
• បុរេ​ប្រវត្ដិ​របស់​ចាម​នៅ​កម្ពុជា​រឹត​តែ​មិន​ច្បាស់​ទៀត​។ ចាប់​ផ្ដើម​ពី​សំណួរ​ដែល​ថា តើ​ចាម​ មូស្លីម​ មាន​វត្ដមាន​នៅ​​ពេល​ពួក​គេ​ភៀស​ខ្លួន​មក​កាន់​កម្ពុជា​ដែរ​ឬទេ? ក្រុម​អ្នក​ប្រាជ្ញ​ បាន​គូស​បញ្ជាក់​ថា ចម្ប៉ា​មាន​ទំនាក់​ទំនង​ជាមួយ​ពិភព​មូស្លីម​កាល​ពី​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី​៩។
• ចាម​មូស្លីម​មួយ​ក្រុម​ នៅ​តែ​កំពុង​រស់​នៅ​វៀត​ណាម​កណ្តាល​ ថ្វី​បើ​ពួក​គេ​ជា​ជន​ជាតិ​ភាគ​តិច​ក៏​ដោយ​ ក៏​ជន​ជាតិ​ភាគ​តិច​ទាំង​នេះ​នៅ​តែ​កាន់​សាសនា​ហិណ្ឌូ។ បន្ទាប់​មក​វា​គួរ​ឲ្យ​សរសើរ​ដែល​ថា ​មុន​នឹង​ជ្រកកោន​នៅ​កម្ពុជា ចាម​មួយ​ចំនួន​​ បាន​ប្តូរ​ទៅ​ជា​អ៊ិស្លាម​រួច​ទៅ​ហើយ​។ សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ​ការ​ពិត​ដែល​ថា ចាម​កម្ពុជា​ទាំង​អស់​ ជា​មូស្លីម​នាំ​ឲ្យ​បញ្ញវន្ត​ភាគ​ច្រើន​ ​សន្និដ្ឋាន​ថា ការ​ផ្លាស់​ប្តូរ​របស់​ចាម​ភាគ​ច្រើន​ ពិត​ជា​កើត​មាន​នៅ​កម្ពុជា​។ ជ្វា ជា​ពល​រដ្ឋ​មូស្លីម​ភាគ​ច្រើន​ កំពុង​តែ​រស់​នៅ​កម្ពុជា​កាល​ពី​សតវត្សរ៍​ទី​១៥។ គេ​មិន​ដឹង​​ច្បាស់​ពី​ប្រភព​ដើម​របស់​ពួក​គេ​នៅ​ឡើយ​ទេ​រហូត​មក​ដល់​​សព្វ​ ថ្ងៃ​នេះ ដែល​ពួក​គេ ទាំង​អស់​និយាយ​ភាសា​ខ្មែរ ហើយ​មិន​មាន​ភាសា​ផ្ទាល់​ខ្លួន​ទេ​។ វា​ប្រហែល​ជា​មាន​ទំនាក់​ទំនង​ដែល​ថា ចាម បាន​ប្តូរ​ទៅ​ជា​អ៊ិស្លាម​។
• ចាម ត្រូវ​បាន​ផ្តល់​ងារ​ដោយ​ព្រះ​មហា​ក្សត្រ​សម័យ​ឧដុង្គ (​១៦០១-១៨៦៥) និង​ទឹក​ដី​ដើម្បី​តាំង​ទី​លំនៅ​។
• បន្ទាប់​ពី​ការ​ដួល​រំលំ​របស់​ Vijaya មក ​ការ​ផ្លាស់​ប្តូរ​ទីលំ​នៅ​ធំ​ៗ​មិន​លើស​ពី​បី​ទេ​នៅ​កម្ពុជា ដែល​គេ​បាន​ធ្វើ​ឡើង​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៦៩២,​១៧៩៦ និង​១៨៣០ ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​១៨៣៥ ពួក​គេ​នីមួយ​ៗ ស្រដៀង​គ្នា​ទៅ​នឹង​ជន​ជាតិ​វៀត​ណាម​ ដែល​គេ​បង្ខំ​ឲ្យ​ទៅ​រស់​នៅ​ភាគ​ខាង​ត្បូង​។
• ដូច​ដែល​ពួក​គេ​និយាយ​ថា បន្ទាប់​មក​ចាម ​ដែល​បាត់​បង់​ប្រទេស​កំពុង​តែ​រស់​នៅ​ក្នុង​ផ្ទះ​របស់​អ្នក​ផ្សេង​។
• រឿង​នេះ​មិន​មាន​ន័យ​ថា ពួក​គេ​បោះបង់​ចោល​រដ្ឋ​ផ្ទាល់​របស់​ពួក​គេ​​ ដូច​ដែល​ប្រវត្តិ​សាស្រ្ត​របស់​ពួក​គេមាន​​នៅ​កម្ពុជា ​ជា​មួយ​នឹង​ការ​ប៉ុន​ប៉ង​ជា​ច្រើន​ដើម្បី​បង្កើត​រដ្ឋ​ចាម​មួយ​។ ការ​ប៉ុន​ប៉ង​​អាយុ​ខ្លី​ទាំង​នេះ​លើក​ចុង​ក្រោយបាន​ធ្វើ​ឡើង​ក្នុង​អំឡុង​ នៃ​រជ្ជកាល​របស់​ព្រះ​មហា​ក្សត្រ​អង្គ ឌួង (១៨៤៧-​១៨៦០​) ហើយ​ត្រូវ​បាន​គេ​បង្ក្រាប​យ៉ាង​ចាស់​ដៃ​។
• សម័យ​ទំនើប​គឺ​នៅ​ពេល​ដែល​រដ្ឋ​អាណា​ព្យាបាល​បារាំង​«​១៨៦៣-១៩៥៣) ​ដែល​​ការ​សិក្សា​ចាម​សម័យ​ទំនើប ត្រូវ​ត្រួស​ត្រាយ​នៅ​វៀត​ណាម និង​នៅ​កម្ពុជា​ដោយ​អ្នក​ប្រាជ្ញ​ដូច​ជាលោក​ Aymonier និង​លោក​ Cabaton ដែល​ពួក​គេ​ក៏​ជា​អ្នក​រដ្ឋ​បាល​ផង​ដែរ​​។ រដ្ឋ​អាណាព្យាបាល​បារាំង ​ក៏​បាន​សង្កត់​ធ្ងន់​ពី​ការ​ចាប់​ផ្តើម​របស់​ចាម​នៅ​កម្ពុជា ដែល​មិន​បាន​ចាប់​អារម្មណ៍​លើ​ការ​បញ្ជូន​កូន​ឲ្យ​ទៅ​រៀន​សាលា​បារាំង​។ ប្រព័ន្ធ​អប់​រំ​បារាំង ជា​ទូទៅ​ត្រូវ​បាន​គេ​មើល​ឃើញ​ថា​ជា​ការ​គំរាម​កំហែង​ដល់​អត្ត​សញ្ញាណ​ មូស្លីម​។ ដោយ​មិន​មាន​សញ្ញា​បត្រ​គ្រប់​គ្រាន់​ ចាម មិន​អាច​ចូល​រួម​ក្នុង​ជីវិត​នយោបាយ និង​កិច្ច​ការ​រដ្ឋ​បាន​ទេ​។
• សម័យ​សីហនុ (១៩៥៥-១៩៧០) បាន​កំណត់​និយម​ន័យ​ឥរិយាបថ​ថ្មី​មួយ​ចំពោះ​ចាម​ដែល​ត្រូវ​បាន​គេ​ហៅ​ថា​« ខ្មែរ​អ៊ិស្លាម​»​។ ការ​ពាក់​ព័ន្ធ​នៅ​ក្នុង​រឿង​នេះ លោក William Collins បាន​ដឹង​ច្បាស់​អំពី​ពេល​ដែល​លោក​បាន​សរសេរ​ថា​«​នរណា​ដែល​ប្រើ​ពាក្យ​ថា​«​ខ្មែរ​អ៊ិស្លាម​» ដឹង​ថា សហគមន៍ ​ចាម-ម៉ាឡេ មាន​លក្ខណៈ​ខុស​ប្លែក​ខាង​ជាតិ​សាសន៍​ពី​ខ្មែរ​។ ពួក​គេ និយាយ​ភាសា​ជា​ច្រើន​ដែល​មានទំនាក់​ទំនង​នឹង​ម៉ាឡេ ពួក​គេ​បាន​សម្លឹង​មើល​បរទេស​សម្រាប់​ស្រុក​កំណើត​ដូន​តា​របស់​ពួក​គេ​។ ពួក​គេ​នៅ​តែ​រក្សា​អត្ត​សញ្ញាណ​តែ​មួយ​គត់​របស់​ពួក​គេ​ ដាច់​ដោយ​ឡែក​ពី​ខ្មែរ​ ​ដោយ​អះ​អាង​ថា អ៊ិស្លាម​ ដែល​ហាម​មិន​ឲ្យ​រៀប​ការ​ជា​មួយ​នឹង​អ្នក​ដែល​មិន​មែន​មូស្លីម​។ ការ​បំបែក​នេះ ត្រូវ​បាន​ពង្រឹង​ដោយ​ការ​អនុវត្ត​ខាង​សាសនា​ដែល​ផ្ទុយ​ស្រឡះ​ជា​មួយ​នឹង ​អ្នក​ដែល​រស់​នៅ​ក្នុង​សហគមន៍​ខ្មែរ​ភាគ​ច្រើន​។ ជា​ថ្មី​ម្តង​ទៀត ភាព​ខុស​ប្លែក​គ្នា​​ដែល​ពិបាក​នឹង​កែ​​ប្រែ ត្រូវ​បញ្ជាក់​ដោយ​អ៊ិស្លាម​ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​លាយ​ឡំ​ទៅ​នឹង​ជន​ជាតិ​ខ្មែរ​ក្លាយ​ជា​រឿង​មិន​អាច​ធ្វើ​ទៅ​ បាន​ ដែល​លើក​ឡើង​ថា ​ពាក្យ​ថា​«​ខ្មែរ​អ៊ិស្លាម»​ចង្អុល​ទៅ​រក​លក្ខណ​ពិសេស​មួយ​របស់​ប្រទេស​ កម្ពុជា​ ដែល​រួម​មាន​មូស្លីម ក្នុង​ចំណោម​ពល​រដ្ឋ​ផ្សេងៗ​របស់​ខ្លួន​»​។
• សាធារណ​រដ្ឋ​ខ្មែរ​ (១៩៧០-១៩៧៥​)ជា​ការ​លេច​ឡើង​នូវ​ទស្សន​ភូមិសាស្រ្ត​នយោបាយ​ថ្មី​មួយ​ដែល​ ក្នុង​នោះ​ចាម មាន​តួនាទី​គួរ​ឲ្យ​កត់​សម្គាល់​​។
• នៅ​ទសវត្សរ៍​ឆ្នាំ​១៩៤០ អាជ្ញាធរ​បារាំង បាន​សន្យា​ថា​ នឹង​ផ្តល់​ស្វ័យ​ភាព​ទៅ​ឲ្យ​ក្រុម​ជន​ជាតិ​ភាគ​តិច​«​ម៉ុង​តាញ៉ា» ដែល​កំពុង​តែ​រស់​នៅ​​តំបន់​ខ្ពស់​រាប​វៀត​ណាម​ ​ដែល​មាន​ផែន​ការ​ឯក​រាជ្យ​ស្ងាត់​ៗ​។ ក្នុង​ករណី​មួយ​បែប​នេះ អ្វី​ដែល​សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ​វៀត​ណាម បាន​បញ្ចប់​ដោយ​ការ​បរាជ័យ​របស់​លោក Dien Bien Phu ដែល​ផែន​ការ​ទាំងនេះ មិន​ត្រូវ​បាន​គេ​គោរព​ទេ​។
• គំនិត​បែប​នេះ ត្រូវ​បាន​សើរើ​ដោយ​រណសិរ្ស​បង្រួប​បង្រួម​សម្រាប់​ការ​រំដោះ​ពូជ​សាសន៍​ដែល ​ត្រូវ​បាន​គេ​ជិះ​ជាន់​​(FULRO)​។ ដោយ​បាន​ប្រសូត​ក្នុង​ ឆ្នាំ​១៩៦៤​​ ជា​មួយ​នឹង​ការ​គាំទ្រ​ពី​ទាហាន ពិសេស​របស់​អាមេរិក​ FULRO បាន​និង​កំពុង​​ដើរ​តួ​ជាង​១០​ឆ្នាំ​ជា​​ផ្នែក​មួយ​នៃ​កង​ទ័ពពិត​ប្រាកដ​ សម្រាប់​ជន​ជាតិ​វៀតណាម​ភាគ​តិច​​ខាង​ត្បូង​​។ FULRO ជា​ធាតុ​ផ្សំ​ខាង​មនោគម​វិជ្ជា​ពិត​ប្រាកដ​មួយ​ជា​មួយ​នឹង​ការ​ទាម​ទារ សម្រាប់​ស្វ័យ​ភាព​ ឬ​​ឯក​រាជ្យ​ ព្រំដែន​ថ្មី​។
• សាធារណ​រដ្ឋ​ខ្មែរ បាន​បង្ហាញ​ពី​ការ​ចាប់​អារម្មណ៍​ពិត​ប្រាកដ​មួយ​នៅ​ក្នុង FULRO តាម​រយៈ​ក្រុម​មន្រ្តី​ចាម​ជាន់​ខ្ពស់​របស់​លោក​ ហើយ​ជា​ពិសេស​គឺ​លោក​ឧត្តម​សេនីយ៍ Les Kosem​។ លោក​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​នៅ​ពេល​ធ្វើ​សង្គ្រាម​​ ថា​​ជា​ Po Nagar ​ដែល​តួ​អង្គ​ឆ្នើម​រូប​នេះ ក៏​បាន​ល្បី​ឈ្មោះ​តាម​រយៈ​ការ​បង្កើត​រណ​សិរ្ស​រំដោះ​ចម្ប៉ា (CLF) ក្នុង​ទសវត្សរ៍​ឆ្នាំ​១៩៥០​។ លោក ក៏​ជា​ឥស្សរ​ជន​សំខាន់​ម្នាក់​នៅ​ក្នុង​ FULRO និង​នៅ​ក្នុង​ការ​បង្កើត​ទំនាក់​​ទំនង​ផ្លូវ​ការ​រវាង​សាធារណ​រដ្ឋ​ខ្មែរ និង​អ្នក​ជាតិ​និយម​ចាម​។ សម្រាប់​លោក ជម្លោះ​ឥណ្ឌូ​ចិន​លើក​ទី​ពីរ ជា​ឱកាស​ប្រកប​ដោយ​ឧត្តម​គតិ​ដើម្បី​បង្កើត​ឡើង​វិញ​នូវ​រដ្ឋ​​ចាម​មួយ ហើយ​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៧១ គណៈ​ប្រតិ​ភូ​ចាម​មួយ​ក្រុម​ដែល​តំណាង​ឲ្យ​រដ្ឋ​ចាម​ដែល​គេ​អះ​អាង​ថ្មី​ៗ​ នេះ ត្រូវ​បាន​គេ​ស្វាគមន៍​នៅ​រាជ​ធានី​ភ្នំ​ពេញ។ នៅ​ពេល​​នោះ​ផែន​ទី​សាធារណ​រដ្ឋ​ខ្មែរ ត្រូវ​បាន​គេ​គូស​​ជា​មួយ​នឹង​ព្រំ​ដែន​ថ្មី​មួយ​រវាង​កម្ពុជា​ដែល​រួម​មាន​ ​ Cochin-china និង​ចម្ប៉ា​ផង​ដែរ​។
• ការ​ប៉ុន​ប៉ង​ចុង​ក្រោយ​ដើម្បី​ឲ្យ​ចាម​រស់​ឡើង​វិញ​ គឺ​មាន​អាយុ​ខ្លី​។ កាល​ពី​ថ្ងៃ​ទី​១៧ ​ខែ​មេសា ឆ្នាំ​១៩៧៥ ខ្មែរ​ក្រហម បាន​ចូល​ក្នុង​រាជ​ធានី​ភ្នំ​ពេញ​ ហើយ​របប​៣​ឆ្នាំ ៨ខែ និង​២០​ថ្ងៃ​ ដែល​បន្ទាប់​មក​ដាក់​ជា​របប​កម្ពុជា​ប្រជា​ធិបតេយ្យ​វិញ ក៏​ស្ថិត​ក្នុង​ចំណោម​សោក​នាដ​កម្ម​រន្ធត់​បំផុត​នៅ​សតវត្សរ៍​ទី​២០​។ ជន​ជាតិ​ខ្មែរ​ជាង​២​លាន​នាក់ បាន​បាត់បង់​ជីវិត​ដោយ​សារ​តែ​ការ​អត់​ឃ្លាន​ ការ​គ្មាន​ថ្នាំ​សង្កូវ​ និង​ការ​ប្រហារ​ជីវិត​។ យោង​តាម​លោក Craig Etcheson ឲ្យ​ដឹង​ថា ការ​ប្រហារ​ជីវិត​ត្រូវ​បាន​គេ​ជឿ​ថា មាន​​ពី​៣០​ទៅ​៥០​ភាគ​រយ​នៃ​ចំនួន​អ្នក​ស្លាប់​។
