នៅពេលនោះ នៅរាជធានីឧត្ដុង្គឯណោះវិញ ប្រជាជនកំពុងតែនាំគ្នារាក់ទាក់ស្វាគមន៍មេទ័ពសៀម ចៅឃុនបឌិន និងព្រះអង្គឌួង ដែលបានចាប់ផ្ដើមដឹកនាំកិច្ចការប្រទេសជាតិហើយ ។ ព្រះអង្គបានចេញព្រះរាជបញ្ជាទៅគ្រប់ខែត្រខណ្ឌ តែងតាំងចៅហ្វាយខែត្រ ឬទទួលស្គាល់អំណាចរបស់ពួកមេដឹកនាំបះបោរ រួចបានយាងមកគង់នៅក្នុងព្រះរាជវាំងមួយធ្វើអំពីឈើនៅឃ្លាំងស្លឹកជិតពញាឮ ដែលប្រជារាស្ដ្របាននាំគ្នាសង់ថ្វាយក្នុងពេលតែប៉ុន្មានសប្ដាហ៍ប៉ុណ្ណោះ ។
ផែនទីប្រទេសកម្ពុជាឆ្នាំ ១៧៧០
ចំណែកពួកអាណ្ណាមវិញ បានប្រមូលកម្លាំងទ័ព និងភស្ដុភារជាច្រើននៅក្នុងព្រែកជីកហាទៀង ធ្វើឱ្យចៅឃុនបឌិនមានការព្រួយបារម្ភជាខ្លាំង ព្រោះបានរំសាយទ័ពទៅវិញខ្លះទៅហើយ ហើយបើនៅទាំងអស់ ក៏ទ័ពនោះតិចមិនអាចប្រៀបទៅនឹងទ័ពអាណ្ណាមបានទេ ។ ស្រាប់តែលេចកប៉ាល់ទឹកសៀមមួយកងមកចុះចតនៅនឹងកំពត ដោយមានដឹកទ័ពជំនួយមានសៀមខ្មែរម៉ាឡេ និងពួកអឺរ៉ុបមកផង ។ ចៅឃុនបឌិនប្រុងថានឹងចេញទ័ពទៅតភ្ជាប់ជាមួយទ័ពជំនួយនោះ ទទួលមានដំណឹងលេចឮថាពួកនោះត្រូវអាណ្ណាមវាយប្រហារ ហើយបាននាំគ្នាចុះទូកចេញទៅស្រុកសៀមវិញទៅហើយ ។ បរាជ័យនេះបានធ្វើឱ្យចៅឃុនបឌិនរឹតតែមានការលំបាកថែមទៀត ព្រោះទើបតែបរាជ័យនៅក្នុងការប្រយុទ្ធតាមជើងទឹកមួយនៅលើចូវដុកដែរ ក្រោយការប៉ះប្រយុទ្ធគ្នាអស់ពេល២ថ្ងៃ ។
ពេលនោះព្រះអង្គឌួងបានយាងមកគង់នៅឯខែត្រទ្រាំងវិញជាមួយទ័ពខ្មែរមួយកង ។ ទ័ពអាណ្ណាមដែលទើបតែវាយប្រហារទៅលើទ័ពសៀម ហើយបង្ខំឱ្យចុះទូកចេញទៅស្រុកវិញ បានបែរមកវាយទ័ពព្រះអង្គម្ដង ដោយជួបប្រយុទ្ធគ្នាស៊ីសាច់ហុតឈាមនៅជើងកញ្ចុំ (១៨៤១) ។
ព្រះអង្គឌួងបានយាងត្រលប់មកឧត្ដុង្គវិញ ទាំងក្ដីអស់សង្ឃឹម ។ ក៏ប៉ុន្ដែបឌិនបានប្ដេជ្ញានៅតតាំង ហើយបានចាត់ឱ្យគេសង់របាំងការពារនៅទន្លេធំ លើដៃទន្លេចូវដុក និងដៃទន្លេតូចៗ១០កន្លែងទៀត សម្រាប់ទប់បង្អាក់ដំណើររុលទៅមុខរបស់ពួកអាណ្ណាម ថ្វីបើរបាំងខ្លះតូចក៏ដោយ ។
ទ័ពសត្រូវទាំងសងខាងបានបោះទីតាំងនៅលើទឹកដីដែលគេដណ្ដើមយកបាន ហើយលួចចេញវាយគ្នាមួយដងមួយកាល ជួនកាលនៅពេលយប់ ធ្វើឱ្យមានការខូចខាតហិនហោចជាខ្លាំង ។ សៀម និងអាណ្ណាមច្បាំងគ្នានៅលើទឹកដីកម្ពុជា ម្ល៉ោះហើយគេមិនប្រញាប់ប្រញាល់នឹងដណ្ដើមយកជ័យជម្នះពីគ្នាទៅវិញទៅមកទេ ។ ម្នាក់ៗគិតតែដណ្ដើមយកអាណាខែត្រកម្ពុជាមួយចំនួនដាក់ចូលទៅក្នុងទឹកដីរបស់ខ្លួន បែងទឹកដីខ្មែរចែកគ្នា ម្ល៉ោះហើយខិតខំធ្វើម៉េចកាន់កាប់ទឹកដីឱ្យបានច្រើន តាមតែអាចធ្វើទៅបាន ។ អ្នកទាំង២មានកង្វល់តែមួយដូចគ្នា គឺកាន់កាប់ភ្នំពេញចតុម្មុខឱ្យបានព្រោះជាបេះដូង និងជាចំណុចយុទ្ធសាស្ដ្ររបស់ប្រទេស ។ បើសិនជាមិនគិតពីចតុម្មុខនេះទេ គេប្រហែលជាបានចុះសន្ធិសញ្ញាសន្ដិភាពរួចបាត់ទៅហើយ ហើយកម្ពុជាទាំងមូលក៏នឹងត្រូវបែងចែករវាងសៀម និងអាណ្ណាមអស់ទៅហើយដែរ ។
ដូច្នេះភ្នំពេញដែល២០ឆ្នាំក្រោយមកជារាជធានីរបស់កម្ពុជាក្រោមកិច្ចការពាររបស់បារាំងគឺជាឧបសគ្គមួយដែលបើដើរជំពប់ទៅនឹងមានកើតសង្គ្រាម ឬមួយសន្ដិភាព ។ ទ័ពអាណ្ណាមយល់អំពីបញ្ហានេះច្បាស់ណាស់ ក៏ប៉ុន្ដែដោយប្រជាជនទូទាំងប្រទេសបានងើបប្រឆាំងហើយ ហើយរដ្ឋាភិបាលអាចនឹងត្រូវគេដណ្ដើមយក អុងទួងគុនបានសម្រេចចិត្ដដកស្នាក់ការពីភ្នំពេញទៅដាក់នៅឯចូវដុកវិញ ។ ចៅឃុនបឌិនបានឱកាសក៏ចូលមកកាន់កាប់រាជធានីដែលអាណ្ណាមបោះបង់ចោល រួចបានបញ្ជាឱ្យគេសង់វាំងមួយនៅកំពង់វៀងភ័ក្ដ្រ ត្រង់កន្លែងដែលមានសាលាឃុំតាំងពីឆ្នាំ១៨៨៥មក សព្វថ្ងៃជាទីតាំងរោងចក្រទឹកកកនៅខាងជើងវត្ដឧណ្ណាលោម ។
ពេលនោះពួកអាណ្ណាមបានដោះលែងព្រះអង្គឯមឱ្យមានសេរីភាព និងចាត់ទុកព្រះអង្គជាស្ដេចមួយអង្គឡើងវិញ ហើយនាំព្រះអង្គមកភ្នំពេញ រួចនាំទៅចូវដុកជាមួយនៅពេលដែលពួកគេដកថយទៅ ក្នុងក្ដីសង្ឃឹមថា នឹងឱ្យព្រះអង្គប្រឆាំងនឹងព្រះអង្គឌួងដែលរាស្ដ្រស្រលាញ់ចូលចិត្ដ និងឱ្យព្រះអង្គ និងអ្នកដែលគាំទ្រព្រះអង្គបន្ដធ្វើសង្គ្រាមជាមួយនឹងសៀមតទៅទៀត ។ ដើម្បីលាក់បាំងគោលបំណងអាក្រក់របស់ខ្លួនកុំឱ្យប្រជាជនមើលឃើញ ពួកអាណ្ណាមបានរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ព្រះឧបរាជអង្គឯមជាមួយអ្នកអង្គពៅ ដែលគេបានលើកឱ្យធ្វើជាឧបរាជដែរ រួចហើយរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍អ្នកអង្គម្ចាស់អង្គភឹម បុត្រារបស់ព្រះអង្គឯម ជាមួយព្រះក្សត្រីអង្គស្ងួន ដែលក្រោយមកបានក្លាយទៅជាមហេសីមួយអង្គរបស់ព្រះអង្គឌួង ក្រោយពីព្រះអង្គភឹមសុគតទៅ ។ ការរៀបចំទុកដាក់នេះល្អណាស់ ក៏ប៉ុន្ដែមិនបានប៉ុន្មានផង ព្រះឧបរាជអង្គឯម (79) ដែលប្រជាជនមិនដែលចូលចិត្ដបន្ដិចណាសោះ តាំងតែពីយូរណាស់មកហើយបានសុគតទៅនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១៣ ហើយអ្វីៗក៏ត្រូវបញ្ចប់ទៅដែរទុកឱ្យព្រះអង្គឌួងនៅទាមទារព្រះរាជបល្ល័ង្កតែមួយព្រះអង្គឯង ។
អត់ពីព្រះអង្គឯមទៅ ពួកអាណ្ណាមគិតថាត្រូវតែបង្ខំសភាពការណ៍ឱ្យបានឆាប់រហ័ស បើពុំនោះទេត្រូវធ្វើការចរចា ។ ពួកគេចាប់វាយបន្ទាយពាមមានជ័យ (បាណាម) (80) ដណ្ដើមយកបាននៅក្នុងខែសីហា រួចហើយបានឡើងតាមទន្លេតូចមកវាយទៅលើបន្ទាយដែក ដែលព្រះរាជាកំពុងតែគង់នៅដោយគ្មានដឹងថា ពាមមានជ័យត្រូវអាណ្ណាមដណ្ដើមយកបានទៅវិញទេ ។ ប្រយុទ្ធគ្នាអស់ពេល៣ថ្ងៃ ព្រះរាជាបានវាយដកថយជាមួយចៅឃុនបឌិនទៅភ្នំពេញវិញ ជាមួយនឹងទ័ពសៀមដែលសេសសល់ រួចគេចបន្ដទៅកាន់ឧត្ដុង្គ ដោយបោះបង់ចោលទឹកដីមួយចំណែកធំ រួមទាំងចតុម្មុខផង ឱ្យទៅសត្រូវ ។