• ខ្មែរ​ក្រហម បាន​សម្លាប់​ចាម​ប្រមាណ ​១២៥ ​ពាន់​នាក់​ ដែល​ស្មើ​នឹង​ពាក់​កណ្តាល​នៃ​ចាម​ ទូទាំង​ប្រទេស​កម្ពុជា​។ ភាគ​ច្រើន​នៃ​បញ្ញ​វន្ត បាន​យល់​ស្រប​លើ​ការ​ពិត​ទាំង​នេះ​។ អ្វី​ដែល​ជា​ប្រធាន​បទ​នៃ​ការ​ខ្វែង​គំនិត​គ្នា​គឺ​នៅ​ក្នុង​ការ​វិភាគ​ពី មូលហេតុ​របស់​ក្រុម​ជន​ដៃដល់​។ តើ​ចាម​ត្រូវ​បាន​គេ​កំណត់​ជា​គោល​ដៅ​ពិសេស​ថា​ជា​ក្រុម​សាសនា ឬ​ក្រុម​ជន​ជាតិ​ភាគ​តិច ​ដើម្បី​បង្កើត​ភាព​ដូច​គ្នា​ខាង​ជនជាតិ​ឬ​ទេ​?​ ក្នុង​ករណី​មួយ​បែប​នេះ ​ដែល​កម្ពុជា​ប្រជាធិបតេយ្យ​(DK) អាច​ត្រូវ​បាន​គេ​ចោទ​ប្រកាន់​ថា បាន​ប្រព្រឹត្ត​​អំពើ​ប្រល័យ​ពូជ​សាសន៍​។ ការ​បក​ស្រាយ​ទី​ពីរ​គឺ​ថា DK ​បាន​ឲ្យ​មាន​ក្តី​រន្ធត់​ដល់​ពួក​កុម្មុយ​និស្ត​ និង​ថា ចាម​ មិន​អាច​ទទួល​ផល​វិបាក​ច្រើន​ជាង​ពល​រដ្ឋ​កម្ពុជា​ផ្សេង​ៗ​ទៀត​។​ របៀប​របប​រស់​នៅ​របស់​ចាម ត្រូវ​បាន​គេ​កំណត់​គោល​ដៅ​ ព្រោះ​ត្រូវ​បាន​គេ​មើល​ឃើញ​ថា​ជា​បដិវត្ត​តប​វិញ​ អ៊ិស្លាម​បាន​ចូល​ប្រភេទ​សាសនា​ប្រតិកិរិយា​ ហើយ​ទំនាក់​ទំនង​នៃ​សាមគ្គី​ភាព​នៅ​ក្នុង​សហគមន៍​ចាម ត្រូវ​បាន​ស្វែង​យល់​ដោយ​ DK កាល​ពី​ដើម​ឆ្នាំ​១៩៧៣ ថា​ជា​ការ​គំរាម​កំហែង​មួយ​ដល់​របៀប​របប​ថ្មី​មួយ​ដែល​ខ្លួន​ចង់​អនុវត្ត​។
• សាធារណ​រដ្ឋ​ប្រជា​មានិត​កម្ពុជា (PRK) ដែល​កើត​ឡើង​បន្ទាប់​ពី​ DK ​ក្រោយ​ការ​ធ្វើ​អន្តរាគមន៍​ពី​វៀតណាម​នៅ​ឆ្នាំ​១៩៧៨-១៩៧៩ បាន​ប្រព្រឹត្ត​លើ សហគមន៍​ចាម​ ជា​មួយ​នឹង​ការ​ត្រា​ប្រណី​ពិសេស​។ ការ​ផ្តោត​លើ​ទុក្ខ​សោក​របស់​ចាម​ក្នុង​អំឡុង DK ត្រូវ​ប្រើ​ប្រាស់​ដោយ PRK ដើម្បី​សង្កត់​ធ្ងន់​ពី​ភាព​ការ​ខ្វែង​គំនិត​គ្នា​រវាង​របប​សង្គម​និយម​«​ពិត ​ប្រាកដ»​ពី​ដំណោះ​ស្រាយ​DK រ៉ាឌីកាល់ ទៅ​រក​សង្គម​និយម​។ យោង​តាម​អត្ថបទ​ “L’Islam au Kampuchéa” ដែល​គេ​បាន​បោះ​ពុម្ព​ផ្សាយ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៩៨៧​ ចាម នឹង​បាត់​ស្រមោល​ទាំង​ស្រុង​ ប្រសិន​បើ​ DK មិន​ត្រូវ​បាន​គេ​​ផ្តួល​រំលំ​។
• ឥឡូវ​នេះ​មាន​ប្រជា​ជនចាម​ ៣០​ម៉ឺន​ នាក់​នៅកម្ពុជា​ដែល​ប្រហែល​ស្មើ​នឹង​៧០​ភាគ​រយ​នៃ​ពលរដ្ឋ​មូស្លីម​កម្ពុជា​ទាំង​អស់​។
• អត្ត​សញ្ញាណ​ចាម​នៅ​កម្ពុជា​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន​ថ្វី​បើ​មាន​ចាម​ជា​ច្រើន​ ក្រុម​ និង​សមាគម​វប្បធម៌​ជា​ច្រើន​នៅ​បរទេស​ដែល​ទាម​ទារ​ទឹក​ដី​ចាម​ពី​ដូន​តា​​ នៅ​វៀត​ណាម សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ​នៅ​កម្ពុជា​ លែង​មាន​ក្តី​សង្ឃឹម​​អំពី​ទឹក​ដី​ចម្ប៉ា​ជា​ភូមិ​សាស្រ្ត​មួយ​ ឬ​រដ្ឋ​ចាម​ទៀត​ហើយ​។ ទោះ​ជា​យ៉ាង​ណា​ក៏​ដោយ​អត្ត​សញ្ញាណ​ចាម នៅ​តែ​ជា​បញ្ហា​ចម្រូង​ចម្រាស​នៅ​កម្ពុជា​។ របៀប​ដែល​ចាម​កាន់​សាសនា​អ៊ិស្លាម ជា​គំរូ​គួរ​ឲ្យ​ចាប់​អារម្មណ៍​ជា​ខ្លាំង​។ អ៊ិស្លាម​ក្នុង​ចំណោម​ពល​រដ្ឋ​ចាម អាច​ត្រូវ​បាន​គេ​បែង​ចែក​ជា​ពីរ​ក្រុម​។ មួយ​ជា​ចាម​សុទ្ធ ដែល​មាន​១០​ភាគ​រយ​នៃ​ពល​រដ្ឋ​ចាម គឺ​ស្មើ​នឹង​៣​ម៉ឺន​នាក់​ ដែល​រស់​នៅ​ខេត្ត​កំពង់​ឆ្នាំង ពោធិ៍​សាត់ និង​ខេត្ត​បាត់​ដំបង​។ ចាមសុទ្ធ ជា​របៀប​មួយ​ដែល​​ពួក​គេ​ហៅ​ខ្លួន​ឯង​ព្រោះ​ពួក​គេ ត្រូវ​បាន​ចោទ​ប្រកាន់​ដោយ​ចាម​មួយ​ក្រុម​ទៀត​ថា​កាន់​ប្រពៃណី​ក្រៅ​សាសនា​។ ពួក​គេ​តែង​តែ​ថ្វាយ​បង្គំ​ព្រះ​នៅ​រៀង​រាល់​ថ្ងៃ​សុក្រ​ ព្រោះ​វា​ផ្ទុយ​នឹង​ការ​សូត្រ​ធម៌​តាម​ធម្មតា​ដែល​ធ្វើ​មួយ​ថ្ងៃ​៥​ដង​។
• ពួក​គេ​នៅ​តែ​សរសេ​អក្សរ​ចាម​ផ្ទុយ​ពី Javi ដែល​ជា​អក្សរ​អារ៉ាប់​ដែល​ដើម​ឡើយ​ត្រូវ​បាន​គេ​សម្របសម្រួល​តាម​ម៉ាឡេ​។ ការរំលោភ​ផ្សេង​ៗ​ទៀត ត្រូវ​បាន​កត់​សម្គាល់​ដោយ​អ្នក​ស្រាវ​ជ្រាវ​ឈ្នោះ Agnès De Feo ដែល​បាន​​ផ្តួច​ផ្តើម​ឲ្យ​មនុស្ស​ថ្វាយបង្គំនៅ​ក្នុង​វិហារ​អ៊ិស្លាម​។ ពួក​គេ បាន​រៀប​ចំ​ពិធី​ម្តង​ក្នុង​មួយ​ឆ្នាំ​នៅ​ខែ​កញ្ញា​ដែល​ជា​ពិធី​មួយ​នៅ​ ក្នុង​វិហារ​ឧត្តុង្គ​របស់​ពួក​គេ​ដើម្បី​ប្រារព្ធ​​ថ្ងៃ​ដូច​គ្នា​​ដែល​ Imam San គោរព​ដូច​ជា​ព្រះ​ និង​កំណើត​របស់​ព្យាការី​​ដែល​ពួក​គេ បាន​ចាត់​ទុក​ខ្លួន​ឯង​ថា​​ជា​អ្នក​គាំទ្រ​ Imam San​។ ការ​ប្រារព្ធ​ខួប​របស់​ព្យាការី និង​ព្រះ​ ត្រូវ​បាន​​ចាត់​ទុក​ថា ប្រកប​ទៅ​ដោយ​អញ្ញត្រ​ពី wahhabism និង​ Tabligh ដែល​ប្រើ​ប្រាស់​ឥទ្ធិ​ពល​កាន់​តែ​ច្រើន​ឡើង​ៗ​លើ​អ៊ិស្លាម​របស់​ចាម​នៅ​ កម្ពុជា​។
• ចាម​មួយ​ប្រភេទ​ទៀត មាន​ចាម​ដែល​កាន់​តាម​ច្បាប់​សាសនា​។ គេ​មិន​អាច​រៀប​ចំ​រចនា​សម្ព័ន្ធ​ឲ្យ​បាន​ងាយ​ស្រួល​ទេ​ស្តី​ពី​ដំណោះ​ស្រាយ ​នេះ ហើយ​ត្រូវ​គេ​ចាត់​ទុក​ថា​ជា​អ្វី​ដែល​មាន​ត​គ្នា​ពី​មុន​មក​។ តាមពិត​ទៅ​មាន​បាតុ​ភូត​ច្បាស់​ក្រឡែត​មួយ​ដែល​ជា​ឥទ្ធិ​ពល​កាន់​តែ​ខ្លាំង​ ឡើង​ៗ​របស់​​ក្រុម​អ៊ិស្លាម​ជ្រុល​និយម​ជា​មួយ​នឹង​ការ​ក្លាយ​មក​ពី​ Wahhabit និង​ Tabligh​។ ដំណោះ​ស្រាយ​ទាំង​ពីរ​នេះ មិន​ខុស​គ្នា​ទេ​។ មូល​ហេតុ​​ដែល​នាំ​ឲ្យ​អ៊ិស្លាម​ដុន​ដាប​គឺ​ភាគ​ច្រើន​ដោយ​សារ​តែ​ការ​ពិត​ ដែល​ថា «​សារ​អ៊ិស្លាម​ពិត​ប្រាកដ​» ត្រូវ​បាន​គេ​បំភ្លេច​ចោល​។ «​សារ​អ៊ិស្លាម​ពិត​ប្រាកដ»​ត្រូវ​បាន​គេ​រឹត​បន្តឹង​ទៅ​នឹង​ការ​​កាន់​ សាសនា​នៅ​ពេល​ដែល​មាន​ព្យាការី និង Salaf Salîh ដែល​ជា​បរិវារ​ខាង​សាសនា​​។ នៅ​​ក្នុង​ទស្សនៈ​មួយ​បែប​នេះ មិន​មាន​លទ្ធ​ភាព​​ជុំ​វិញ​ការ​រក​ដំណោះ​ស្រាយ​មួយ​ទៅ​នឹង​អ៊ិស្លាម​ដែល​នឹង​ អត់​ឱន​ដល់​ការ​ដាក់​បញ្ចូល​ទម្លាប់​វប្ប​ធម៌​ក្នុង​ស្រុក ​ដែល​តាម​ពិត​ទៅ​ជា​ព្រំ​ដែន​មួយ​ដែល​បំបែក​សាសនា​ពិត​ប្រាកដ​ចេញ​ពី​ការ​ ប្រមាថ​សាសនា​​តាម​រយៈ​សហគមន៍​មូស្លីម​។
• ទោះ​ជា​យ៉ាង​ណា​ក៏​ដោយ មាន​ខ្សែ​បន្ទាត់​ព្រំ​ដែន​គួរ​ឲ្យចាប់​អារម្មណ៍​ជា​ខ្លាំង​មួយ​ទៀត​ដែល​គេ​ មិន​ទាន់​ផ្តល់​ការ​ចាប់​អារម្មណ៍​នៅ​ឡើយ។ នៅ​មុន​ឆ្នាំ​១៩៧០ ចាម​ជា​ច្រើន បាន​បង្កើត​អត្ត​សញ្ញាណ​របស់​​ពួក​គេ​ដោយ​មាន​ការ​រួម​បញ្ចូល​ទាំង​ភាសា​ អ៊ិស្លាម ចាម និង​កេរ​ខាង​វប្បធម៌​ពី​ចម្ប៉ា​។ ក្នុង​ដំណោះ​ស្រាយ​បែប​នេះ អ៊ិស្លាម ជា​ផ្នែក​មួយ​នៃ​អត្ត​សញ្ញាណ​វប្ប​ធម៌​ចាម​។
• សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ មាន​ពល​រដ្ឋ​ចាម​ដែល​បាន​កំណត់​ពី​អត្ត​សញ្ញាណ​របស់​ពួក​គេ​តាម​រយៈ​វប្ប​ធម៌ ​ចាម បើ​ទោះ​បី​ទស្សនៈ​នេះ ជា​រឿង​ត្រូវ​បាន​គេ​កំណត់​និយម​ន័យ​មិន​ល្អ​ក៏​ដោយ​។ ប៉ុន្តែ​ពល​រដ្ឋ​ចាម​កាន់​តែ​ច្រើន​ឡើង​ៗ ឥឡូវ​នេះ​មាន​និន្នាការ​យ៉ាង​ទូលំទូលាយ​មួយ​ដែល​បាន​ពឹង​លើ​អ៊ិស្លាម​ជា​ប្រភព​នៃ​ អត្ត​សញ្ញាណ​ដ៏​មាន​សារៈ​សំខាន់​នេះ។
• ការ​សិក្សា​ពី​វប្ប​ធម៌ និង​ភាសា ដែល​គេ​បាន​ធ្វើ​ឡើង​នៅ​ភូមិ​៣​នៅ​ខេត្ត​កំពត​ តាម​បណ្តោយ​ផ្លូវ​ពី​កែប ទៅ​កំពត​ បាន​បង្ហាញ​ការ​ពិត​យ៉ាង​ច្បាស់​។​ ភូមិ​ទី​មួយ​ ដែល​គេ​ផ្តោត​លើ​វិហារ​អ៊ិស្លាម Les Kosem ពិត​ជា​មិន​ខុស​គ្នា​ពី​ភូមិ​ផ្សេង​ទៀត​មាន​ចាប់​ពី​ទស្សនៈ​​ស្តី​ពី​ការ​ កាន់​សាសនា​។ ការ​ខុស​ប្លែក​គ្នា​ ក៏​មាន​នៅ​កន្លែង​ផ្សេង​ទៀត​ ច្បាស់​ណាស់​ការ​ពិត​ដែល​ថា ភាសា​ចាម នៅ​តែ​គេ​ប្រើ​ប្រាស់​នៅ​ភូមិ​ទី​មួយ​ ហើយ​គ្រួសារ​មួយ​ចំនួន​នៅ​តែ​បង្រៀន​វា ដល់​កូន​ចៅ​របស់​ពួក​គេ។ នៅ​ភូមិ​ពីរ​ផ្សេង​ទៀត និន្នាការ​គឺ​មាន​នៅ​កន្លែង​ផ្សេង​ព្រោះ​ស្ទើរ​តែ​គ្មាន​នរណា​ម្នាក់​និយាយ​ ភាសា​នេះ​។ ក្នុង​ករណី​ជា​ច្រើន​ ភាសា​ចាម​ដែល​នៅ​សេស​សល់​គឺ​ជា​ការ​ប្រើ​ប្រើ​ប្រាស់​នៅ​ក្នុង​ប្រយោគ​ខ្មែរ ​នៃ​សព្វ​នាម​បុគ្គល​ទី​មួយ​ពាក្យ​ថា​«​ឡិន»​មាន​ន័យ​ថា​«​ខ្ញុំ​»​។
• មិន​មាន​នរណា​ម្នាក់​ព្យាករ​ថា​អ្វី​នឹង​កើត​ឡើង​ទេ​នៅ​ពេល​អនាគត​ឆាប់​ៗ​ខាង ​មុខ​នេះ​។ យើង មាន​ហេតុ​ផល​ខ្លះ​ៗ​អំពី​គំនិត​ទុទិ្ទដ្ឋិ​និយម​អំពី​ការ​រស់​ឡើង​វិញ​នូវ​ ភាសា​ចាម​នៅ​កម្ពុជា​ កុំ​ថា​ឡើយ​អំពី​វប្បធម៌​ថា​ដែល​យើង​បាន​មើល​ឃើញ​ គេ​មិន​អាច​កំណត់​និយម​ន័យ​ស្រួល​បាន​ទេ​នៅ​ក្នុង​ស្ថាន​ភាព​កម្ពុជា​ បច្ចុប្បន្ន​។ តាម​ពិត​ទៅ​ភាសា​នេះ នៅ​រស់​នៅ​ក្នុង​កូន​កោះ​មួយ​ចំនួន​ ប៉ុន្តែ​វា​ប្រហែល​ជា​មិន​មែន​ជា​សមាស​ភាគ​សកម្ម​នៃ​អត្ត​សញ្ញាណ​របស់​ចាម​ទេ​៕ NR/HR