ឧត្ដុង្គត្រូវបានរៀបចំកំផែងការពារ ក៏ប៉ុន្ដែគេហាក់ដូចជាអស់សង្ឃឹមថានឹងអាចឈ្នះបានទៀតហើយ ណាមួយចៅឃុនបឌិន ដែលធ្លាប់តែមានឈ្មោះល្បីល្បាញដោយសារតែធ្លាប់ដុតបំផ្លាញរាជធានីវៀងចន្ទខ្ទេចខ្ទី ក៏លែងមានទំនុកចិត្ដលើអ្វីៗទៀតដែរ ។ ជាថ្មីម្ដងទៀតនេះ ប្រជាជនលែងមានសង្ឃឹមលើនរណាម្នាក់ទៀតហើយ ស្រាប់តែលេចដំណឹងថាទ័ពរប៉ាត់រប៉ាយដែលដឹកនាំដោយពួកអ្នកស្រុកដណ្ដើមបានជ័យជម្នះទៅលើទ័ពអាណ្ណាមមួយកងធំនៅជិតលង្វែក ដោយសម្លាប់មេទ័ពសត្រូវបាន ហើយធ្វើឱ្យទ័ពសត្រូវនេះបាក់បែកខ្ចាត់ខ្ចាយ ។ មេទ័ពសត្រូវម្នាក់ទៀតត្រូវចាប់បាន ឯទ័ពដែលរត់ខ្ចាត់ខ្ចាយនោះត្រូវអ្នកស្រុកនាំគ្នាដេញចាប់កាប់សម្លាប់យ៉ាងរង្គាល ។
ពេលនោះបរិយាកាសសប្បាយរីករាយកើតមានពាសពេញព្រះរាជាណាចក្រ អ្នកដែលបាក់ស្មារតីក៏ចាប់មានសេចក្ដីក្លាហានឡើងវិញ ។ គេនាំគ្នាចាប់កាន់អាវុធម្ដងទៀត ហើយនៅទីណាដែលគេប្រទះឃើញកងទ័ពអាណ្ណាមកំពុងតែរត់បែកខ្ញែក ប្រជាជនក៏ប្រមូលគ្នាលើកនរណាម្នាក់ឱ្យធ្វើជាមេ រួចតាមវាយពួកអាណ្ណាមដោយឥតញញើតដៃ ។ ក៏ប៉ុន្ដែក្នុងចំណោមមេទ័ពដែលប្រជាជនបានលើកឱ្យធ្វើជាមេ ដោយមិនបានព្រាងទុកជាមុននេះ មានខ្លះជាមេចោរ ដែលបានជ្រើសរើសគ្នីគ្នាគេក្នុងបំណងធ្វើការឆក់ប្លន់ផងដែរ ។ ព្រះអង្គឌួងបានចេញបញ្ជាឱ្យចាប់មេទ័ពបែបនេះ២នាក់ ដែលមិនព្រមចូលខ្លួនមកបង្ហាញមុខនៅក្នុងព្រះបរមរាជវាំង ម្នាក់មានរហ្សនាមថា ចក្រីនង ម្នាក់ទៀតគេហៅថា ក្រឡាហោមមួក ។ ព្រះអង្គបានកាត់ទោសឱ្យគេសម្លាប់ចក្រីនងចោលទៅ ក៏ប៉ុន្ដែទ្រង់បានលើកលែងទោសឱ្យក្រឡាហោមមួក ហើយបានចាត់តាំងឱ្យទៅនៅការពារខែត្របាភ្នំ និងបន្ទាយពាមក្បាល (១៨៤៤) ។ រួចហើយព្រះរាជាបានយាងត្រលប់ចូលមកភ្នំពេញវិញ ។
នៅក្នុងឆ្នាំបន្ទាប់ ព្រះអង្គឌួងបានទទួលដំណឹងថាមន្ដ្រីរបស់ព្រះអង្គម្នាក់គឺចក្រីម៉ី (ឬមឿន) បានដឹកនាំចលនាក្បត់មួយប្រឆាំងនឹងព្រះអង្គ ។ ទ្រង់បានចេញព្រះរាជបញ្ជាឱ្យចាប់មេក្បត់ធំៗ៧នាក់សម្លាប់ចោល អ្នកឯទៀតៗដែលនាំគ្នារត់គេចភៀសខ្លួនទៅចូវដុកទៅជ្រកកោនជាមួយពួកអាណ្ណាមហើយទ្រង់បានឱ្យរឹបអូសយកទ្រព្យសម្បត្ដិទាំងអស់ ។
ក្នុងរយៈពេលដែលអាណ្ណាមត្រួតត្រាកម្ពុជាជាង៧ឆ្នាំនេះ គេបានសង់បន្ទាយរឹងមាំ ប៉មច្រើនជាង៥០កន្លែង គឺមានតាំងពីសម្បូររហូតដល់កូសាំងស៊ីន ពីស្រែអំបិលកំពង់សោមដែលគេបានសង់ប៉មមួយនៅលើភ្នំវត្ដផុង រហូតទៅដល់ហាទៀង ដោយកាត់តាមកំពតដែលសព្វថ្ងៃមានសេសសល់បង្គោលទូរគមនាគមន៍មួយ និងស្លាកែត នៅតាមផ្លូវទៅហាទៀង ដែលគេអាចមើលឃើញលេណដ្ឋានមួយនៅឡើយ ។ បន្ទាយទាំងអស់នេះសុទ្ធតែត្រូវពួកអ្នកស្រុកវាយទៅលើ ធ្វើឱ្យទ័ពអាណ្ណាមដែលនៅខាងក្នុងភ័យញាប់ញ័ររត់គេចចេញអស់ ។
ពេលនោះព្រះអង្គឌួង និងចៅឃុនបឌិន ដោយពិនិត្យឃើញថាគ្មានអ្វីនឹងបន្ដធ្វើសង្គ្រាមតទៅទៀតហើយ ដោយទ្រង់បាក់ទឹកចិត្ដអស់កម្លាំងផង ក៏បានស្នើសុំចរចាសន្ដិភាពជាមួយអាណ្ណាម ដែលមានអគ្គបញ្ជាការដ្ឋាននៅកំពង់ហ្លួង ។ មេទ័ពអាណ្ណាមមិនព្រមទទួលសំបុត្រដែលផ្ញើទៅឱ្យទេហើយបានដឹកនាំទ័ពធ្វើដំណើរមកកាន់ឧត្ដុង្គ ។ ទ័ពខ្មែរ និងសៀមពេលនោះ បានពង្រឹងការទប់ទល់យ៉ាងស្វិតស្វាញ រហូតទាល់តែអាចបំផ្លាញរាល់ការវាយប្រហាររបស់ពួកអាណ្ណាមបាន ។ នៅពេលវាយប្រហារទៅពិនិត្យឃើញថាមិនអាចដណ្ដើមយកជ័យជម្នះលើពួកខ្មែរដែលមានថាមពល និងយុទ្ធវិធីខ្ពង់ខ្ពស់បាន ពួកអាណ្ណាមដែលទើបតែប្រកែកមិនយល់ព្រមចរចាសន្ដិភាពបានចាប់ផ្ដើមស្នើសុំចរចាខ្លួនឯងម្ដង ។ ព្រះរាជាអង្គឌួង និងចៅឃុនបឌិនបានបញ្ជូនសារលិខិតរបស់អាណ្ណាមទៅវិញ ដោយមិនមានឆ្លើយតបទេ ។ មេទ័ពអាណ្ណាមបានទទូចសុំចរចាទៀត ។ ព្រះអង្គឌួងបានឆ្លើយតបថា ព្រះអង្គនឹងជឿថាអាណ្ណាមមានបំណងចង់ចរចាពិតប្រាកដមែន តែលុះណាអាណ្ណាមយល់ព្រមបញ្ជូនព្រះរាជវង្សានុវង្សទាំងអស់ ព្រមទាំងនាម៉ឺនមន្ដ្រីហើយនិងប្រជាជនខ្មែរណាដែលអាណ្ណាមចាប់ទុកនៅសាយហ្គន ឬនៅឯរាជធានីវ៉េ ត្រឡប់មកវិញ ។ ក៏ប៉ុន្ដែមេទ័ពអាណ្ណាមបានទូលតបមកព្រះអង្គថា ខ្លួនគ្មានអំណាចអ្វីគ្រប់គ្រាន់នឹងសម្រេចលើកិច្ចការទាំងអស់នោះបានទេ ខ្លួនគ្រាន់តែជាមេទ័ពម្នាក់ប៉ុណ្ណោះ ។ ព្រះរាជាបានយល់ព្រមធ្វើការចរចាសន្ធិសញ្ញាសន្ដិភាពជាមួយមេទ័ពអាណ្ណាម ហើយបានណាត់ជួបគ្នានៅក្នុងភូមិពពៃ បើសិនជាបន្ទាប់ពីនោះទៅស្ដេចអាណ្ណាមយល់ព្រមតាមសន្ធិសញ្ញានោះដែរ ។
កិច្ចប្រជុំនោះបានប្រព្រឹត្ដទៅនៅក្នុងខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨៤៥ ដោយមានការចូលរួមអំពីចៅឃុនបឌិន និងឧត្ដមសេនីយ៍អាណ្ណាមផង ។ ការចរចាបានឯកភាពគ្នាថា នឹងលើកព្រះអង្គឌួងឱ្យឡើងសោយរាជ្យជាព្រះរាជាកម្ពុជា ដោយមានការយល់ព្រមពីរដ្ឋាភិបាលសៀម និងអាណ្ណាមទាំងអស់គ្នា រួចហើយអាណ្ណាមនឹងបញ្ជូនព្រះរាជវង្សានុវង្សខ្មែរ ដែលគេបានឃាត់ទុកឱ្យវិលត្រលប់មកវិញ ជាថ្នូរនឹងឈ្លើយសឹកអាណ្ណាមទាំងនាយទាហាន និងកូនទាហាន ដែលខ្មែរចាប់បាន ។ រួចហើយគេក៏បំបែកគ្នាទៅ ។
ប៉ុន្មានសប្ដាហ៍ក្រោយមក សន្ធិសញ្ញានេះបានទទួលសច្ចាប័នពីរដ្ឋាភិបាលសៀម និងអាណ្ណាម ហើយគេបានធ្វើការផ្លាស់ប្ដូរឈ្លើយសឹកគ្នាទៅវិញទៅមកនៅក្នុងខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៤៦ ។ អាណ្ណាមបានបង្វិលព្រះខ័នរាជ្យមកភ្នំពេញថ្វាយទៅព្រះអង្គឌួង ដែលបានយកទៅរក្សាទុកនៅក្នុងដំណាក់ពិសេសមួយនៅឧត្ដុង្គ ។
សិលាចារឹកមួយនៅក្នុងវត្ដបារាយណ៍បាននិយាយថា «ព្រះបាទអង្គឌួងមិនបានដេញតាមកម្ចាត់កម្ចាយសត្រូវរបស់ព្រះអង្គឱ្យរលត់រលាយទាំងអស់ទេ ហើយក៏មិនយកគុណធម៌អំណាចវិទ្យាសាស្ដ្រ និងភាពល្អឥតខ្ចោះរបស់ព្រះអង្គមកគ្របសង្កត់លើពួកនេះដែរ» ។ ព្រះអង្គបានទទួលព្រះរាជាភិសេកនៅចុងឆ្នាំ១៨៤៧ នៅចំពោះមុខតំណាងម្នាក់ពីរាជវាំងវ៉េ គឺអុងខាំម៉ាង និងតំណាង២នាក់របស់ស្ដេចសៀម គឺចៅភ្យាពេជ្រពិជ័យ និងបារគូម្នាក់មកពីបាងកក ។
មានចំណុចមួយចំនួនដែលគួរតែលើកយកមកនិយាយដើម្បីឱ្យឃើញនូវរហស្សូបាយដែលនគរទាំងពីរបានប្រើសម្រាប់ព្រឹត្ដិការណ៍ដ៏ឱឡារិកនេះដែរ ។ ស្ដេចអាណ្ណាមបានផ្ញើជាជំនូនសម្រាប់ការលើកឱ្យសោយរាជ្យនេះនូវត្រារាង៤ជ្រុងមួយធ្វើអំពីមាស និងព្រះឋានៈថា កាវមេនក្វួកវឿង (មានន័យថាព្រះរាជាកម្ពុជា) ។ ស្ដេចសៀមបានបញ្ជូនមកឱ្យវិញនូវគ្រឿងឥស្សរិយយសសម្រាប់រាជបល្ល័ង្កកម្ពុជាដែលគេបានយកទៅបាងកកកាលពីមុន រួចហើយបានសុំឱ្យព្រះអង្គឌួងអនុម័តយល់ព្រមតាមរយៈសន្ធិសញ្ញាសម្ងាត់មួយដែលចៅហ្វាយខែត្រកំពង់ស្វាយបានថ្វាយ គឺប្រគល់ទឹកដីម្លូព្រៃ ទន្លេរពៅ និងទឹកដីឯទៀតៗដែលខ្មែរបានយកតាំងតែពី៣០ឆ្នាំមុនមកម្ល៉េះ ។ ព្រះរាជាបានមានព្រះបន្ទូលថា «យើងមិនយល់ព្រមប្រគល់ដីសូម្បីតែបន្ដិចទៅឱ្យពួកសៀមទេ ។ ក៏ប៉ុន្ដែដោយពួកគេខ្លាំងជាង ឱ្យគេរក្សាទុកដីដែលគេបានយករួចទៅហើយមួយរយៈទៀតសិនចុះ»។ ចៅហ្វាយខែត្រកំពង់ស្វាយបាននាំពាក្យទៅប្រាប់ស្ដេចសៀមវិញ ហើយបានចេញលិខិតមួយច្បាប់ ចុះហត្ថលេខា និងបោះត្រាខ្លួនឯងបញ្ជាក់ថាបានយល់ព្រមប្រគល់ដីដែលសៀមស្នើសុំក្នុងនាមព្រះរាជាកម្ពុជា ។ ខែត្រទាំង២នេះ ស្ដេចសៀមបានយល់ព្រមបង្វិលមកឱ្យបារាំងតាមរយៈសន្ធិសញ្ញារវាងរដ្ឋាភិបាលបារាំង និងសៀមឆ្នាំ១៩០៤ រួចហើយបានដាក់បញ្ចូលមកក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាវិញនៅក្នុងឆ្នាំបន្ទាប់ ។
នៅទីបញ្ចប់ សង្គ្រាមអស់រយៈពេល៨ឆ្នាំដែលធ្វើឱ្យប្រជារាស្ដ្ររងទុក្ខខ្លោចផ្សាជាខ្លាំង បានធ្វើឱ្យសៀមទទួលបានត្រលប់មកវិញនូវសិទ្ធិអធិរាជភាពមកលើកម្ពុជាដែលគេបានបាត់បង់ទៅកាលពីឆ្នាំ១៨៣៣ និងបានធ្វើឱ្យកម្ពុជាដែលមានអធិរាជត្រួតត្រាតែមួយអស់ពេលប៉ុន្មានឆ្នាំមកហើយ ហើយស្ទើរតែត្រូវអាណ្ណាមស្រូបយកបាត់ទៅ ត្រលប់មកមានអធិរាជត្រួតត្រា២សាជាថ្មីឡើងវិញ ដូចដែលមានកាលពីមុនកាលបរិច្ឆេទនេះ (81) ។
ក្រោយពីមានសន្ធិសញ្ញាសន្ដិភាពរួចហើយ គេបានវាយកម្ទេចកំពែងការពារភ្នំពេញចោល ចំណែកដុំឥដ្ឋ និងសម្ភារផ្សេងៗដែលសេសសល់ពីកំពែងនេះ ត្រូវបានយកទៅធ្វើការសាងសង់នៅឧត្ដុង្គ រួមមានវត្ដវាំងចាស់ ព្រះពុទ្ធនិព្វាន ព្រះវិហារសមណៈ ប្រាង្គក្រាំងពន្លៃ សាលាគោ ជាដើម ។ គេបាននាំគ្នាលើកព្រះពុទ្ធរូប ដែលពួកអាណ្ណាមបានរុញផ្ដួលទៅដី និងតុបតែងលម្អឡើងវិញ ។
ព្រះរាជាបានចេញព្រះរាជបញ្ជាឱ្យគេសាងសង់ព្រះរាជវាំងមួយថ្វាយព្រះអង្គនៅឧត្ដុង្គ ។
គឺចាប់ពីមានសន្ធិសញ្ញានោះឯង ដែលប្រជាជនកម្ពុជាចាប់ផ្ដើមធ្វើដំណើរចាកចេញពីបណ្ដាអាណាខែត្រនៅកូសាំងស៊ីនដែលពួកយួនបានដណ្ដើមយកពីមុនដោយបោះបង់ដីស្រែចម្ការទុកឱ្យពួកអាណ្ណាមពីព្រោះពួកនេះ ចេះតែចាក់រុករករឿងឈ្លោះ យប់ឡើងចេញដើរលួចឆក់ បង្កការលំបាកមិនឱ្យខ្មែររស់នៅបានសុខស្រួល ។ គ្មានយុត្ដិធម៌ចំពោះម្ចាស់ដីទេ ៖ តុលាការទទួលស្គាល់រាល់ការបំពានដណ្ដើមយកដីដោយជនអាណ្ណាមម្នាក់កាលណាជននោះបង្ហាញឱ្យឃើញថាគេជាអ្នកសាបព្រោះលើដីនៅពេលចុងក្រោយនេះ ដោយមិនគិតទេថាតើគេបានជួលដីនោះ ឬមួយក៏គេបានលួចសាបព្រោះមិនឱ្យម្ចាស់ដឹង បើទោះជាថាម្ចាស់ដីជាខ្មែរនោះបានភ្ជួរដីរួចហើយ យួនមកលួចសាបក៏ដោយ ។ ដីដែលគេទុកទំនេរកាលបើមានជនអាណ្ណាមណាម្នាក់មកកាន់កាប់ តុលាការសម្រេចថាម្ចាស់ដើមបានបោះបង់ចោលហើយ ។ ភាពអយុត្ដិធម៌នេះបានបណ្ដាលឱ្យមានការសងសឹកគួរឱ្យភ័យខ្លាចកើតមានឡើង ។ មានការលួចដុត ការកាប់សម្លាប់ ការកាយភ្លឺស្រែទម្លាយ ការលែងសត្វពាហណៈឱ្យស៊ីបំផ្លាញភោគផលជាដើម ដែលបន្ទាប់មកបានត្រូវចៅក្រមអាណ្ណាមដាក់ទណ្ឌកម្មជាទម្ងន់ ។ បើសិនជាគេរកជនប្រព្រឹត្ដល្មើសមិនឃើញទេ គេប្រគល់ឱ្យភូមិទាំងមូលទទួលខុសត្រូវ ។ គេចាប់មេភូមិចាប់ចាស់ទុំ និងកសិករសាមញ្ញឱ្យសងសំណងយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ឬវាយនឹងដំបងផ្ដៅសួរចម្លើយរហូតដល់ស្លាប់ ។ ជួនកាលទៀតមានកើតជាការប្រយុទ្ធរវាងពួកយួនជាមួយពួកខ្មែរទាំងហ្វូងៗ ជាហេតុធ្វើឱ្យខ្មែរមិនអាចទ្រាំបាន ក៏នាំគ្នារត់បោះបង់ដីចោលទុកឱ្យយួន ហើយមករកជ្រកកោននៅឯកម្ពុជាវិញ ។ ពួកអាណ្ណាមបានប្ដូរឈ្មោះភូមិស្រុកដែលពួកគេបានមកតាំងនៅ រហូតទាល់តែគេភ្លេចឈ្មោះដើមជាខ្មែររបស់ភូមិស្រុកនោះអស់ ។ បើសិនជាឈ្មោះនោះមានអត្ថន័យអាចឱ្យគេបកប្រែបាន គេនឹងបកប្រែឈ្មោះ កម្ពុជានោះ ជាហេតុធ្វើឱ្យបាត់ឈ្មោះនោះរហូតតែម្ដង ។