​​តើនគរចាម្ប៉ា ​បាត់បង់​​​ទៅ​​ដោយ​របៀប​ណា?

ខាងក្រោមនេះ គឺ​ជាអត្ថបទដកស្រង់​ដោយ​សង្ខេប​ចេញ​​ពី​សៀវភៅ ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​​ប្រទេស​​កម្ពុជា និពន្ធ​ដោយ​​លោក អាដេម៉ារ ឡឺក្លែរ (Adhémar Leclère)  បោះ​ពុម្ព​ផ្សាយ​​​នៅបារីស ឆ្នាំ១៩១៤ ។

• នៅសម័យ​ដែល​ស្តេច​វង្ស​វរ្ម័ន​អស់​អំណាច​ពី​ប្រទេស​កម្ពុជា ហើយ ​តាចាយ ឬតាជ័យ ដែល​ជា​នាយ​ក្រុម​ដំណាំ​ត្រសក់​ផ្អែម ត្រូវ​បាន​គេ​លើក​អោយ​ឡើង​សោយ​រាជ្យ​លើ​រាជបល្ល័ង្គ(សូមចូលទៅអាន បដិវត្តន៍តា​ត្រសក់​ផ្អែម), នៅ​ឯ​ប្រទេស​ចាម្ប៉ា​ឯ​ណោះ ក៏​បាន​បាត់​បង់​នូវ​ភាព​ថ្កុំ​ថ្កើង​ពី​អតីតកាល​​របស់​ខ្លួន​​អស់​ទៅ​ហើយ​ផង​ដែរ…។
• កាល​ពី​សតវត្សរ៍​មុនៗ កងទ័ពចាម​​ធ្លាប់​បាន​ធ្វើ​សង្រ្គាម​​ទន្ទ្រាន​លុកលុយ​ទឹក​ដី​កម្ពុជា និង​អាណ្ណាម​ជា​ច្រើន​ដង ប៉ុន្តែ​ត្រូវ​ចាញ់​ជានិច្ច បណ្តាល​អោយ​​​មាន​ការ​ដេញ​តាម​វាយ​ប្រហារ​រហូត​ដល់​ក្នុង​ប្រទេស ​​ដុត​បំផ្លាញ​ទីក្រុង និង​ធ្វើ​អោយ​បាត់​បង់​ទឹក​ដី​ជា​ច្រើន​ខេត្ត។ ជាក់​ស្តែង គឺ​កម្ពុជា​បាន​វាយ​ដុត​បំផ្លាញ​នគរ​ចាម្ប៉ា​នៅ​ឆ្នាំ ៩៦៩ បន្ទាប់​មក​នៅ​ឆ្នាំ ១១៤៥ និង​នៅ​ឆ្នាំ ១១៥៣ ហើយ​បាន​យក​នគរ​ចាម្ប៉ា​ដាក់​ជា​ខេត្ត​ចំណុះ​របស់​កម្ពុជា​ បាន​ចំនួន ៨ឆ្នាំ។ កម្ពុជា​បាន​វាយ​យក​នគរ​ចាម្ប៉ា​ម្តង​ទៀត​នៅឆ្នាំ ១១៩០ ហើយ​បាន​ដាក់​អោយ​ព្រះ​យុវរាជខ្មែរ​មួយ​អង្គ​សោយ​រាជ្យ​អស់​ពេល ៣០ឆ្នាំ រហូត​ដល់​ឆ្នាំ១២២០ គឺ​ទាល់​តែ​ពេល​ខ្មែរ​ត្រូវ​ដក​ទ័ព​ទៅ​ទប់​ទល់​ជា​មួយ​នឹង​សៀម​នៅ​ទិស​ខាង​ លិច​វិញ។ ពេល​នោះ​ទើប​ស្តេច​ចាម ជ័យ​បរមេស្វរ​វរ្ម័ន​ទី២ អុងអង្សៈរាជា ឡើង​សោយ​រាជ​នៅ​វិជ័យ (ប៊ិញឌិញ) ដែល​ជា​រាជធានី​ចាម្ប៉ា​ខាងជើង ជំនួស​ព្រះយុវរាជ​ខ្មែរ។
• ចំណែក​ខាង​អាណ្ណាម​វិញ ដែល​កងទ័ព​ចាម​តែង​តែ​លួច​វាយ​ឆ្មក់​តាម​មាត់​សមុទ្រ ឬ​ដណ្តើម​យក​ខេត្ត​ភាគ​ខាង​ត្បូង​ជា​ញឹក​ញយ​​នោះ បាន​វាយ​នគរ​ចាម្ប៉ា និង​ដុត​កំទេច​រាជធានី​ខ្ទេច​ខ្ទី​នៅ​ឆ្នាំ ១០១៥ ព្រម​ទាំង​​ចាប់មហាក្សត្រីយ៍ និង​ស្រី​ស្នំ​ក្រមការ​យក​ទៅ​ជា​មួយ​ផង។ អាណ្ណាម​បាន​វាយ​នគរ​ចាម្ប៉ា​ម្តង​ទៀត​នៅ​ឆ្នាំ ១០៦១ ព្រម​ទាំង​ចាប់​បាន​ព្រះរាជា​ចាម្ប៉ា​ជា​ឈ្លើយ​សឹក ហើយ​ទាល់​តែ​ចាម្ប៉ា​​យល់​ព្រម​ប្រគល់​អោយ​​អាណា​ខេត្ត​ភាគ​ខាង​ជើងចំនួន​បី ​​​ជា​ថ្នូរ ទើប​អាណ្ណាម​យល់​ព្រម​ដោះ​លែង​ព្រះរាជា​មក​វិញ។​ បន្ទាប់​មក​ទៀត នគរ​ចាម្ប៉ា​បាន​ចាញ់​ដៃ​អាណ្ណាម​ម្តង​ទៀត​នៅ​ឆ្នាំ ១២៤១ ។
• នៅឆ្នាំ១២៨០ ស្តេចចាម្ប៉ា ជ័យ​សិង្ហវរ្ម័ន​ទី២ ​បាន​ធ្វើ​ជា​សុំ​ចុះ​ចូល​​ចំណុះ​ប្រទេស​ចិន ក្រោយ​ពេល​ដឹង​ថា គូប៊ីឡៃខាន់ បាន​ទំលាក់​រាជវង្ស​សុង​ ពី​រាជ​បល្ល័ង្គ​ និង​ដណ្តើម​យក​បាន​ប្រទេស​ចិន​ទាំង​មូល​​មក​គ្រប់​គ្រង​រួច​ហើយ។ ស្តេច គូប៊ីឡៃខាន់ ក៏​បាន​យល់​ព្រម​នឹង​ការសុំ​​ចុះ​ចូល​នេះ តែ​ក្នុង​លក្ខខណ្ឌ​ដែល​នគរ​ចាម្ប៉ា​ទទួល​ស្គាល់​អាណានិគម និង​ក្រុម​ប្រឹក្សា​ភិបាល​មួយ​ បង្កើត​ឡើង​ដោយ​ គូប៊ីឡៃខាន់​ ខ្លួន​ឯង​ផ្ទាល់។ ពួក​ចាម្ប៉ា​បាន​ទទួល​យក​អាណា​និគម​នេះ តែ​បន្ទាប់​មក ពួកគេ​បាន​ងើប​បះបោរ​ឡើង​នៅ​ឆ្នាំ ១២៨២ ដោយ​បាន​ចាប់​មន្រ្តី​របស់​ព្រះ​ចៅ​អធិរាជ គូប៊ីឡៃខាន់ ឃុំឃាំង​ទាំងអស់។ ពេល​នោះ​ព្រះចៅ​អធិរាជ បាន​បញ្ជូន​កងទ័ព​ចិន​មួយកង​តាម​សំពៅ ​មក​ឡើង​នៅ​កំពង់ផែ​ឆេនឈីង ហើយ​វាយ​ដណ្តើម​យក​​បាន​រាជធានី​លីនយី ។ ព្រះរាជា​ចាម្ប៉ា និង​ព្រះ​រាជ​បុត្រ​ព្រះនាម ប៉ូទី បាន​ភៀស​ព្រះកាយ​ទៅ​ជ្រកកោន​តាម​ព្រៃ​ភ្នំ។ ពី​ជំរក​លាក់​ខ្លួន​នោះ សេ្តច​ចាម្ប៉ា​​បាន​ចាប់​ផ្តើម​ប្រមូល​កងទ័ព​ជា​ថ្មី និង​បាន​ប្រកាស​សុំ​ចរចា​ជា​មួយ​ឧត្តម​សេនីយ៍​កងទ័ព​ចិន រួច​ហើយ​លួច​វាយ​ឆ្មក់​​​ទៅ​លើ​កងទ័ព​ចិន រហូត​ដល់​ទទួល​បាន​ជ័យ​ជំនះ។ នៅ​ពេល​ដែល​ខ្លួន​ចាប់​ផ្តើម​មាន​ប្រៀប​ហើយ ស្តេច​ចាម្ប៉ា​បាន​ស្នើសុំ​ទៅ​ចិន​ អោយ​ពិចារណា​លើ​ករណី​ខ្លួន​ឡើង​វិញ តែ​ចិន​មិន​ព្រម​ ហើយ​ចាប់​ផ្តើម​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ដើម្បី​សងសឹក ​តែ​គូប៊ីឡៃខាន់​ ​​បាន​សុគត​បាត់​​ទៅ ​ធ្វើ​អោយ​​ការ​​​​សងសឹក​​នឹងនគរ​​ចាម្ប៉ា​​ត្រូវ​បាន​បញ្ចប់​ត្រឹម​នេះ។
• នៅ​ឆ្នាំ ១៣០០  នគរ​ចាម្ប៉ា​បាន​ចាប់​វាយ​ដណ្តើម​យក​អាណា​ខេត្ត​ដែល​ខ្លួន​បាន​ប្រគល់​អោយ​ អាណ្ណាម​​កាល​ពី​ឆ្នាំ ១០៦១​ មក​វិញ តែ​ត្រូវ​អាណ្ណាម​វាយ​បក​​អោយ​បរាជ័យ ហើយ​បង្ខំ​អោយ​ប្រគល់​ខេត្ត​អស់​ចំនួន ២ ថែមទៀត ព្រម​ទាំង​លើក​បុត្រី​ ១អង្គ​ ថ្វាយ​ស្តេច​អាណ្ណាម​ទៀត​ផង។ រហូត​ដល់​​ឆ្នាំ ១៣១១ ទើប​អាណ្ណាម​បាន​នាំ​យក​ចាម​ម្នាក់ មក​អោយ​សោយរាជ្យ​នៅ​នគរ​ចាម្ប៉ា ជំនួស​ស្តេច​ដែល​គេ​បាន​ដក​ចេញ​ពី​រាជ​បល្ល័ង្គ។
• យូរៗ​ម្តង នគរ​​ចាម្ប៉ាបាន​ចូល​​មក​វាយ​ឆ្មក់ ​ដុត​បំផ្លាញ​​កម្ពុជា​ ដែលកំពុង​ចុះ​ខ្សោយ ខ្សត់​ប្រជាជន និង​កំពុង​តែ​ចុះ​អាប់​អោន​ណាស់​ទៅ​ហើយ។ ក៏​ប៉ុន្តែ​ រាជាណា​ចក្រ​ចាម្ប៉ា​ខ្លួន​ឯង ក៏​ទុរន់ទុរា​ខ្លាំង​ណាស់​ដែរ នៅ​ចាំ​តែ​ពេល​បាត់បង់​​ទៅ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។
• រវាង​នគរ​ចាម្ប៉ា និង​ស្រុកចិន មាន​កើត​ចំបាំង​ជាប់​ជា​ប្រចាំ។ បើ​ទោះ​ជា​គ្មាន​កង​​ទ័ព​ចេញ​ច្បាំង​ប្រឈម​មុខ​គ្នា​ដោយ​ផ្ទាល់​ក្តី តែ​ពួកគេ​មាន​អរិភាព​រ៉ាំរៃ​រវាង​គ្នា និង​គ្នា ​បណ្តាល​មក​ពី​ទំនាស់​ពាណិជ្ជកម្ម​តាមផ្លូវ​​សមុទ្រ (សូមចូលទៅអាន ការស្ទាក់​វាយប្រហារ​ក្បួន​សំពៅ​ ដើម្បី​ប្លន់​យក​ទ្រព្យ​សម្បត្តិ​ដែល​ស្តេច​ក្រុង​ចិន ផ្ញើ​ថ្វាយ​នគរ​ហ្វូណន ក្នុង​រជ្ជកាល​ព្រះបាទ កោណ្ឌញ្ញៈ ដោយ​កងទ័ព​ជើង​ទឹក​នគរចាម្ប៉ា)។