ខែត្រព្រៃនគរគេដូរឈ្មោះទៅជាខែត្រយ៉ាឌិញ ។ កំពាបស្រកាត្រីដូរទៅជា បៀនវ៉ា បារិយា ទៅជា បារាជ (82) ផ្សារដែកទៅជា អានយ៉ាងរួចជាសាដែក ពោធិលើទៅជាបាក់លីវ ទឹកខ្មៅទៅជាកាម៉ៅ បាយឆៅ ទៅជាបាយសាវ ពាមមានជ័យ ទៅជា មីថាង ស្រុកទ្រាំង ទៅជា សុកត្រាង ពាមមេសែន ទៅជា ដុងណាយ ង៉ាយ ក្រមួនស ទៅជា រ៉ាជយ៉ា ព្រែកឫស្សីទៅជា កាន់ថឺ អូរមរ ទៅជា អូម៉ូន នៅក្នុងខែត្រកាន់ថឺ កំពូលមាស ទៅជា ប៊ិញធុយ មាត់ជ្រូក ទៅជា ចូវដុក ហើយភ្នំស្វាម ទៅជា នូយសាម បារាជ ទៅជា ឡុងស្វៀង ឯភ្នំបាធី ទៅជា នូយបាធី ។ ខែត្រមួញខាំទៅជាហាទៀង ហើយពាមដែលគេហៅថា មួញខាំដែរក៏ទៅជាហាទៀងដែរ ។ ព្រះត្រពាំងទៅជាត្រាវិញ កំពង់ឫស្សីទៅជា បេនត្រែ លង់ហោទៅជាវិញឡុង មេសរទៅជាមីថ កោះកុង ទៅជាហ្គូកុង កំពង់គោទៅជាទ្រឿងអាញ់ សព្វថ្ងៃគឺតាន់អាន បានលិចទៅជាបេនលុក រោងដំរីទៅជាតៃនិញ ឯភ្នំរោងដំរីដែលគេហៅពីមុនថាភ្នំជើងមេដែងទៅជាភ្នំតៃនិញ កោះត្រឡាចទៅជាកោះពូឡូកុងឌ័រ កោះត្រល់ ទៅជាភូគ្វួក ភ្នំយួកទៅជានូយកាវុយ ពាមជើងកញ្ជើទៅជាកាន់យ៉ើ (ជ្រោយសាំងហ្សាក់),ឈើទាលមួយដើម ទៅជាធូដូម៉ូត បន្ទាយជីឫស្សីទៅជាហុងង្វៀង កំពង់កោះក្របីទៅជាបេនងែ (សាយហ្គន) ផ្សារធំទៅជា ចឺឡឺង តាមពាក្យចិនដែលមានន័យដូចគ្នាដែរ កង្វារដាក់ពាង ទៅជា បៀនវ៉ា ដូងណាយ ទៅជា តុងថាញ់ និងដុងណាយ កនកាវ ទៅជា បាថាក់ គឺជាស្រុកមួយនៅលើត្រើយទន្លេមេគង្គខាងលិច ។
នៅពេលនោះ ពួកអាណ្ណាមក៏ដូចជាពួកសៀម មិនបានបោះបង់ចោលគំនិតដែលចង់បានទឹកដីកម្ពុជាទេ ក៏ប៉ុន្ដែព្រះបាទអង្គឌួង ដែលប្រកបទៅដោយប្រាជ្ញាឈ្លាសវៃ បានព្យាយាមធ្វើយ៉ាងណាមិនឱ្យពួកនោះមានឱកាសល្អឡើយ ។ ព្រះអង្គមានព្រះទ័យបារម្ភនឹងពួកសៀមតិចជាងពួកអាណ្ណាម ព្រោះទ្រង់ធ្លាប់បានស្គាល់ចិត្ដសាស្ដ្រ និងគម្រោងការរបស់សៀមរួចមកហើយ ឯពួកអាណ្ណាមវិញទ្រង់មិនទាន់យល់អំពីការគិតគូររបស់គេនៅឡើយ ម្ល៉ោះហើយទ្រង់បានខិតខំថ្លឹងថ្លែងអធិរាជទាំង២ ធ្វើយ៉ាងណាមិនឱ្យមានលម្អៀងនឹងគ្នាទេ ។ ពួកអាណ្ណាមបានចាត់គ្នីគ្នាគេឱ្យតាមដានព្រះអង្គជាប់ ព្រោះគេយល់ច្បាស់ណាស់ថា នៅកម្ពុជាបើគេមិនស្រលាញ់សៀមទេ គេក៏ស្អប់អាណ្ណាមណាស់ដែរ ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៤៨ ព្រះរាជាបានបញ្ជូនអ្នកអង្គម្ចាស់ច្រឡឹង (83) និងអង្គភឹម (84) ដែលទើបតែកោរជុករួចកាលពីឆ្នាំមុន ហើយបានសាងផ្នួសប៉ុន្មានខែនៅក្នុងវត្ដក្រាំងពន្លៃទៅកាន់បាងកក ។ ហេតុការណ៍នេះបានធ្វើឱ្យស្ដេចអាណ្ណាមខឹងជាខ្លាំង ។ កំហឹងនេះបានស្ដែងចេញឱ្យគេឃើញតាមរយៈការលំបាកដែលពួកអាណ្ណាមបានបង្កឡើងចំពោះទូកខ្មែរ នៅពេលធ្វើដំណើរចុះឡើងតាមទន្លេ ចេញចូលកម្ពុជា ដែលត្រូវឆ្លងកាត់គយ និងការត្រួតពិនិត្យពីមន្ដ្រីអាណ្ណាមច្រើនអន្លើ ហើយក៏មានការលំបាកដែលបង្កឡើងដោយពួកពាណិជ្ជករអាណ្ណាមផងដែរ ។ នេះសឱ្យឃើញនូវឆន្ទៈរបស់ស្ដេចអាណ្ណាម ដែលចង់បិទខ្មែរមិនឱ្យចេញទៅសមុទ្ររួច ហើយធ្វើឱ្យកម្ពុជាទៅជាឯកោពីពិភពលោក ។
ព្រះបាទអង្គឌួងទ្រង់គោរពបូជាសាសនាណាស់ ហើយមានចំណេះដឹងខ្ពង់ខ្ពស់លើសគេឯងនៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ ។ ទ្រង់មានសុភនិច្ឆ័យល្អ ហើយជាមិត្ដរបស់កវីបណ្ឌិតទាំងឡាយ ។ ព្រះអង្គមានគំនិតរីកចម្រើន ហើយមានគម្រោងការល្អៗ ក៏ប៉ុន្ដែព្រះរាជាណាចក្រពេលនោះចុះក្រខ្លាំងពេកណាស់ទៅហើយ ប្រជាជនក៏នៅសេសសល់តិចតួច មិនអាចឱ្យទ្រង់ធ្វើអ្វីកើតក្រៅតែអំពីស្រោចស្រង់សេវកាមាត្យជាព្រះរាជបរិពារ ព្រះរាជវាំង និងព្រះរាជវង្សានុវង្សឱ្យនៅស្ថិតស្ថេរតទៅប៉ុណ្ណោះ ។ អ្នកដែលនៅបម្រើព្រះអង្គតាំងពីស្រីស្នំក្រមការរហូតដល់អ្នកអង្គម្ចាស់ក្សត្រី និងមហាក្សត្រីផង ទទួលបាននូវរង្វាន់ និងប្រាក់បៀវត្សយ៉ាងតិចតួចបំផុត ។ នៅពេលដែលព្រះវររាជមាតាសុគតទៅ ប្រាក់កាសដែលព្រះអង្គបានសន្សំសំចៃ មាននៅសល់ត្រឹមតែប្រាក់៦ណែន ស្មើនឹង៤៨០ហ្វ្រង់ (សព្វថ្ងៃគឺនៅតែ ២៣៥ហ្វ្រង់) ប៉ុណ្ណោះ ។
ព្រះរាជាបានប្រគល់ភារកិច្ចទារយកភាស៊ីទៅឱ្យពួកចិនដែលតែងតែកេងកិប ក៏ប៉ុន្ដែមិនសូវជាសង្កត់សង្កិនប្រជារាស្ដ្រណាស់ណាទេ ។ ប្រាកដណាស់ថា ប្រជារាស្ដ្រក្រជាងពួកមេភាស៊ីទាំងនោះ ។
ពាណិជ្ជកម្មប្រព្រឹត្ដទៅតែតាមការដោះដូរ ។ ពួកចិនយកទំនិញពីស្រុកចិន ឬពីសិង្ហបុរី មកដូរយកស្រូវ ឬស្បែកសត្វ ស្នែង ម្រ័ក្សណ៍ និងផលិតផលព្រៃឈើផ្សេងទៀត ហើយចំណេញ៥ដង ។ មនុស្សជាច្រើនបានស្លាប់ទៅដោយមិនដែលមានប្រាក់មួយកាក់សោះក្នុងហោប៉ៅ ធ្លាប់ស្គាល់តែប្រាក់កាក់ធ្វើពីស័ង្កសី (85) ដែលគេបោះនៅអាណ្ណាម មានរន្ធ៤ជ្រុងនៅកណ្ដាល និងមានអក្សរចិននៅពីលើ ។ មាសដែលមានតែបន្ដិចបន្ដួច គេយកទៅធ្វើជាគ្រឿងអលង្ការសម្រាប់ពួកមន្ដ្រី និងភរិយា និងធ្វើប្រអប់ស្លាដែលជាសញ្ញាបញ្ជាក់អំពីអំណាចអស់ទៅហើយ ។ គេលែងយកសន្លឹកមាសដែលពួកចិនកិនឱ្យសំប៉ែតរួចកាត់ជារាងការ៉េមានជ្រុងប្រវែងប្រហែល៣សង់ទីម៉ែត្រ ហើយលក់ថ្លៃណាស់មកស្រោបព្រះពុទ្ធបដិមាទៀតហើយ ។ កាលពីមុនគេធ្លាប់ឃើញមន្ដ្រីធំម្នាក់ ឬស្ដ្រីដែលគោរពបូជាព្រះពុទ្ធសាសនា ចំណាយថវិកាផ្ទាល់ខ្លួនទិញមាសសន្លឹកនោះយកមកស្រោបព្រះពុទ្ធបដិមាធំៗ ។ ឥឡូវនេះគ្មានអ្នកណាមានសមត្ថភាពធ្វើដូច្នេះបានទេលើកលែងតែព្រះរាជា ។ អ្នកដែលគោរពបូជាព្រះពុទ្ធសាសនាខ្លាំង គេអាចធ្វើបានត្រឹមតែយកសន្លឹកមាសតូចៗមកស្រោបពីលើទ្រូងព្រះពុទ្ធរូប ហើយដល់យូរៗទៅទើបព្រះពុទ្ធរូបនោះអាចត្រូវបានស្រោបជុំជិត ដោយមានអ្នកឯទៀតៗ ចេះតែយកសន្លឹកមាសមកស្រោបតៗគ្នា ។ កម្ពុជាលែងជាប្រទេសមួយសម្បូរសប្បាយ មានកេរ្ដិ៍ឈ្មោះល្បីសុះសាយរហូតទៅដល់ស្រុកចិនដូចពីមុនទៀតហើយ ។ សង្គ្រាមជាមួយបរទេស ជាពិសេស គឺសង្គ្រាមរវាងគ្នាឯងនឹងគ្នាឯង បានធ្វើឱ្យប្រទេសហិនហោចទៅៗ ៖ គេបាននាំយកភោគផលទាំងអស់របស់កម្ពុជា យកមាសប្រាក់ទាំងអស់ ព្រមទាំងប្រជាជនផង ទៅកូសាំងស៊ីន ទៅស្រុកសៀម បន្សល់ទុកនៅតែអ្នកស្រុកស្គាំងស្គម ទីទ័លក្រនៅលើដីដែលខ្សោះអ្វីៗអស់ទៅហើយ អ្នកទាំងអស់នោះភ័យខ្លាចតែពួកសៀម ឬអាណ្ណាមលេចខ្លួនមកទៀត កាប់សម្លាប់ប្រជាជន រំលោភនារី មេម៉ាយ និងកុមារី (86) ដុតបំផ្លាញវត្ដអារាម ផ្ទះសម្បែង កាប់ដើមឈើស៊ីផ្លែ និងដើមត្នោតចោល រួចដុតភូមិទាំងមូល មុននឹងកៀរអ្នកស្រុកយកទៅជាឈ្លើយទាំងពាន់ៗនាក់ ។