• នៅក្នុងឆ្នាំ ១៣៧៧ កងទ័ពចាម្ប៉ា​ដែល​ដឹក​នាំ​ដោយ​ស្តេច ចេបុងញ៉ា បាន​វាយ​ប្រហារ​ទៅ​លើ​ទ័ព​អាណ្ណាម​ រហូត​ដល់​ជើង​កំផែង​ចាបាន ជារាជ​ធានី​ថ្មី​របស់​អាណ្ណាម ដោយ​បាន​កាប់​សំឡាប់​ស្តេច​ ត្រាន់ឌឹកតុង និង​ក្រុម​មន្ត្រី​ស្ទើរ​តែ​ទាំង​អស់។ ឆ្លៀត​ឳកាស​ដែល​ខ្លួន​កំពុង​មាន​ប្រៀប​នេះ កងទ័ព​ចាម្ប៉ា​បាន​បន្ត​ធ្វើ​ការ​វាយ​លុយ​ទៅ​លើ​តុងកឹង​ទៀត តែ​ត្រូវ​បរាជ័យ​នៅ​កំពង់​ផែដៃអាន និង ​ធានភូ ។ មួយឆ្នាំ​ក្រោយ​មក គឺ​ក្នុង​ឆ្នាំ ១៣៧៨ កងទ័ព​អាណ្ណាម​ បាន​វាយ​ដណ្តើម​យក​រាជធានី​​ចាបាន យក​មក​គ្រប់​គ្រង​​វិញ ព្រមទាំង​វាយ​បណ្តេញ​ពួក​ចាម​​អោយ​ខ្ទាត​ទៅ​ដល់​រាជធានី​ចាម្ប៉ា។
• នៅឆ្នាំ ១៣៨៣ ក្រោយ​ពី​រៀបចំ​ប្រទេស​សាជា​ថ្មី​ឡើង​វិញ​ហើយ កងទ័ព​ចាម្ប៉ា​បាន​លើក​​ទៅ​វាយ​យក​ ង៉េអាន និង​ថាញ់វ៉ា ដើម្បី​ជួយ​គាំ​ទ្រ​ពួក​អ្នក​ស្រុក​ដែល​ភាគ​ច្រើន​ជា​ចាម​កំពុង​បះបោរ​ ប្រឆាំង​នឹង​អាណ្ណាម តែ​ត្រូវ​កង​ទ័ព​អាណ្ណាម​វាយ​អោយ​បរាជ័យ​ទៀត ហើយ​សំពៅ​របស់​កងទ័ព​ចាម្ប៉ា​ត្រូវ​បាន​ដុត​បំផ្លាញ​ខ្ទេច​ខ្ទី​អស់។
• នៅឆ្នាំ ១៣៩០ ព្រះរាជាចាម្ប៉ា ព្រះបាទស្រីឥន្រ្ទៈ បាន​ដឹក​នាំ​កងទ័ព​ទៅ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​បន្ត​​​ទៀត ដោយ​​នៅ​ពេល​នោះ​ បាន​ទទួល​​​ជ័យ​ជំនះ​​ទៅ​​​លើ​កងទ័ព​អាណ្ណាម​​ ​តែ​ត្រូវ​បរាជ័យ​វិញ​នៅ​ពេល ២ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក ហើយ​ព្រះរាជា​​​ដែល​មិន​ចេះ​នឿយ​ហត់​ក្នុង​​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​​​​អង្គនេះ​ បានត្រូវ​​គ្រាប់​កាំ​ភ្លើង​របស់​កងទ័ព​អាណ្ណាម សុគត​នៅ​លើ​សំពៅ​ទៅ។ ចាប់​ពី​ពេល​នោះ​មក នគរចាម្ប៉ា​​ត្រូវ​បាន​បាត់​បង់​ទាំងអ្នក​ដឹកនាំ ទាំង​ថាមពល។​​ ស្ថិត​ក្នុង​សភាព​គ្មាន​មេកោយ​នេះ មាន​ឧត្តមសេនីយ៍​ម្នាក់​ឈ្មោះ លីខៃ បាន​ដណ្តើម​យក​អំណាច​នៅ​ចាម្ប៉ា។ ចំណែក​នៅ​ឯ​អាណ្ណាម​វិញ ក៏​មាន​ឧត្តមសេនីយ៍​ម្នាក់​ដណ្តើម​យក​រាជ​សម្បត្តិ​ដែរ។ ភាព​ច្របូក​ច្របល់​បណ្តាល​មក​ពី​ការ​ជ្រែក​រាជ្យ​នេះ បាន​ធ្វើ​អោយ​នគរ​ទាំង​ពីរ​ផ្អាក​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​នឹង​គ្នា​​មួយ​រយៈដែរ។
• សង្រ្គាម​រវាង​ចាម្ប៉ា-អាណ្ណាម​ បាន​ចាប់​ផ្តើម​ឡើង​វិញ​នៅ​ឆ្នាំ ១៤០៣ ក្រោយ​មរណភាព​របស់ លីខៃ ក្រោម​រជ្ជកាល​ព្រះរាជា​ដែល​អាណ្ណាម​ហៅ​ថា បាឌិចឡៃ (ចិនហៅថា ឆេនប៉ាធីឡៃ)។ ពេល​នោះ​ គឺ​ដល់​ពេល​ពួក​ខាង​អាណ្ណាម​ ជា​អ្នក​​ចេញ​វាយ​ចាម្ប៉ា​ វិញម្តង។ កងទ័ព​ចាម្ប៉ា​មិន​អាច​ទប់​ទល់​​នឹង​កងទ័ព​អាណ្ណាម​បាន ក៏​សុំ​ចរចា​សន្តិភាព តែ​ត្រូវ​ប្រគល់​ដែនដី​កូលុយ អោយ​ទៅ​អាណ្ណាម ដែល​អាណ្ណាមបាន​​រៀប​ចំ​ចេញ​ជា​ខេត្ត​ថាញ់វ៉ា (ក្វាងណាម) និង​ទឺងា (ក្វាងង៉ាយ)។​
• ពេល​នោះ​ខាង​អាណ្ណាម​ ចាប់​ផ្តើម​មាន​គំនិត​ចង់​បំបាត់​នគរចាម្ប៉ាចោល ដោយ​សារ​តែ​​ការ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​រ៉ាំរៃ​នឹង​គ្នា​អស់​រយៈកាល ៦សតវត្សរ៍​កន្លង​មក​ហើយ ហើយ​បើ​ទោះ​ជា​ខាង​ចាម្ប៉ា​ទទួល​ការ​បរាជ័យ​យ៉ាង​ម៉េច​ក៏​ដោយ ក៏​ពួកគេ​នៅ​តែ​កាន់​អាវុធ​មក​ប្រឆាំង​វិញ​ជានិច្ច។ ស្តេចចាម្ប៉ា​បាន​ដឹង​ពី​គោល​បំណង​នេះ ក៏​សុំ​អោយ​ព្រះចៅ​អធិរាជ​ចិន​ជួយ​ធ្វើ​អន្តរាគមន៍​។ ប៉ុន្តែ​ខាង​អាណ្ណាម​ មិន​អើពើ​នឹង​អន្តរាគមន៍​​ពី​សំណាក់​ប្រទេស​ចិន​ទេ​ ហើយ​បាន​ចូល​វាយ​ប្រហារ​យក​ខេត្តចាលីយ៉ា ដែល​ពួក​ខាង​ចាម្ប៉ា​បាន​ដណ្តើម​យក​បាន​កាល​ពី​ប៉ុន្មាន​ឆ្នាំ​មុន។ ស្តេច​ចាម្ប៉ា ឆេនប៉ាធីឡៃ ខឹង​នឹង​អធិរាជ​ចិន ដោយ​សង្ស័យ​ថា​ បាន​បោះ​បង់​ខ្លួន​ចោល ក៏​ទៅ​ចង​សម្ព័ន្ធ​មិត្ត​ជា​មួយមេ​បះបោរ​នៅ​តុងកឹង​ម្នាក់ ជា​ហេតុ​ធ្វើ​អោយ​ព្រះចៅ​អធិរាជ​ចិន​ រឹត​តែ​ខឹង​ខ្លាំង​ឡើង ហើយ​បោះ​បង់​​​ស្តេច​ចាម្ប៉ា​ចោល​មែន​ទែន​តែ​ម្តង។ កងទ័ព​អាណ្ណាម​ក៏​តាំង​វាយ​​ទន្ទ្រាន​យក​នគរ​ចាម្ប៉ា​ ដែល​គ្មាន​កំឡាំង​អ្វី​​នឹង​ទប់ទល់ លើក​លែង​តែ​រាជធានី​​ចាបាន មួយ​ប៉ុណ្ណោះ​ដែល​មាន​កំពែង​ការពារ​រឹងមាំ។ ​ប៉ុន្តែ​ជា​សំណាង​ល្អ​ដោយ​សារ​ស្ថានភាព​​​ប្រទេស​នា​​ពេល​នោះ​ក្រីក្រ​​ ខ្លាំង​ពេក ពិបាក​រក​ស្បៀងផ្គត់​ផ្គង់​អោយ​កងទ័ព,​ ខាង​អាណ្ណាម​ក៏​ដក​ទ័ព​ថយ​ទៅ​ស្រុក​វិញ​អស់​ទៅ។
• ប៉ុន្មាន​ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក  អាណ្ណាម​បាន​ធ្វើ​សង្រ្គាម​​ជា​មួយ​ចិន​ ដើម្បី​ទាមទារ​យក​ខេត្ត​ឡាងសឺង។ សង្រ្គាម​នេះ​ បាន​អូស​បន្លាយ​ពេល​រហូត​ដល់​ទៅ ១០ឆ្នាំ។ ក្នុង​រយៈ​ពេល​ជាប់​ដៃ​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ជា​មួយ​ចិន​នេះ​ ខាង​នគរចាម្ប៉ា​មិន​ឆ្លៀត​ឳកាស​​វាយ​ដណ្តើម​យក​មក​វិញ​ នូវ​ទឹក​ដី​ដែល​អាណ្ណាម​​បាន​ទន្រ្ទាន​យក​កាល​ពី​ពេល​មុន​ទេ។ ទំរាំ​​តែ​​នឹក​ឃើញ និង​បង្ហាញ​វត្តមាន​កងទ័ព​​នៅ​តាម​ជាយដែន​អាណ្ណាម​នៅ​ឆ្នាំ ១៤៤៤ ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​ស្តេច​មួយ​អង្គ ដែល​អាណ្ណាម​ហៅ​ថា ប៊ីកាយ (ចិនហៅថា ម៉ាហូពេនកៃ) អ្វីៗ​បាន​ហួស​ពេល​អស់​ទៅ​ហើយ។ ខាង​អាណ្ណាម​នៅ​តុងកឹង បាន​រៀបចំ​ខ្លួន​ឡើង​វិញ​ទាន់​ពេល ​ហើយ​ពួក​គេ​​ក៏​មាន​សមត្ថភាព​គ្រប់​គ្រាន់​ដើម្បី​ការពារ​ខ្លួន។​ មិន​ត្រឹម​តែ​ទប់​ទល់​ជាប់​ជា​មួយ​ចាម្ប៉ា​ទេ អាណ្ណាម​ថែម​ទាំង​បាន​វាយ​បក​រហូត​មក​ដល់​រាជធានី​ចាបាន ទៀត។ ស្តេចម៉ាហូពេនកៃ បាន​ត្រូវ​ចាប់​ជា​ឈ្លើយ​ ជា​មួយ​នឹង​រាជវង្ស និង​បរិពារ។
• ជា​ការ​កត់​សំគាល់ ក្នុង​ពេល​កើត​​សឹក​សង្រ្គាម​ម្តងៗ ខាង​អាណ្ណាម​​បាន​ប្រើ​យុទ្ធសាស្រ្ត​ចាប់​ក្របួច​ស្តេច​ចាម្ប៉ា​​​​​​​​​ជា​ ឈ្លើយ​សឹក សំរាប់​​ធ្វើ​​ជា​ថ្នូរ​​​ដោះ​ដូរ​យក​ទឹកដី​​​​របស់​ចាម្ប៉ា។ ប្រហែល​ជា​គិត​យល់​បែប​នេះ​ហើយ បាន​ជា​​ខាង​នាហ្មឺន​សព្វ​មុខ​​មន្រ្តី​ចាម្ប៉ា ​ក៏​បាន​បំភ្លេច​ស្តេច​ចំណាប់​ខ្មាំង​នោះ​ចោល ហើយ​លើក​រាជវង្ស​មួយ​អង្គ​ដែល​អាណ្ណាម​ហៅ​ថា ម៉ាហូគ្វីឡាយ (ចិន​ហៅ​ថា ម៉ាហូគ្វែយឡាយ) ត្រូវ​ជា​ក្មួយ​ស្តេច​ឆេនប៉ាធីឡៃ អោយ​ឡើង​សោយ​រាជ្យ​ជំនួស​។ គឺ​ពេល​នោះ​ហើយ​ ដែល​ខាង​អាណ្ណាម​បាន​ប្រើ​ល្បិច​បំបែក​បំបាក់​មួយ​ជាន់​ទៀត ដោយ​បាន​ដោះ​លែង​ស្តេច​ម៉ាហូ​ពេនកៃ​ អោយ​ត្រឡប់​ចូល​នគរ​ចាម្ប៉ា​វិញ ដើម្បី​អោយ​ទៅ​ប្រឈម​មុខ​ក្នុង​ការ​ដណ្តើម​អំណាច​គ្នា​ជា​មួយ​ស្តេច​ថ្មី ម៉ាហូគ្វីឡាយ ។ តែក្រោយ​មក ​ស្តេច​​ម៉ាហូគ្វីឡាយ ​ត្រូវ​​បាន​គេ​​លួច​ធ្វើ​គត ហើយ​ជំនួស​វិញ​ដោយ​ស្តេច​មួយ​អង្គ​ទៀត ដែល​អាណ្ណាម​ហៅថា គ្វីដូ ។
• តាម​ឯកសារ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត​ចិន បាន​អោយ​ដឹង​តមក​ថា ស្តេចគ្វីដូ ត្រូវ​បានគេ​ធ្វើ​​គត​​ដណ្តើម​រាជ្យ​បន្ត​ទៀត​ ដោយ​​ស្តេច​មួយ​អង្គ​ឈ្មោះ ម៉ូតូប៉ានឡាយវ៉េ (អាណ្ណាម​ហៅ​ថា បានឡា​ត្រាធ្វៀត)។ តែ​ស្តេច​បានឡា​ត្រា​ធ្វៀត​ ដែល​​បាន​សុគត​​​​ទៅ​នៅ​​ក្នុង​​ឆ្នាំ​ ១៤៦០ នោះ មិន​បាន​សោយ​រាជ្យ​ទេ ព្រោះ​ក្រោយ​ពី​បាន​ធ្វើ​គត​ស្តេច​គ្វីដូ​ រួច​​ក៏​បាន​ដាក់​រាជ្យ​ថ្វាយ​ទៅ​ព្រះអនុជ​​ព្រះនាម បានឡា​ថាត្សួន (អាណ្ណាម​ហៅ​ថា បានឡាត្រាលួន)។
• ព្រះរាជា​ថ្មី​របស់​នគរ​ចាម្ប៉ា​​​ព្រះនាម បានឡាត្រាលូន ​ក៏​​ប្រញាប់​ប្រញាល់​​លើក​ទ័ព​ទៅ​វាយ​យក​ខេត្ត​ហ្វាចូវ ពីអាណ្ណាម​ភ្លាមៗ​ផងដែរ ដែល​​ព្រឹត្តិការណ៍​បង្ក​សង្រ្គាម​នេះ គឺ​​​ជា​ឳកាស​មាស​​​​សំរាប់​​​អោយ​អាណ្ណាម ​មាន​លេស​គ្រប់​គ្រាន់​​ដើម្បី​​​​វាយ​​យក​នគរ​ចាម្ប៉ា មក​​​​ដាក់​បញ្ចូល​​​ក្នុង​ទឹកដី​​របស់​ខ្លួន អោយ​វា​ចប់​រឿង។
• ក្នុង​សង្រ្គាម​ផ្តាច់​ព្រ័ត្រនេះ​ ខាង​អាណ្ណាម​បាន​បញ្ចូន​ទ័ព​ថ្មើ​ជើង ១៦ម៉ឺននាក់ និង​ទ័ព​ជើង​ទឹក ១ម៉ឺនសំពៅ ដែល​មាន​ទ័ព​ចំណុះ​មិន​តិច​ជាង ​​១០ម៉ឺន​នាក់​​ឡើយ។ ស្តេច​បានឡា​ត្រាលូន ភិតភ័យ​ក៏​ប្រកាស​សុំ​ចរចា​សន្តិភាព។ អាណ្ណាម​ក៏​យល់​ព្រម​ចរចា តែមិន​ឯកភាព​លើ​សំណើ​​របស់​ចាម្ប៉ា​ទេ ហើយ​សង្រ្គាម​​ក៏​ផ្ទុះ​ឡើង។ កងទ័ព​អាណ្ណាម​ បាន​ឡោម​ព័ទ្ធ​បន្ទាយ​​ធីណាយ ភ្លាម។ ថ្ងៃ​បន្ទាប់ រាជធានី​ចាម្ប៉ា​ត្រូវ​អាណ្ណាម​ដណ្តើម​យក​បាន រួច​ការ​ដុត​បំផ្លាញ​រាជ​ធានី និង​ការ​សំឡាប់​រង្គាល​ក៏​ចាប់​ផ្តើម​ឡើងៈ មនុស្ស ៤ម៉ឺន​នាក់​ត្រូវ​បាន​សំឡាប់​​ និង​ ៣ម៉ឺន​នាក់​ទៀត​ត្រូវ​បាន​ចាប់​ជា​ឈ្លើយ​នាំ​យក​ទៅ​កាន់​តុង​កឹង។ ព្រះរាជា​ចាម្ប៉ា​ ក៏​ស្ថិត​ក្នុង​ចំណោម​ឈ្លើយ​សឹក​នឹង​គេ​ដែរ តែ​មាន​ការ​ថែ​ទាំ​ល្អ​ជាង ថ្វី​បើ​មិន​ព្រម​ចុះ​ចូល និង​មាន​ចរិត​កាច​សាហាវ​យ៉ាង​ណា​ក្តី។ ​បន្ទាប់​មក ទ្រង់​ក៏​បាន​សុគត​តាម​ផ្លូវ​នៅ ង៉េអាន ហើយ​ស្តេច​អាណ្ណាម​ បាន​បញ្ជា​អោយ​កាត់​ព្រះសិរ​ ​យកមក​ដោត​មុខ​ក្បួន​សំពៅ ដែល​នៅ​ពី​លើ​ មាន​​​​បដា​មួយ​​សរសេរ​អក្សរ​ដាក់​ថា៖ “ក្បាលស្តេចត្រាលូន ប្រភពនៃ​ទុក្ខសោករបស់​នគរចាម្ប៉ា” ។
• ​ទី​បំផុត​ទៅ សោកនាដកម្ម​នៃ​រឿង​រ៉ាវ​​​​​រាជាណាចក្រ​​​អ្នក​ចំបាំង ​នៅ​ខាង​កើត​នគរ​កម្ពុជា បាន​បញ្ចប់​ទៅ​យ៉ាង​ដូច្នេះ​ឯង។ ​អាណា​ខេត្ត​​​ទាំង​អស់​របស់​ចាម្ប៉ា​​ លើក​លែង​តែ​ផានរ៉ាង មួយ​ចេញ​ដែល​មិន​បាន​កាន់​សាសនា​មហា​ម៉ាត់ ត្រូវ​បាន​អាណ្ណាម​ដាក់​​បញ្ចូល​ជា​ទឹក​ដី​ខ្លួន និង​​មាន​អភិបាល​ខេត្ត​ជា​អាណ្ណាម ​នៅ​ត្រួត​ត្រា​ពី​លើ។
• ដើម្បី​គេច​ចេញ​ពី​នឹម​ត្រួត​ត្រា​របស់​ អាណ្ណាម​នេះ អ្នក​ស្រុក​ក៏​បាន​នាំ​គ្នា​រត់​ចេញ ខ្លះ​ទៅ​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ភ្នំ​ជា​មួយ​ពួក​ម៉យ ខ្លះ​ឆ្លង​ចូល​មក​កម្ពុជា ខ្លះ​ចុះ​ទូក​ទៅ​កោះ​ស៊ូម៉ាត្រា, នៅ​សល់​​តែ​ស្រីៗ មនុស្ស​ចាស់ជរា និង​កុមារ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។ តាម​ពិត​ ពួក​អាណ្ណាម​បាន​ទុក​មេ​កោយចាម​ជា​ច្រើន​ ​អោយ​បន្ត​តាំង​ទីលំនៅ​ នៅ​ភាគ​ខាង​​ត្បូង​រាជាណាចក្រ​ជា​មួយ​នឹង​ខ្ញុំ​កំដរ​របស់​គេ គឺ​ពួក​ដែល​មិន​ដែល​ធ្វើ​សង្រ្គាម​ជា​មួយ​អាណ្ណាម។ ចំណែក​​អ្នក​ស្រែ​ចំការ​វិញ ពួក​គេ​ក៏​​​នៅ​តែ​បន្ត​រស់​នៅ​​​​លើ​ដី​ភូមិ​ឋាន​​​របស់​គេ​ដដែល​ជា​ ធម្មតា។ ពួក​ចាម​​ទាំង​អស់​នោះ ​នៅ​តែ​​រក្សា​ទំនៀម​ទំលាប់​​ប្រពៃណី​របស់​ខ្លួន​ដដែល​​ ​ហើយ​អាណ្ណាម​បាន​​ហៅ​​អ្នក​ទាំង​នោះ​​ថា ហូយ ឬ វ៉េ (Huế) ។
• រី​ឯ​ពួក​ចាម​ណា​ដែល​មិន​ព្រម​​​រស់​នៅ​ក្រោម ​ការ​ត្រួត​ត្រា និង​សំរប​សំរួល​​​​ជា​មួយ​អ្នក​ឈ្នះ​នោះ ​ខាង​អាណ្ណាម​​ក៏​ចាប់​បញ្ចូន​តាម​ទូក-សំពៅ រួច​ដឹក​ឆ្ពោះ​​ទៅ​សមុទ្រ​ខាង​ត្បូង ឆ្លង​​កាត់​ច្រក​សឹង្ហបុរី សំដៅ​ទៅ​ចំណុច​ខាង​ជើង​កោះ​ស៊ូម៉ាត្រា ជា​ស្រុក​កំណើត​ដើម​របស់​ពួកគេ ដែល​ក្រោយ​មក ពួកគេ​​បាន​បង្កើត​ជា​អាណាចក្រ​​ថ្មី​មួយ​ឈ្មោះថា រដ្ឋ​អាត់ឈីនន័រ ឬ អាចេន ឬ អាចេ (Aceh)។
• ពួក​ចាម ​ដែល​បាន​ក្លាយ​​​​ទៅ​ជារដ្ឋ​អាចេ​នេះ នៅតែ​ជា​ប្រជាជាតិ​មួយ​ដូច​ពី​មុន​ដដែល គឺរំជើប​រំជួល ស្វាហាប់ ក្លាហាន ចូលចិត្ត​ច្បាំង និង​ធ្វើ​សង្រ្គាម​រហូត។ ជា​ទឡ្ហីករណ៍ នៅ​សតវត្សរ៍​ទី១៩ ពួក​ហុល្លង់​បាន​ប្រើ​ពេល​អស់ ៣០ឆ្នាំ ទំរាំ​នឹង​បង្រ្កាប​ពួក​អាចេ​នេះ ​ដើម្បី​​ត្រួត​ត្រា​ធ្វើ​អាណានិគម​​បាន…៕​