ព្រះបាទអង្គឌួងនៅពេលដែលអស់រតនសម្បត្ដិហើយនៅសល់តែពន្ធអាករដែលប្រមូលបានពីពួកខ្ញុំ ទ្រង់ស្ទើរតែមិនអាចស្ដារព្រះរាជាណាចក្រ និងប្រជារាស្ដ្រឱ្យងើបក្រោកឈរឡើងវិញបានទេ ។ ដោយពួកអាណ្ណាមដែលកាន់កាប់ទឹកដីកូសាំងស៊ីននៅលើទន្លេមេគង្គខាងក្រោម កាត់ផ្ដាច់រារាំងមិនឱ្យកម្ពុជាធ្វើដំណើរចុះទៅសមុទ្របាន ទ្រង់ក៏សម្រេចព្រះរាជហឫទ័យបើកច្រកមួយចេញទៅខាងឈូងសមុទ្រសៀមវិញដើម្បីអាចដឹកផលិតផលដែលបានមកពីពន្ធអាករជាវត្ថុយកទៅក្រៅបាន ហើយរក្សាបាននូវទំនាក់ទំនងជាមួយពិភពលោក ។ ព្រះអង្គបានជ្រើសរើសយកកំពង់ផែកំពត រួចហើយទ្រង់បានឱ្យគេធ្វើសំពៅសមុទ្រធំមួយប្រគល់ឱ្យជនជាតិម៉ាឡេម្នាក់ ដែលជាអ្នកដើរសមុទ្រដ៏ពូកែ ស្គាល់សិង្ហបុរី ស្គាល់កំពង់ផែទាំងឡាយនៅទៀបកោះម៉ាឡាកា និងសៀមច្បាស់ ។ រួចហើយ ដើម្បីតភ្ជាប់កំពង់ផែនេះនឹងរាជធានីឧត្ដុង្គ ទ្រង់បានឱ្យគេសង់ផ្លូវវែងមួយចម្ងាយ១៤០គីឡូម៉ែត្រ មានស្ពានធ្វើអំពីឈើ និងសាលាសំណាក់សង់នៅក្បែរត្រពាំងមួយ និងដាក់បង្គោលគីឡូម៉ែត្ររួចទ្រង់ប្រគល់ឱ្យភូមិដែលនៅក្បែរៗផ្លូវនោះមើលថែរក្សាឱ្យបានល្អ និងឱ្យផ្លាស់វេនគ្នាយាមសាលាសំណាក់ដើម្បីបម្រើអ្នកធ្វើដំណើរ ។ ព្រះអង្គក៏បានចំណាយថវិកាឱ្យគេលើកដីសង់ផ្លូវពីរាជវាំងឧត្ដុង្គមកកាន់កំពង់ហ្លួងផងដែរ ។
ក៏ប៉ុន្ដែគួរឱ្យស្ដាយណាស់ ពីព្រោះប្រភពធនធានរបស់ព្រះអង្គពេលនោះមានកំណត់ ។ នៅតាមបណ្ដាខែត្រជាច្រើនគេមិនដែលបានធ្វើកំណែនប្រជាជនឱ្យធ្វើពលកម្មដោយទៀងទាត់អស់ជាច្រើនឆ្នាំច្រើនសតវត្សមកហើយ ម្ល៉ោះហើយនៅពេលដែលមានកំណែនម្ដងៗ អ្នកស្រុកមិនចង់ចូលរួមទេ ហើយអាជ្ញាធរក៏មិនសូវហ៊ានបង្ខិតបង្ខំប៉ុន្មានដែរ ។ ការមិនចូលរួមរបស់ប្រជាជននេះបានធ្វើឱ្យរាំងស្ទះដល់គម្រោងការរបស់ព្រះរាជា បង្ខំឱ្យទ្រង់កាត់បន្ថយគម្រោងផែនការសាងសង់ផ្លូវ ស្ពាន ដែលព្រះអង្គបានសន្យាថានឹងធ្វើដើម្បីទុកជាកេរ្ដិ៍ដំណែលជូនប្រជាជនពេលអត់ពីព្រះអង្គទៅ ។
ដោយទ្រង់មិនអាចកសាងអ្វីបានដោយសារខ្វះថវិកា ព្រះអង្គក៏មិនអាចរៀបចំអំណាចរាជាធិបតេយ្យឡើងវិញបានដែរ ពីព្រោះថាកម្ពុជាពេលនោះបាក់បែកខ្ទេចខ្ទាំខ្លាំងណាស់ ព្រះអង្គបានបែរទៅធ្វើកំណែទម្រង់ផ្សេងៗវិញ ។ មុនដំបូងទ្រង់បានសើរើពិនិត្យច្បាប់ឡើងវិញ កែសម្រួលជាច្រើន ហើយបានចេញព្រះរាជក្រឹត្យបំពេញបន្ថែម ។ ព្រះអង្គបានបង្កើតសាលាឧទ្ធរណ៍តាំងពីឆ្នាំ១៨៤៧ ដែលព្រះអង្គបានយាងទៅចូលរួមផ្ទាល់ព្រះអង្គផង បើសិនជាចាំបាច់ ។ ទ្រង់បានទទួលការយល់ព្រមពីព្រះសង្ឃក្នុងការរៀបចំកម្មវិធីសិក្សាឱ្យបានល្អប្រសើរជាងមុន ហើយវត្ដនីមួយៗមានសិស្សយ៉ាងច្រើនមកសិក្សា ។ ព្រះអង្គបានដកអ្នកល្ងង់ខ្លៅ និងអ្នកគ្មានសមត្ថភាពចេញពីកិច្ចការរាជការ ហើយបានបដិសេធជំនូនផ្សេងៗដែលពួកចៅហ្វាយខែត្រតែងតែថ្វាយព្រះរាជានៅពេលដែលទ្រង់ប្រទានត្រា ។ ទ្រង់ម៉ឺងម៉ាត់ណាស់ចំពោះអ្នកណាដែលបំពានច្បាប់ ហើយបានដាក់ទោសធ្ងន់ៗដល់មន្ដ្រីធំណាដែលមិនព្រមគោរពព្រះរាជបញ្ជា ។ ក៏ប៉ុន្ដែព្រះអង្គប្រកបទៅដោយយុត្ដិធម៌ មានព្រះទ័យល្អចំពោះអ្នកក្រីក្រ ទ្រង់មានអំណត់អត់ធន់ចំពោះអ្នកទាំងនោះ លើកលែងតែការប្ដឹងផ្ដល់ដែលធ្វើឡើងមិនត្រឹមត្រូវ សរសេរមិនត្រូវតាមក្បួនខ្នាតនោះព្រះអង្គមិនអត់ឱនឱ្យទេ ពីព្រោះព្រះអង្គមិនចង់ឱ្យសរសេរចម្លងតាមតែគ្នា មិនច្បាស់លាស់ ចង់ប្ដឹងផ្ដល់ត្រូវរត់ទៅរកអ្នកចេះដឹងឱ្យគេសរសេរពាក្យឱ្យ ។
ព្រះអង្គបានហាមប្រាមមន្ដ្រីរាជការមិនឱ្យផឹកសុរា អ្នកណាជក់អាភៀនត្រូវបណ្ដេញចោល ទ្រង់តឹងតែងត្រង់ចំណុចនេះរហូតទាល់តែគ្មានមន្ដ្រីណាម្នាក់ជក់អាភៀនទេនៅក្នុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គ ។ ទ្រង់បានហាមមិនឱ្យធ្វើធ្នស់បិទជិតស្ទឹងទេ ដើម្បីឱ្យមានត្រីមួយចំនួនរួចផុតពីអ្នកនេសាទ និងដើម្បីឱ្យត្រីអាចធ្វើចរាចរទៅមកបានផង ។ តាមស្មារតីគោរពព្រះពុទ្ធសាសនា ទ្រង់ក៏បានហាមប្រាមការបរបាញ់សត្វផងដែរ ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៤៨ ទ្រង់បានសម្រេចប្ដូរពិធីការឱ្យគេហៅព្រះរាជាថា «ព្រះករុណាពិសេស» និង «អង្គម្ចាស់ជីវិតលើត្បូង» វិញ ។ ព្រះរាជមាតាទទួលព្រះឋានៈថាព្រះវររាជជននី ហើយទ្រង់មានត្រាមួយមានរូបកិន្នរីផង ។ ព្រះរាជបុត្រីច្បង ព្រះអង្គថ្វាយព្រះឋានៈថាសម្ដេចព្រះរាជធីតា ព្រះជាយារបស់ព្រះអង្គ អ្នកម្នាងប៉ែន ដែលជាមាតារបស់ព្រះរាជបុត្រាច្បងទ្រង់បានលើកឱ្យឡើងជាព្រះជាតិក្សត្រី ។ អ្នកម្នាងពៅមាតារបស់ព្រះរាជបុត្រាបន្ទាប់ ទ្រង់លើកឱ្យឡើងជាព្រះអច្ឆរាអក្សរ ។ រួចហើយទ្រង់បានរៀបចំព្រះរាជសង្ហារសម្គាល់អ្នកទាំងអស់នោះ ព្រមទាំងពាក្យពេចន៍ដែលត្រូវប្រើផង គឺឆ្លើយថាព្រះបាទម្ចាស់ចំពោះបុរសៗ និងព្រះម៉ែចំពោះនារីៗ ។ ទ្រង់ក៏បានរៀបចំឋានៈស្ដ្រីៗនៅក្នុងព្រះបរមរាជវាំងផងដែរ ហើយបានសម្រេចឱ្យហៅភរិយារបស់មន្ដ្រីសក្ដិ៤ ដល់សក្ដិ១០ថា ជំទាវ ហើយបានអនុញ្ញាតឱ្យអ្នកទាំងនោះបង់កន្សែងពណ៌ពាក់រយ៉ាមាសដោតផ្កាលើសក់ ហើយមានប្រអប់ស្លាដូចរបស់ប្ដីដែរនៅពេលចូលមកក្នុងវាំង ។
ព្រះអង្គបានឱ្យកាត់បន្ថយក្បួនដង្ហែមន្ដ្រីធំៗ ហើយចេញបញ្ជាឱ្យពួកមន្ដ្រីទាំងនោះត្រូវស្លៀកខោវែងធំទូលាយមានជរមាស ឬស្លៀកសំពត់សូត្រ នៅក្នុងពេលមានពិធីផ្សេងៗ ពាក់អាវពណ៌ ក្រវាត់ក្រណាត់ប៉ាក់ឌិនពណ៌មាស ក្រវាត់ដាវនៅចង្កេះ ទៅណាមកណាជិះគ្រែស្នែង បាំងក្លស់ពណ៌ក្រហម១ជាន់ ។
ការកែទម្រង់នេះមើលទៅដូចជារឿងកំប៉ិកកំប៉ុកទេ ក៏ប៉ុន្ដែត្រូវបានគេអបអរសាទរណាស់ ព្រោះវាបានជួយរៀបចំឱ្យព្រះរាជវាំងរបស់ព្រះរាជាកម្ពុជាមានរបៀបរបបឡើងវិញ និងជួយស្ដារកិត្ដិនាមដែលបានបាត់បង់អស់កាលជាយូរណាស់មកហើយនៅចំពោះមុខប្រជារាស្ដ្រ ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៤៩ ជំងឺប៉េស្ដបានកើតរាលដាលយ៉ាងខ្លាំងក្នុង១ថ្ងៃៗមានមនុស្សនៅជុំវិញរាជធានីឧត្ដុង្គស្លាប់រហូតដល់ទៅ៥រយនាក់ ។ ជំងឺនេះរាតត្បាតអស់ពេល៣ខែ បន្ទាប់មកក៏រលាយបាត់ទៅវិញនៅក្នុងរដូវវស្សា ។
ក្នុងឆ្នាំនោះដែរ ដោយមានមេត្ដាធម៌ដល់ប្រជារាស្ដ្ររបស់ព្រះអង្គ ទ្រង់បានបញ្ជាឱ្យគេសង់សាលាឆទានដើម្បីទ្រង់បានយាងទៅចែកបាយសម្ល និងក្រមាដល់អ្នកបួស និងទុគ៌តជន ។
ព្រះអង្គបានរៀបចំខែត្រសាជាថ្មី ខែត្រណាធំទ្រង់ឱ្យចែកជា២ ឬ៣ ឬ៤ស្រុក ។ រួចហើយទ្រង់បានដាក់ឱ្យស្ថិតនៅក្រោមឱវាទមន្ដ្រីធំៗត្រួតត្រា ។
ព្រះអង្គបានកំណត់កាលបរិច្ឆេទព្រះរាជពិធីទ្វារទសមាសទាំង១៧ ហើយបានឱ្យយកចិត្ដទុកដាក់គោរពថ្ងៃសីល និងសិក្ខាបទ ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៥៣ ព្រះរាជាមានបំណងផ្លាស់ប្រាក់បាតថៃដែលចេះតែក្រទៅៗចេញ ហើយបានឱ្យបោះពុម្ពកាក់សំប៉ែតជាប្រាក់សុទ្ធ៣ប្រភេទ ដែលមានតម្លៃនៅពេលនោះស្មើនឹង៤ហ្វ្រង់ ១ហ្វ្រង់ និង៥កាក់ ។ នៅលើមុខម្ខាងមានរូបហង្សកវែងដូចរូបហង្សដែលគេតែងតែដាក់នៅលើចុងដងទង់ខាងមុខព្រះវិហារ ។ នៅលើមុខម្ខាងទៀត មានរូបប្រាសាទបុរាណកំពូល៣ ដែលតំណាងអង្គរវត្ដ ។
បើតាមសម្ដីមន្ដ្រីចាស់ម្នាក់ដែលព្រះរាជាឧស្សាហ៍ពិគ្រោះយោបល់បាននិយាយប្រាប់ខ្ញុំថា មើលពីខាងក្រៅគេឃើញព្រះរាជា ដូចជាសប្បាយរីករាយណាស់ ក៏ប៉ុន្ដែក្នុងព្រះហឫទ័យរបស់ព្រះអង្គវិញ ទ្រង់ដូចជាគ្មានទំនុកចិត្ដចំពោះអនាគតកាលសោះ ម្យ៉ាងទ្រង់ខ្លាចពួកសៀមដែលព្រះអង្គចាត់ទុកដូចជាសត្រូវ (87) ស្ទើរតែដូចពួកអាណ្ណាម ដែលព្រះអង្គស្អប់ខ្លាំងណាស់អីចឹងដែរ ។ ពួកអាណ្ណាមនេះមានទំនៀមទម្លាប់ សាសនា សម្លៀកបំពាក់ សក់បួង និងទម្លាប់ផ្សេងៗ ដែលព្រះអង្គមិនចូលចិត្ដសោះ ណាមួយពួកនេះឈ្លានពានអាណាខែត្រភាគខាងត្បូងឥតឈប់ឈរផង ។ ព្រះអង្គជាអ្នកគាំទ្រសន្ដិភាព មិនចូលចិត្ដសង្គ្រាម ព្រោះទ្រង់ឈ្វេងយល់ថាសង្គ្រាមមិនអាចដណ្ដើមយកខែត្រដែលបាត់បង់ទៅនោះមកវិញបានទេ ។ ក៏ប៉ុន្ដែដើម្បីរារាំងសត្រូវកុំឱ្យចូលមករុកគួនព្រះរាជាណាចក្រ ទ្រង់បានបញ្ជាឱ្យគេសង់បន្ទាយការពារជាច្រើន ។ ព្រះអង្គបានមានព្រះបន្ទូលថា «មិនត្រូវគិតពីរឿងដណ្ដើមយកអ្វីដែលបាត់បង់ទៅហើយមកវិញទេ ប៉ុន្ដែត្រូវការពារអ្វីដែលនៅសល់ឱ្យបាន» ។ ព្រះអង្គបារម្ភណាស់ចំពោះអនាគត ហើយបានពិភាល់ថាកម្ពុជានឹងត្រូវបែងចែកគ្នារវាងសៀម និងអាណ្ណាម ។ ពួកសៀមនឹងយកទឹកដីពោធិ៍សាត់ កំពង់ស្វាយ ឧត្ដុង្គ សម្បូរ ក្រចេះ ត្បូងឃ្មុំ ឯអាណ្ណាមវិញនឹងយកអាណាខែត្រខាងត្បូងទាំងអស់រួមមាន បាភ្នំ ទ្រាំង ភ្នំពេញ ផង ។ បើសិនជាមានសង្គ្រាមមួយផ្ទុះឡើង ទោះជាជាមួយសៀម ឬជាមួយកូសាំងស៊ីនក៏ដោយ ក៏សង្គ្រាមនោះនឹងធ្វើឱ្យការបែងចែកទឹកដីគ្នានេះកើតមានកាន់តែឆាប់ ម្ល៉ោះហើយព្រះអង្គមិនចង់ឱ្យកើតមានសង្គ្រាមជាមួយនរណាម្នាក់ទេ ។
គំនិតដែលគិតថាថ្ងៃណាមួយជាពិសេសកាលណាអត់ពីព្រះអង្គទៅកម្ពុជាអាចនឹងត្រូវបាត់បង់នៅដិតជាប់នឹងព្រះទ័យរបស់ព្រះអង្គជានិច្ច ហើយបានធ្វើឱ្យព្រះអង្គគិតងាកទៅរកសុំជំនួយការពារពីប្រទេសអឺរ៉ុបណាមួយ ដើម្បីផ្ញើវាសនាស្រុកខ្មែរ និងសន្ដតិវង្សព្រះរាជាវិញម្ដង ។ គំនិតសុំជំនួយរបស់ព្រះអង្គពេលនោះ មិនមែនជាការសុំអាណាព្យាបាលក្នុងន័យដូចដែលយើងយល់សព្វថ្ងៃនេះទេ គឺសុំឱ្យការពារព្រះរាជាណាចក្រកុំឱ្យនគរផ្សេងដណ្ដើមយកបាន ទោះជានៅក្នុងអាស៊ី ឬក៏នៅអឺរ៉ុបក្ដី ។
ទ្រង់បាននឹកគិតទៅដល់ប្រទេសបារាំង ដែលមិនទាន់មានដែនដីជាកម្មសិទ្ធិនៅចុងបូព៌ានៅឡើយ ហើយដែលព្រះអង្គធ្លាប់បានឮល្បីកិត្ដិនាមកាលពីពេលដែលព្រះអង្គគង់នៅឯរាជធានីបាងកក ។ ដល់មកខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨៥៣ ក្រោយពីបានពិចារណាល្អិនល្អន់រួចហើយ ព្រះបាទអង្គឌួងបានចាត់បច្ឆាញាតិ២រូបរបស់ពួកព័រទុយហ្គាល់ ដែលកាន់សាសនាកាតូលិកគឺចៅពញាកុយ និងចៅពញាប៉ែន ឱ្យធ្វើដំណើរជាសម្ងាត់ទៅសិង្ហបុរីនាំយកសារលិខិតសរសេរជាភាសាបារាំងដោយព្រះសង្ឃកាតូលិក (អេវ៉ែក) នៅកម្ពុជាឈ្មោះ មីស្ហ តាមសម្ដីរបស់ព្រះអង្គ ទៅប្រគល់ជូនកុងស៊ុលបារាំងនៅទីនោះ ឱ្យផ្ញើបញ្ជូនបន្ដទៅថ្វាយព្រះចៅអធិរាជណាប៉ូឡេអុងទី៣ «ដើម្បីសម្ដែងមិត្ដភាព និងការគោរពដ៏ជ្រាលជ្រៅពីព្រះអង្គ» ។ ជាប់ជាមួយនឹងសារលិខិតនេះមានវត្ថុអនុស្សាវរីយ៍ជាច្រើនហិប រួមមានភ្លុកដំរីធំៗ៤ កុយរមាស២ ជ័ររង្គ៧បាវទម្ងន់៣០០គីឡូក្រាម ស្កសរ៧បាវទម្ងន់ ៣០០គីឡូក្រាម និងម្រេច៧បាវទម្ងន់៣០០គីឡូក្រាមផងដែរ ។ កុងស៊ុលបារាំងប្រចាំសិង្ហបុរីបានទទួលយកព្រះសារលិខិត និងអំណោយទាំងអស់ពីទូតទាំង២ រួចបានផ្ញើសារឆ្លើយតបមកព្រះបាទអង្គឌួងវិញថាខ្លួននឹងផ្ញើព្រះរាជសារ និងអំណោយទាំងអស់ទៅប្រទេសបារាំងតាមនាវាចម្បាំងក្ដោង៣ឈ្មោះ ឡាកាព្រីស៊ីយ៉ឺ មានវរសេនីយ៍ត្រី រ៉ូកឺម៉ូរ៉ែល ជាមេបញ្ជាការ ដែលនឹងនាំរបស់ទាំងអស់នេះទៅសាលាខែត្រទូឡុង ភ្លាមនៅពេលដែលកប៉ាល់ទៅដល់ ដើម្បីឱ្យបញ្ជូនបន្ដទៅថ្វាយព្រះចៅអធិរាជ (១៨៥៤) ។