សម្ព័ន្ធភាព រ​វាង​ខ្មែរ ចិន និង ចាម សម័យ​មហានគរ នយោបាយ​សម្ព័ន្ធភាព រ​វាង​ខ្មែរ ចិន និង ចាម សម័យ​មហានគរ (យល់ដឹង)៖ ដូចយើងបានជ្រាបហើយថា ក្នុងសម័យមហានគរ ជាពិសេសសម័យវប្បធម៌បាយ័ន នៅចុងស.វទី១២ ដើមស.វទី១៣ វឌ្ឍនភាពខ្មែរ ត្រូវបានកើតចេញពីកត្តាធំទាំងពីរខាងលើនេះ គឺនយោបាយទឹក និងភាពសុខសន្តិភាព។ ក៏ប៉ុន្តែយើងក៏មិនត្រូវភ្លេចដែរថា ក្រៅពីកត្តាចម្បងទាំងពីរខាងលើនេះ វឌ្ឍនភាពកប់កំពូលនៃសម័យមហានគរនេះ ពិតជាមិនអាចនឹងកើតមានឡើងបាន បើសិនជាគ្មានធាតុគួបផ្សំផ្សេងៗឯទៀតដូចជា អភិបាលកិច្ចល្អ បច្ចេកវិទ្យាសាងសង់សមស្រប និងគោលការណ៍នយោបាយស៊ីជម្រៅធំៗជាក់ស្តែង ដែលក្នុងនោះមាននយោបាយចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយប្រទេសជិតខាងមួយចំនួនដែលជាបច្ច័យ ឬក៏ជាគន្លឹះចូលរួមជាវិភាគទានក្នុងការផ្តល់នូវសុខសន្តិភាព ស្ថិរភាពសង្គមជូនមាតុភូមិខ្មែរ។ មានន័យថា ស្ថានភាពអំណោយផលទាំងនោះក៏មិនមែនកើតឡើងដោយចៃដន្យ ឬដោយឯងៗនោះទេ ក៏ប៉ុន្តែដោយសារតែរាជរដ្ឋាភិបាលខ្មែរនាជំនាន់នោះ ដឹកនាំដោយព្រះមហាក្សត្រព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ មានចក្ខុវិស័យវែងឆ្ងាយច្បាស់លាស់មួយក្នុងការអភិវឌ្ឍជាតិ ពោលគឺមានឆន្ទះនយោបាយត្រឹមត្រូវ។ ហើយនេះជាអ្វីមួយដែលយើងព្យាយាមនឹងបង្ហាញបញ្ជាក់តាមរយៈគោលការណ៍នយោបាយចសម្ព័ន្ធភាពជាមួយប្រទេសជាមិត្តជិតខាង ព្រមទាំងការធ្វើឲ្យប្រសើរឡើងវិញ ឬនវានុវត្តនូវសស្ត្រាវុធ។