នៅឆ្នាំបន្ទាប់មក លោកដឺម៉ុងទីញី បេសកជនរបស់បារាំងប្រចាំស្រុកសៀម និងស្រុកចិនបានទទួលបញ្ជាឱ្យមកចុះសន្ធិសញ្ញាមេត្រីភាព និងពាណិជ្ជកម្មមួយជាមួយព្រះរាជាកម្ពុជាតាមបំណងប្រាថ្នារបស់ព្រះបាទអង្គឌួង ។ ឯកអគ្គរាជទូតនេះទើបតែបានចុះសន្ធិសញ្ញាពាណិជ្ជកម្មមួយជាមួយស្ដេចសៀម ព្រះមហាមង្គត ដែលថ្វាយដំណឹងតាមរយៈអេវ៉ែកមីស្ហ តាំងពីខែឧសភា ថានឹងមកកម្ពុជាឆាប់ៗនេះ តែបានប្រហែសនិយាយប្រាប់គេឯងនៅបាងកកឱ្យដឹងពីគម្រោងការថានឹងមកចុះសន្ធិសញ្ញាជាមួយព្រះបាទអង្គឌួង ។ ដំណឹងនេះបានលេចឮទៅដល់ស្ដេចសៀមៗមិនយល់ព្រមឱ្យកម្ពុជាដែលទ្រង់ចាត់ទុកជានគរសាមន្ដរាជមួយ អាចចុះសន្ធិសញ្ញាណាមួយបានដោយគ្មានការឯកភាពពីព្រះអង្គទេ ។ ស្ដេចសៀមបានចាត់មន្ដ្រីម្នាក់ឱ្យចុះកប៉ាល់ជាមួយ លោកដឺម៉ុងទីញី ជាសម្ងាត់ ដើម្បីត្រួតពិនិត្យមើលសកម្មភាពរបស់រាជទូតបារាំងនេះផង និងដើម្បីនាំសារណែនាំមួយមកថ្វាយព្រះរាជាកម្ពុជាផង ដែលអ្នកខ្លះនិយាយថាគឺជារាជសារហាមឃាត់មិនឱ្យព្រះអង្គធ្វើអ្វីជាមួយបារាំង ។ លោក ដឺម៉ុងទីញី បានឡើងកប៉ាល់មកចុះនៅកំពតនៅក្នុងខែសីហា ឆ្នាំ១៨៥៦ ។ រាជសាររបស់ស្ដេចសៀមពោរពេញទៅដោយពាក្យគំរាមកំហែង ដែលធ្វើឱ្យព្រះបាទអង្គឌួងវិតក្កយ៉ាងខ្លាំង ។ ទ្រង់មានបំណងចង់ចុះសន្ធិសញ្ញាជាមួយបារាំងជាសម្ងាត់សិន កាលណាបានសច្ចានុមតិរួចហើយសឹមផ្សព្វផ្សាយឱ្យគេដឹងឮ នៅពេលនោះទ្រង់នឹងគ្មានបារម្ភអំពីសៀម ឬអាណ្ណាមទៀតទេ ព្រោះបានទទួលការការពារពីប្រទេសអឺរ៉ុបមួយរួចហើយ ។ ក៏ប៉ុន្ដែឥឡូវ ព្រះរាជបំណងនេះបានត្រូវគេដឹងមុនអស់ទៅហើយនៅបាងកកតាំងពីមុនពេលដែលរាជទូតបារាំងចេញដំណើរមកម្ល៉េះ ។ ឯកអគ្គរាជទូតបារាំងអាចនឹងកាត់បន្ថយប្រសិទ្ធភាពនៃការគំរាមកំហែងរបស់ស្ដេចសៀមមកលើព្រះរាជាកម្ពុជា ហើយជួយរំងាប់ការព្រួយបារម្ភរបស់ព្រះបាទអង្គឌួងបាន ដោយធ្វើដំណើររហូតមកដល់ឧត្ដុង្គ រួចហើយរាយការណ៍ថ្វាយអំពីអំណាចដ៏ខ្លាំងក្លារបស់បារាំង ។ ក៏ប៉ុន្ដែផ្ទុយទៅវិញ លោក ដឺម៉ុងទីញី ដែលមិនបានយល់ច្បាស់អំពីល្បិចកលរបស់សៀមមកលើព្រះរាជាកម្ពុជាមានការប្រហែស បែរទៅជាមិនចង់ធ្វើដំណើរលើផ្លូវដ៏ឆ្ងាយចម្ងាយជាង១៤០គីឡូម៉ែត្រ កាត់ទីរហោឋានតាមដែលគាត់ឮគេនិយាយប្រាប់ទេ ។ គាត់ឈប់នៅនឹងកំពត ហើយបានចាត់ព្រះសង្ឃកាតូលិក (អាបេ) ហេស្ដ្រិស ដែលអេវ៉ែកមីស្ហ ទើបនឹងតែងតាំងមកឈរជើងនៅទីនេះ ឱ្យនាំយកសន្ធិសញ្ញាពាណិជ្ជកម្មមួយចម្លងតាមសន្ធិសញ្ញា ដែលបានចុះជាមួយសៀម មកថ្វាយព្រះបាទអង្គឌួងឡាយព្រះហស្ដលេខា ។ សន្ធិសញ្ញានោះ គ្មានអត្ថន័យគ្រប់គ្រាន់សមតាមបំណងរបស់ព្រះបាទអង្គឌួងទេ ព្រោះមិនមែនជាសន្ធិសញ្ញាមេត្រីភាពដែលទ្រង់ចង់បាន ហើយក៏មិនបានធានាអត្ថិភាពរបស់កម្ពុជាក្រោមអាណាព្យាបាលភាពរបស់ប្រទេសបារាំងដែរ បើទោះជាថា មានតែក្នុងពាក្យសម្ដីក៏ដោយចុះ ។ ព្រះបាទអង្គឌួងបានឱ្យគេសង់ផ្ទះសំណាក់មួយសម្រាប់ទទួលលោក ដឺម៉ុងទីញី នៅកំពត ហើយទ្រង់រង់ចាំទទួលគាត់នៅឧត្ដុង្គ ។ ព្រះអង្គខកព្រះទ័យជាខ្លាំងនៅពេលឃើញកូនសង្ឃកាតូលិកតូចមួយមកចូលគាល់ព្រះអង្គទៅវិញ ជាជាងបានឃើញឯកអគ្គរាជទូតដែលព្រះអង្គកំពុងតែរង់ចាំទាំងអេវ៉ែកមីស្ហ ក៏មិនយល់ស្របតាមដែរ ម្ល៉ោះហើយទ្រង់បានប្រកែកមិនយល់ព្រមចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាដែលគ្មានកិច្ចធានាអ្វីបន្ដិចសោះនោះទេ មិនតែប៉ុណ្ណោះថែមទាំងធ្វើឱ្យព្រះអង្គមានការប៉ះទង្គិចយ៉ាងខ្លាំងជាមួយពួកសៀមទៀតផង ។
ភាពខ្វះការប៉ិនប្រសប់ និងការធ្វេសប្រហែសរបស់ឯកអគ្គរាជទូតនៃព្រះចៅអធិរាជបារាំងបានធ្វើឱ្យព្រះរាជាកម្ពុជាជួបប្រទះនឹងការលំបាកយ៉ាងខ្លាំងដែលព្រះអង្គកំពុងតែខ្លាចរអាផង ហើយក៏ធ្វើឱ្យបារាំងបាត់បង់ឱកាសក្នុងការដាក់អាណាព្យាបាលមកលើកម្ពុជាតាំងពីឆ្នាំ១៨៥៦ គឺនៅមុនសង្គ្រាមឥណ្ឌូចិនជាច្រើនឆ្នាំ ។ ប្រសិនបើបារាំងបានដាក់អាណាព្យាបាលមកលើកម្ពុជាតាំងតែពីពេលនោះមក បារាំងអាចប្រើកម្ពុជាធ្វើជាមូលដ្ឋានសម្រាប់ប្រតិបត្ដិការ ដែលនឹងផ្ដល់ការងាយស្រួលជាច្រើនដល់សង្គ្រាមនោះ ។ ហើយបើសិនណាជាបារាំងបានមកឈរជើងនៅកម្ពុជា ហើយធ្វើសកម្មភាពដោយមានការគាំទ្រពីព្រះរាជាកម្ពុជាផងនោះ ម្ល៉េះសមបារាំងអាចដណ្ដើមយកកូសាំងស៊ីនទាំងមូលបានក្នុងពេលតែមួយជាមួយគ្នាទៅហើយ ។
ពេលនោះមានការបះបោរមួយរបស់អ្នកស្រុកនៅរលាប្អៀរ និងបរិបូណ៌ ដឹកនាំដោយមេបះបោរឈ្មោះ អាសុខ និងអាជ្រុម ។ ព្រះបាទអង្គឌួងបានចេញបញ្ជាឱ្យគេចាប់ពួកមេបះបោរនោះជាមួយបក្សពួកមួយចំនួនសម្លាប់ចោល ។