ការប្រើសំណាញ់ និង ស្នាយន្តដូចនៅស្រុកចិនបុរាណ (ម.ត ២០០០)

• សូមជម្រាបថា ដោយយល់ឃើញថា កន្លងមកសង្គ្រាមរ៉ាំរៃរវាងខ្មែរ-ចាម មិនចេះចប់មិនចេះហើយ ដែលជាមូលហេតុនៃសោកនាដកម្មគ្រប់បែបយ៉ាងទាំងអស់ ហើយមួយវិញទៀតសោត កងទ័ពខ្មែរស្ថិតក្នុងឱនភាពគ្រប់វិស័យ ដោយមិនអាចយកជ័យជំនះលើកងទ័ពចាមបាន។ ម្ល៉ោះហើយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ទ្រង់ឈ្វេងយល់ថា ត្រូវតែមានកំណែទម្រង់យោធា តាមរយៈទំនើបកម្មនៃសស្ត្រាវុធខ្មែរជាដាច់ខាត។ ទន្ទឹមនឹងនេះ ទំព័រប្រវត្តិសាស្ត្រក៏បានឲ្យដឹងថា ដើម្បីសំរេចនូវមហិច្ឆតាដ៏ពិសិដ្ឋនេះ មហារាជខាងលើនេះ បានពង្រឹងពង្រីកនយោបាយចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយប្រទេសជិតខាង រួមទាំងចិន និងចាម ថែមទៀតផង ដូចវត្តមានរបស់ចម្លាក់ជាច្រើនផ្ទាំងឆ្លាក់លើប្រាសាទបាយ័ន និងបន្ទាយឆ្មារ ដែលយើងនិងសូមភ្ជាប់មកនេះជាតឹ​កតាងស្រាប់។
• ដូចនេះ វត្តមានរបស់កងទ័ពចាមក៏ដូចកងទ័ពចិនដែរ ដែលច្បាំងជាមួយខ្មែរ ត្រូវបានឆ្លាក់នៅលើប្រាសាទសិលាទាំងពីរខាងលើនេះ មិនមែនជារឿងចៃដន្យទេ ក៏ប៉ុន្តែឆ្លុះបញ្ចាំងនូវគោលការណ៍ចម្បងខាងលើនេះដែរ។ ទាក់ទងទៅនឹងវត្តមានរបស់កងទ័ពចាម ក្នុងជួរទ័ពខ្មែរ ទាំងទ័ពថ្មើរជើង និងទាំងទ័ពទូក យើងត្រូវកត់សម្គាល់បន្ថែមថា ការសហប្រតិបត្តិការសឹកនេះឆ្លុះបញ្ចាំងឲ្យឃើញជាប្រយោលថា ចម្បាំងខ្មែរ-ចាម ប្រហែលជាមិនមែនជារឿងវាតទីទឹកដីនោះទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ វិវាទ គឺប្រហែលជាបណ្តាលមកពីការមិនចុះសម្រុងគ្នា ក្នុងការបែងចែកអំណាច នៅនគរចម្ប៉ាទៅវិញ។
• ចម្លាក់ទូកខ្មែរ ដឹកជញ្ជូនកងទ័ពចាម និង ទ្រមាក់ដំរី និងមេទ័ពខ្មែរ កំពុងច្បាំងនិងទ័ពចាម (ម.ត ២០១២) បើនិយាយម្យ៉ាងទៀត ចំពោះយើងៗសូមស្នើថា រឿងរាជបល្ល័ង្ក ក្នុងសន្តតិវង្សចាម មិនត្រូវមើលរំលងបានទេ។ ព្រោះថា បើពឹងផ្អែកលើទិន្នន័យមួយចំនួន ដែលនៅរាយប៉ាយ តាមសិលាចារឹក ឬកំណត់ហេតុចិន យើងនឹងដឹងថា នៅសម័យកាលនោះ មានរឿងវិវាទរវាងព្រះរាជវង្សានុវង្សចាមមែន។ ជាហេតុបណ្តាលឲ្យភាគីម្ខាងទៀតនៃសន្តតិវង្សចាមដែល កាន់អំណាចចុះទន់ខ្សោយរហូតដល់ទទួលបរាជ័យលើលានប្រយុទ្ធខ្មែរ។ គឺក្នុងបរិបទនេះ កងទ័ពចាមដែលកាន់កាប់ទន្ទ្រានមាតុភូមិខ្មែរ ត្រូវដកថយជារៀងរហូត មុននឹងខ្មែរទទួលការឈ្លានពានម្តងនេះពីសំណាក់សៀម មកពីសុខោទ័យ អាយុធ្យា។ ហើយដោយសារតែគោលការណ៍នយោបាយសម្ព័ន្ធភាពដ៏ប្រសិទ្ធិភាពខាងលើដ៏ស្អិតរមួតនេះ ហើយរវាងខ្មែរ និងចាម គួបផ្សំនិងកំលាំងទ័ពចិនផង ទើបព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ បានយកជ័យជម្នះជាស្ថាពរលើកងទ័ពចាម ដែលជាសត្រូវរបស់ទ្រង់។
• ជារួម ក្នុងវិស័យសហប្រតិបត្តិការអន្តរជាតិ ជាពិសេសផ្នែកយោធា យើងអាចនិយាយបានថា ក្នុសម័យបាយ័ន កងទ័ពចិនបាននាំមកជូនខ្មែរនូវគ្រឿងអាវុធចម្បាំងដ៏សំខាន់ៗ ដែលធ្លាប់បានប្រើប្រាស់នៅស្រុកកំណើតរបស់ខ្លួន ដូចជា សំណាញ់ និង ស្នាយន្តជាដើម ដែលគេពុំបានឃើញវត្តមាន នៅលើប្រាសាទអង្គរវត្ត ឬក៏នៅប្រាសាទមួយណាទៀតក្នុងសម័យបុរាណឡើយ។ រីឯកងទ័ពចម្ប៉ាវិញ ភាពស្ទាត់ជំនាញ និងវីរភាពនៅលើសមរភូមិរបស់ពួកគេ ដូចជាការធ្វើចម្បាំងដោយប្រើទូកដែលអុំដោយទ័ពខ្មែរ និងការបរដំរីដ៏ចំណាន គួបផ្សំនិងវីរភាពរបស់កងទ័ពខ្មែរ ទាំងនេះជាគុណឧត្តមភាព ឬគុណសម្បត្តិដ៏ល្អប្រពៃ ដែលបាននាំមកនូវជ័យជំនះរបស់ខ្មែរលើកងទ័ពចាមឈ្លានពាន ដឹកនាំដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័ន ដែលជាស្តេចសឹក ដូចដែលចម្លាក់មួយចំនួនបានពិពណ៌នាយ៉ាងជាក់ច្បាស់៕ មេទ័ព និង ទ័ពចិន រួមជាមួយទ័ពខ្មែរ ក្នុងចម្បាំងខ្មែរ-ចាម (ម.ត ២០១២)

ជនជាតិចាម

• ចាម ជាជនជាតិភាគតិចដែលកំពុងរស់នៅប្រទេសកម្ពុជា វៀតណាម និង ថៃ។ ពួកគេនិយាយភាសាផ្ទាល់ខ្លួនរបស់គេគឺ ភាសាចាម។ ពួកគេជាកូនចៅជំនាន់ក្រោយនៃ ព្រះរាជាណាចក្រចំប៉ា។ ជនជាតិចាមមានច្រើនជាងគេនៅកម្ពុជា ដែលគេប្រមាណថាប្រហែលជា​មានដល់ទៅកន្លះលាន ទៅមួយលាននាក់។ នៅវៀតណាមមានជនជាតិចាមប្រមាណ មួយសែននាក់ និងប្រហែលបួនពាន់នាក់នៅប្រទេសថៃ។ ជនជាតិចាមបង្កើតជាសហគមន៍ឥស្លាម (មូស្លីម) នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជានិងវៀតណាម។
• ជនជាតិចាមស្ថិតក្នុងអំបូរអូស្រ្តូនេស៊ាន។ ភាសាចាមស្ថិតក្នុងក្រុមភាសាម៉ាឡាយូប៉ូលីនេស៊ី ក្នុងអំបូរភាសាអូស្ត្រូនេស៊ី។ បើតាមការសិក្សាបានអោយដឹងថាមានប្រជាជនខ្មែរអ៊ីស្លាមដែររស់នៅប្រទេសកម្ពុជាប្រមាណពី ១៥០.០០០ នាក់ ទៅ ២០០.០០០ នាក់នៅអ៉ឡុងឆ្នាំ១៩៧៥។ ដោយសារសង្រ្គាមនៅអំឡុងពេលឆ្នាំ១៩៧០ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៧៩ របស់ពួកខ្មែរក្រហមបានធ្វើចំនួនចំនួនប្រជាជនមានការថយចុះរួមទាំងជនជាតិខ្មែរអ៊ីស្លាមផងដែរ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយនៅឆ្នាំ១៩៨០ ប្រជាជនខ្មែរទំាងអស់បានវិលត្រឡប់មកផ្ទះវវិញរួមបញ្ចូលទាំងជនជាតិខ្មែរអ៊ីស្លាមផងដែរ អង្គការ Pew Research Center បានប៉ាន់ប្រមាណថាមាន១.៦ភាគរយនៃចំនួនប្រជាជនកម្ពុជាទាំងអស់មានជនជាតិខ្មែរអ៊ីស្លាមទាំងអស់២៣៦.០០០។ ជនជាតិអ៊ីស្លាមមានកាន់សាសនាធំគឺ ស៊ូនី (Sunni) ហើយនិងសាហ្វីល (Shafil)
• ប្រទេសចំប៉ាដែលគេស្គាល់ថាជារដ្ឋត្រឹមត្រូវគឺកើតឡើងនៅទសវត្សរ៍ទី២នៃគ.ស និងរីកចំរើនដល់កំពូលនៅសតវត្សរ៍ទី៩ ដែលនៅពេលនោះ ចំប៉ាគ្រប់គ្រងដែនដីពីតំបន់វ៉េ (ភាគកណ្តាលខ្ពង់រាបអណ្ណាម) ដល់តំបន់ដីសណ្តរទន្លេមេគង្គ នៅកូសាំងស៊ីន។ វិបុលភាពរបស់ចំប៉ាបានមកពី ពាណិជ្ជកម្មឈើក្រអូប និងទាសករ តាមសមុទ្រ និងប្រហែលជាការប្លន់តាមសមុទ្រផងដែរ។
• នៅសតវត្សរ៍ទី១២ ចាមចាប់ធ្វើសង្គ្រាមជាបន្តបន្ទាប់ជាមួយអាណាចក្រខ្មែរដែលនៅខាងលិចខ្លួន។ នៅឆ្នាំ១១៧៧ កងទ័ពចាមនិងសំព័ន្ឋមិត្តបានវាយលុកពីបឹងទន្លេសាបហើយកាន់កាប់ទីក្រុងអង្គរ។ នៅឆ្នាំ១១៨១ ពួកគេត្រូវបានវាយអោយដកថយវិញដោយព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧។
• សាសនាដំបូងរបស់ចំប៉ាគឺសាសនាហិណ្ឌូដែលទទួលឥទ្ឋិពលពីឥណ្ឌា។ តែក្រោយមកដោយសារ ពាណិជ្ជករអារ៉ាប់តែងតែមកឈប់សំចតតាមឆ្នេរសមុទ្រចំប៉ាមុននឹងទៅប្រទេសចិន ជាហេតុធ្វើអោយឥទ្ឋិពលសាសនាឥស្លាមសាយភាយចូលទៅក្នុងស្រទាប់ប្រជាជនចំប៉ា។ គេមិនដឹង​ច្បាស់ទេពីការបរិច្ឆេទនៃការមកដល់នៃសាសនាឥស្លាម។ នៅរវាងឆ្នាំ៨០០ពេលដែលអាណាចក្រខ្មែរឆាប់ផ្ដើមរីកចំរើន និង ពេលដែលវៀតណាមចាប់ពង្វាត ទឹកដីមកទិសខាងត្បូង រាជាណាចក្រចំប៉ាចាប់ផ្តើមចុះទន់ខ្សោយ។ នៅឆ្នាំ ១៤៧១ ចំប៉ាបានចាញ់សង្គ្រាមនឹងវៀតណាមយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ដែលនៅពេលនោះមនុស្សជាង ១សែន២ម៉ឺននាក់​ត្រូវបានវៀតណាមសំលាប់ ហើយរាជាណាចក្រនេះបានរួមតូចមកត្រឹមកញ្ចិបដីនៅក្បែរញ៉ាត្រាង សព្វថ្ងៃ។ នៅរវាងឆ្នាំ ១៦០៧ ដល់ ១៦៧៦ ស្តេចចាមបានប្តូរមកកាន់សាសនាឥស្លាម ដែលនៅពេលនោះប្រជាជនភាគច្រើនលើសលប់បានប្តូរមកកាន់សាសនាឥស្លាមរួចទៅហើយ។ ក្រោយការលុកលុយនៅឆ្នាំ ១៧២០ ស្តេចវៀតណាម មិញ ម៉ាង បានវាយបានប្រទេសចំប៉ាទាំងស្រុង។ នៅពេលនោះស្តេចចំប៉ាចុងក្រោយឈ្មោះ ភូ ចៀន បានសំរេចចិត្តប្រមូលប្រជាជនមួយចំនួននិរទេសទៅភាគខាងត្បូងកម្ពុជា ហើយអ្នកខ្លះទៀតបាននិរទេសទៅ ត្រេងហ្គានូ ប្រទេសម៉ាឡេស៊ី។ មានប្រជាជនចាមមួយចំនួនតូច​បានគេចទៅកោះហៃណានប្រទេសចិន ដែលសព្វថ្ងៃពួកគេត្រូវបានគេស្គាល់ថាជា អ៊ុតស៊ុល។ កន្លែងដែលស្តេចចាមនិងមនុស្សរបស់ខ្លួនបាននិរទេសទៅគឺនៅត្រង់ខេត្តកំពង់ចាម ដែលនៅទីនោះ ពួកគេបានពង្រាយគ្នាជាសហគមន៍រស់នៅតាមដងទន្លេមេគង្គ។ នៅមានអ្នកខ្លះនៅក្រាញននៀល​រស់នៅភាគកណ្តាលវៀតណាមរហូតដល់សព្វថ្ងៃ ដូចជានៅខេត្តញ៉ាត្រាង ខេត្តផាន់រ៉ាង ខេត្តផាន់រី ខេត្តផាន់ថៀត ជាដើម។
• ជនជាតិចាមវៀតណាមភាគច្រើនរស់នៅតាមខេត្តជាប់សមុទ្រនិងតំបន់ដីសណ្តរទន្លេមេគង្គ។ ពួកគេមានសហគមន៍សាសនា២ដាច់ដោយឡែកពីគ្នា។ មួយឈ្មោះថា ចាមបានី (មានពី ៨០% ទៅ៨៥%) ដែលកាន់សាសនាឥស្លាម និង បាឡាមន (មានពី ១៥% ទៅ ២០%)ដែលកាន់សាសនាហិណ្ឌូ​។ ទោះជាពួកគេមានភាសានិងប្រវត្តិសាស្ត្ររួមគ្នាក៏ដោយ ក៏ពួកគេមិនអាចរៀបការនឹងគ្នាដែរ។ មានជនជាតិចាមមួយចំនួនតូចប្តូរមកកាន់ពុទ្ឋសាសនាមហាយានដែរដោយ​សារពួកនេះត្រូវបាន​ផ្តាច់ចេញពីសហគមន៍ឥស្លាមដទៃទៀត។​
• Cambodia's 500,000 Cham Muslims live quietly alongside their neighbors in rural areas and urban centers from Battambang to Kampong Cham provinces. Most of them are descendants of the lost Champa empire, which had its seat in today's Vietnam, and are of the Sunni branch of Islam. The Chams have their own language and culture, a civilization within a nation. VOA Khmer presents an occasional series on one of Cambodia's often-forgotten cultures.
• Cambodia Religion, Economy and Politics Over 95% of the population practices Theravada Buddhism, the official religion, with an estimated 4,400 monastery temples in the country. Islam is the main religion of the majority of Malay and Chams minorities in the country, while most Muslims are Sunnis. There are approximately 300,000 Muslims in Cambodia, with about 1% identified as Christian.
• Of the total number of members of the Islamic community, which may be as many as 500,000 in a total population of 15 million, an uncertain proportion, perhaps 10-15%, are Malays, the descendants of settlers from sections of modern Malaysia and Sumatra. Moreover, there is an important division within the Cham community between those who pray only once a week and who regard themselves as the preservers of traditional Cham culture, and those whose observance of Islam is more orthodox.

រូបភាពបន្ត

មុំ អស្សនី ជនបង្កប់មុខពីរ ជនជាតិ ខ្មែរឥស្លាម ធ្លាប់បួសជា សង្ឈខ្មែរនៅ ភ្នំគូលេន ជាចារកម្មបក្ស ប្រជាជនផង ជាចារកម្មបក្ស សម រង្សី ផងដែរ និង បានអញ្ជើញធ្វើជា វាគ្មិនជាមួយ សាំង សារាដា ប្រធានកាសែត The Cambodian Daily Khmer News
មានការតម្លើងតូរលេខ ជនជាតិ ចាម​ Wiki

ផែនទី រដ្ឋកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា នៅ ចម្ប៉ា

Cambodia 600,000
Vietnam 178,948
Malaysia 10,000
China 8,500
Thailand 4,000
United States 3,000
France 1,000
Laos 600
ផែនទី ភូមិសាស្រ្តនយោបាយ ជនជាតិកុលសម្ព័ន្ធភ្នំ និង អាណាចក្រ ចម្ប៉ា

ផែនទី ភូមិសាស្រ្តនយោបាយ ជនជាតិកុលសម្ព័ន្ធភ្នំ និង អាណាចក្រ ចម្ប៉ា

ជនជាតិដើមព្នងខេត្តមណ្ឌលគិរី ជិត ១០០ គ្រួសារ

ជនជាតិដើមភាគ​តិច​ពូនង ចំនួន​៩គ្រួសារ នៅ​ភូមិពូ​រ៉ាង ឃុំ​សែន​មនោ​រម្យ ស្រុក​អូររាំង ខេត្តមណ្ឌលគិរី ចោទ​អភិបាល​ស្រុក លោក សៀក មុន្នី និងឧកញ៉ា ស្រី ចន្ធូ ថា​គប់​គិត​គ្នា​ក្លែង​ឯកសារ​រំលោភ​យក​ដី​ជិត​ ៣៦​ ហិកតា របស់​ពួក​គាត់ ប៉ុន្តែការចោទប្រកាន់​នេះត្រូវបានអភិបាលស្រុក​ច្រាន​ចោល។ ជនជាតិដើមភាគតិចប្រមាណ១០នាក់ នៅថ្ងៃទី​៦ ខែធ្នូ ឆ្នាំ​២០២២នេះ​ បាន​នាំគ្នាដាក់ញត្តិជាថ្មីទៀតនៅក្រសួងមហាផ្ទៃ ក្រសួង​រៀបចំ​ដែន​ដី និង​នៅ​ទីស្តីការ​គណៈ​រដ្ឋមន្ត្រី​ ដើម្បី​សុំ​អន្តរាគមន៍​ពី​ស្ថាប័ន​ទាំង​នេះ​ឱ្យ​​ជួយ​ដោះស្រាយ​បញ្ហា​ជម្លោះ​ដីធ្លី​របស់​ពួក​គាត់។ ក្នុង​ញត្តិ​ដាក់​ទៅ​ក្រសួង​មហា​ផ្ទៃ​ បានរៀបរាប់ថា ការកាន់កាប់និងអាស្រ័យផលរបស់ពួកគាត់រយៈពេល​២៣ឆ្នាំមកនេះ គឺពុំ​ធ្លាប់​​មា​ន​បញ្ហាអ្វីនោះទេ ប៉ុន្តែ​ក្នុង​ឆ្នាំ​២០២០ អភិ​បាលស្រុក​អូររាំង លោក សៀក មុន្នី បានគប់គិតគ្នាក្លែង​ឯកសារ​យក​ដី ៣៥,៤២៤​ហិកតា របស់​ជនជាតិ​ភាគ​តិច​ពូនងចំនួន៩គ្រួសារ ទៅ​ឱ្យ​ឧកញ៉ា​ ស្រី ចន្ធូ និង​ចេញ​បណ្ណកម្មសិទ្ធិជូនថែមទៀត។

កាលពីថ្ងៃទី​២៨ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០២២ ជនជាតិដើមភាគតិចពូនងជាង១៣០គ្រួសារ នៅឃុំសែនមនោរម្យ ស្រុក​​អូររាំង ខេត្ត​មណ្ឌល​គិរី ក៏​បាន​ដាក់ញត្តិតាមស្ថាប័នរដ្ឋថ្នាក់​ជាតិ​មួយ​ចំនួន ដើម្បីសុំអន្តរាគមន៍ជួយដោះស្រាយជម្លោះដីធ្លីទំហំ ២៥៥ ហិក​តា ជាមួយឧកញ៉ា ជឹង ធាង​សេង ដោយ​ពួកគេអះអាងថា អភិបាលស្រុកអូររាំង លោក សៀក មុន្នី បានគប់គិតគ្នាជាមួយអាជ្ញាធរ​ពាក់ព័ន្ធ យក​ដីពួកគេឱ្យឧកញ៉ារូបនោះ​ផងដែរ។ អ្នក​សម្របសម្រួលបណ្តាញ​ជនជាតិដើមភាគតិច ​នៅ​ខេត្ត​មណ្ឌល​គិរី អ្នក​ស្រី ផ្លឹក ភីរុំ ធ្លាប់លើកឡើង​ថា ក្នុង​ខេត្តមណ្ឌល​គិរី ករណី​​អ្នក​​មា​ន​​លុយ​មាន​អំណាចរំលោភយកដីធ្លីរបស់ជនជាតិដើម​ភាគ​តិច​ បានកើតឡើងស្ទើរគ្រប់កន្លែង ខណៈ​​ជនជាតិ​​ដើម​​​ភាគ​​​តិច​​​មិន​សូវ​យល់​ដឹង​​អំពី​ផ្លូវ​ច្បាប់ និងនីតិវិធី នៃកា​រ​ចុះ​បញ្ជី​ដីធ្លី​​​ជា​ប្រព័ន្ធ និងជាសមូហភាព។

តំណាងជនជាតិដើមភាគតិចរូបនេះបន្តថា បញ្ហានេះកើតឡើងដោយសារតែមា​នការគប់គិតគ្នា និងការប្រព្រឹត្តអំពើពុករលួយ​ជាប្រព័ន្ធរវាងអាជ្ញាធរ និង​អ្នកមានលុយមានអំណាច។ អ្នកស្រី​បន្ថែម​ថា៖ «ប្រសិន​ជា​​រដ្ឋាភិបាលមិនមានចំណាត់ការ​ដោះស្រាយ និង​ទប់​ស្កាត់​ទេ វា​នឹង​ធ្វើ​ឱ្យ​ប៉ះ​ពាល់ ​និង​រំលោភ​ទៅ​ដល់​​សិទ្ធិរបស់ជនជាតិដើមភាគតិច ជាពិសេសការអាស្រ័យផលរបស់បងប្អូនជនជាតិដើមភាគតិច ដូចជា​ ដីព្រៃជំនឿ និងកន្លែងផ្សេង​ទៀត ហើយនឹងធ្វើឱ្យមានជម្លោះដីធ្លីមិនចេះចប់»។ លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន នាពេលកន្លងមក ធ្លាប់បាន​ស្តីបន្ទោសទៅមន្ត្រីក្រោមឱវាទ ជុ​វិញភាពអសកម្មក្នុងការដោះស្រាយបញ្ហាវិវាទដីធ្លីជូនពលរដ្ឋ។ លោកបានបញ្ជាទៅមន្ត្រី​ទាំងនោះឱ្យដោះស្រាយជូនពលរដ្ឋ មុនផ្តល់ដីទៅឱ្យក្រុមហ៊ុនឯកជនធ្វើការអភិវឌ្ឍ។

លោកបន្ថែមថា៖ «រយឬប៉ុន្មានពាន់ហិកតា[ដី]ឱ្យប្រជាជនទៅ ព្រោះមិនទាន់ដាំដុះអីណាអ្នកវិនិយោគនោះ! ឥលូវលោកឯង [មន្ត្រីថ្នាក់ក្រោម] ធ្វើទៅ ខ្ញុំគាំទ្រ! មើលល្មមធ្វើមើល! បើ​អត់ព្រមធ្វើ អត់ព្រមដោះ​ ហើយ​បណ្តោយ​មនុស្ស​មក​ភ្នំពេញ មក​​ដល់​ភ្នំពេញ​អត់​មាន​អ្នក​ណា​ដោះ​ទៀត រួចហើយមិនដោះ​ ហើយនាយករដ្ឋមន្ត្រីមិនដឹងទៀត រឿងវាអ៊ីចឹង។ មិនខ្វះទេ បើ​តាម​ខ្ញុំ​ដឹង! កន្លែងខ្លះ អ្នកវិនិយោគអត់ទាន់បាន​ធ្វើអី​សោះ តែវាប៉ះពាល់ដីរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ។ ខ្ញុំសុំបញ្ជាក់អាទិភាពផ្តល់ជូនប្រជាពលរដ្ឋ បើប្រជាពលរដ្ឋបានដាំដុះនៅហ្នឹងរួចទៅហើយ»។ កាល​ពី​​ឆ្នាំ​២០០៩ រដ្ឋាភិបាល​បាន​ចេញ​អនុក្រឹត្យមួយ​ ស្តីពី នីតិវិធីនៃការចុះបញ្ជី​ដី​សហគមន៍ជនជាតិដើមភាគតិច ដោយអនុក្រឹត្យនេះមាន​គោលដៅកំណត់​គោល​ការណ៍​នី​តិ​វិធី និង​យន្ត​ការ​សម្រាប់​ការ​​ចុះបញ្ជីដីសហគមន៍ជនជាតិដើមភាគតិចជា​កម្មសិទ្ធិ​សមូហភាព។ អនុក្រឹត្យនេះក៏​មាន​គោល​បំណង​ផ្ដល់​សិទ្ធិ​ស្របច្បាប់​ក្នុងការ​កាន់​កាប់​​ដីធ្លី​​ដល់​​សហគមន៍​​ជនជាតិ​ដើម​ភាគ​តិច ដើម្បីធានា​សុវត្ថិភាព​​​នៃ​ការកាន់កាប់ដីធ្លី និង​ការពារសិទ្ធិសមូហភាព ដោយ​រក្សានូវអត្តសញ្ញាណ វប្បធម៌ ទំនៀម​ទម្លាប់ និងប្រពៃណី​ល្អរបស់​សហគមន៍​ជនជាតិដើមភាគតិចផងដែរ។ មាត្រា៦ នៃ​អនុក្រឹត្យ​នេះ បាន​បញ្ជាក់​ថា ដី​ដែលត្រូវចុះបញ្ជីជាកម្មសិទ្ធិសមូហភាពរបស់​សហគមន៍ជនជាតិដើមភាគតិច រួម​មាន ដី​លំនៅឋាន ដី​ដែល​សហគមន៍ប្រកបរបរធ្វើកសិកម្មតាមប្រពៃណី មានដីដាំដុះជាក់ស្ដែង ដីស្រែចម្ការ ដីបម្រុងទុកចាំបាច់​ក្នុង​ការ​ដូរ​វេន​ដំណាំ ដីព្រៃអារក្ខ និងដីកប់ខ្មោច ជាដើម៕

ផែនទី ភូមិសាស្រ្តនយោបាយ ជនជាតិកុលសម្ព័ន្ធភ្នំ និង អាណាចក្រ ចម្ប៉ា