មានការបះបោរមួយទៀតកើតឡើងនៅរវាងឆ្នាំ១៨៥៧ ដោយពួកខ្មែររស់នៅក្នុងខែត្រតៃនិញ នៅកូសាំងស៊ីន ដែលបានទទួលការគាំទ្រពីខ្មែរជាច្រើននាក់មកពីកម្ពុជា ។ ហេតុការណ៍នេះបានធ្វើឱ្យព្រះរាជាមានព្រះទ័យព្រួយបារម្ភជាខ្លាំង ខ្លាចតែពួកអាណ្ណាមឆ្លៀតឱកាសគាំទ្រជនជាតិគេហើយតាមវាយពួកបះបោរចូលមកដល់ព្រះរាជាណាចក្រ ។ ព្រះអង្គបានចាត់ឱ្យសង់បន្ទាយការពារនៅតាមព្រំដែនខាងត្បូង ហើយបានហាមប្រាមប្រជារាស្ដ្រនៅកម្ពុជាលើមិនឱ្យផ្ដល់ជំនួយទៅពួកខ្មែរនៅកូសាំងស៊ីនដែលទ្រង់ចាត់ទុកថា ជាប្រជារាស្ដ្ររបស់ព្រះអង្គដែរ បើទោះជាថាពួកនោះធ្លាប់បានជួយវាយពួកអាណ្ណាមឱ្យបរាជ័យ ដោយជិះតែលើក្របី ហើយមានអាវុធមិនគ្រប់គ្រាន់ក៏ដោយ ។ នៅពេលនោះ ការចាកចោលស្រុកមួយលើកទៀតបានកើតមានឡើងនៅកូសាំងស៊ីន ។ ប្រជាជនខ្មែរដ៏កម្សត់ជាច្រើននាក់ដែលងើបបះបោរឡើងប្រឆាំងនឹងការគាបសង្កត់ពីពួកអាជ្ញាធរអាណ្ណាម និងញាតិជិតខាងយួនដែលលួចឆក់សម្បត្ដិទ្រព្យ វាយដំធ្វើបាបបំបែកបំបាក់ឥតមានលស់ពេល បាននាំគ្នារត់កាត់ព្រំដែនឆ្លងមកជ្រកកោននៅកម្ពុជាវិញ ។
នៅក្នុងឆ្នាំបន្ទាប់មកទៀត ពួកចាមនៅខែត្រត្បូងឃ្មុំ ដែលធ្លាប់បានបះបោរ២លើករួចមកហើយប្រឆាំងនឹងព្រះរាជាកម្ពុជាម្ដងនៅក្នុងឆ្នាំ១៥៩៩ និងម្ដងទៀតនៅក្នុងឆ្នាំ១៦៦០ បាននាំគ្នាចាប់កាន់អាវុធប្រឆាំងនឹងចៅហ្វាយខែត្រដែលមិនយល់ព្រមអនុញ្ញាតឱ្យពួកនេះបង្កើតរដ្ឋតូចមួយនៅក្នុងរង្វង់ទឹកដីខែត្ររបស់គាត់ ។ ពួកនេះស្ដាប់តែបញ្ជារបស់មេគេប៉ុណ្ណោះ (88) ។ ព្រះរាជាបានបញ្ជូនលោកយោធាសង្គ្រាមឱ្យទៅបង្ក្រាបពួកនេះ តែត្រូវពួកនេះសម្លាប់បាន ព្រោះគាត់មានកងការពារតែប៉ុន្មាននាក់ប៉ុណ្ណោះ ។ ព្រះរាជាបានកេណ្ឌទ័ពមួយកងភ្លាម រួចដឹកនាំចេញទៅត្បូងឃ្មុំដោយផ្ទាល់ព្រះអង្គ ។ ពួកចាមដែលជួនកាលត្រូវទ័ពព្រះរាជាវាយប្រហារឱ្យបរាជ័យ ជួនកាលទៀតទទួលបានជ័យជម្នះវិញ ប៉ុន្ដែនៅទីបញ្ចប់ក៏ត្រូវបរាជ័យ បែកខ្ញែកគ្នា រួចបង្ខំឱ្យគេចទៅជ្រកកោននៅឯចូវដុក បង្កើតបានជាភូមិចាម៥ ដែលគេប្រទះឃើញមានរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។ ពួកចាមដែលមិនអាចគេចខ្លួនបានត្រូវគេប្រមូលចាប់យកទៅទុកនៅពោធិ៍សាត់ នៅលង្វែក នៅកំពង់ត្រឡាច និងនៅកំពង់ហ្លួង ។ អ្វីៗហាក់ដូចជាបានចប់ទៅហើយ ស្រាប់តែពួកចាមដែលរត់ភៀសខ្លួនទៅរស់នៅឯចូវដុកនោះ បាននាំគ្នាឡើងមកតាមទន្លេយ៉ាងរហ័ស ការពារដោយកម្លាំងថ្មើរជើងមួយកងឆ្លងកាត់ភ្នំពេញ រហូតទៅដល់ជំរំដែលគេដាក់ពួកចាមនាំមកពីត្បូងឃ្មុំ ជម្លៀសពួកនោះយកទៅអស់ ។ ប្រតិបត្ដិការនេះត្រូវបានគេត្រៀមអស់ពេលជាយូរមកហើយៗទទួលពួកចាមនៅកម្ពុជាប្រុងតែលួចរត់គេចផង ម្ល៉ោះហើយក៏ប្រព្រឹត្ដទៅយ៉ាងលឿន រហូតទាល់តែព្រះរាជាកម្ពុជាមិនអាចចាត់វិធានការអ្វីទប់ទល់ទាន់ ធ្វើឱ្យពួកអ្នកកាន់សាសនាមហាម៉ាត់នាំគ្នារត់ឆ្លងចូលទៅកូសាំងស៊ីនអស់ទៅ ។ ចាស់ៗបាននិយាយថា ហេតុការណ៍នេះអាចកើតឡើងបាន មកពីភាគច្រើននៃពួកចាមដែលព្រះរាជាបានចាប់ជាឈ្លើយនោះច្រើនតែជាស្ដ្រី កុមារ និងមនុស្សចាស់ ពួកបុរសៗបានរត់គេចទៅកូសាំងស៊ីនអស់ទៅហើយៗការដែលព្រះអង្គធ្វើដូច្នេះ ព្រោះមិនចង់ឱ្យពួកគេចាកចោលព្រះរាជាណាចក្រ ។
ឯកសារមួយនិយាយថា ព្រះរាជាខ្ញាល់ខ្លាំងណាស់ ណាមួយខ្មាស់នឹងល្បិចពួកចាមផង ទ្រង់បានព្រមានឱ្យអាណ្ណាមដែលគ្រប់គ្រងចូវដុកបញ្ជូនពួកបះបោរនោះមកថ្វាយព្រះអង្គវិញ ។ ចៅហ្វាយខែត្រអាណ្ណាមនោះប្រកែកមិនព្រមធ្វើតាមសំណើរបស់ព្រះអង្គទេ ព្រះបាទអង្គឌួងក៏បញ្ជូនទ័ពមួយកងតូច ដឹកនាំដោយស្ដេចត្រាញ់ដែនដីទ្រាំង ឈ្មោះ កែប ដើម្បីទៅនាំយកពួកចាមទាំងនោះមកវិញ ។ ពួកចាមនោះបានព្រួតដៃគ្នាជាមួយទ័ពអាណ្ណាមដែលគេបញ្ជូនឱ្យមកជួយច្បាំងជាមួយទ័ពខ្មែរតែមិនអាចទប់ទល់មិនឱ្យទ័ពខ្មែរឆ្លងចូលទៅឆ្ងាយពីព្រំដែនបានទេ ។ ដូច្នេះសង្គ្រាមបានកើតមានឡើងម្ដងទៀតជាមួយអាណ្ណាម ដែលនឹងធ្វើឱ្យមានអន្ដរាគមន៍ពីសៀមដោយចៀសមិនរួច ប្រសិនបើគ្មានវត្ដមានរបស់បារាំងនៅកូសាំងស៊ីនទេ (89) ។
នៅពេលនោះ ពួកអាណ្ណាមគ្មានលទ្ធភាពទប់ទល់ជាមួយនឹងទ័ពខ្មែរទេ ។ ក្រោយពីត្រូវរ៉ូវគ្នាជាមួយពួកអង់គ្លេស និងចាប់បង្ខំព្រះចៅអធិរាជចិនឱ្យចុះសន្ធិសញ្ញារួចហើយ ពួកបារាំងបានវិលត្រលប់ពីស្រុកចិនមកវិញ ហើយដើម្បីជាការសងសឹកឱ្យពួកសាសនទូតរបស់បារាំង និងពួកអាណ្ណាមកាន់សាសនាកាតូលិក ដែលត្រូវពួកមន្ដ្រីដេញចេញពីស្រុក និងបង្ខំឱ្យអាណ្ណាមអនុវត្ដតាមកិច្ចសន្យាកាលពីមុនផងនោះ ពួកបារាំងបានទម្លាក់គ្រាប់បែកទៅលើទីក្រុងទួរ៉ាននៅថ្ងៃទី១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៨៥៨ ចូលកាន់កាប់សាយហ្គននៅថ្ងៃទី១៧ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៨៥៩ ហើយកំញើញថា នឹងដណ្ដើមយកកូសាំងស៊ីនទាំងមូលថែមទៀត ។
ព្រះបាទអង្គឌួងមានការភ្ញាក់ផ្អើលជាខ្លាំងនៅពេលទទួលបានដំណឹងនេះ ហើយទ្រង់ដូចជាមានការព្រួយបារម្ភ មិនដឹងថាតើហេតុការណ៍នោះនឹងនាំមកនូវផលល្អ ឬផលអាក្រក់ចំពោះកម្ពុជា ម្ល៉ោះហើយទ្រង់មានការប្រុងប្រយ័ត្នយ៉ាងខ្លាំង ។ ព្រះអង្គចង់ដឹងអំពីគោលបំណងរបស់ពួកបារាំង ថាតើគេធ្វើនេះគ្រាន់តែដើម្បីសងសឹកទៅនឹងការប្រមាថមើលងាយរបស់អាណ្ណាម រួចកាន់កាប់ចំណុចណាមួយនៅតាមឆ្នេរសមុទ្រ ឬក៏គេចង់ដណ្ដើមយកកូសាំងស៊ីនផ្នែកខាងក្រោមទាំងអស់ ។ បើដូច្នោះមែន បារាំងនឹងក្លាយទៅជាអ្នកមានព្រំដែនជាប់នឹងកម្ពុជា ហើយដើរតួជំនួសអាណ្ណាមក្នុងការទាមទារសិទ្ធិអធិរាជភាពមកលើកម្ពុជាទេដឹង ? តាមពិតទៅ សកម្មភាពរបស់បារាំងនៅពេលនោះគ្មានអ្វីជាក់លាក់ទេ ហើយកំហុសរបស់លោក ដឺម៉ុងទីញី បានធ្វើឱ្យព្រះបាទអង្គឌួងទីទើ ណាមួយបារាំងក៏មិនបានបញ្ជូនតំណាងឱ្យមករាយការណ៍ថ្វាយដើម្បីឱ្យទ្រង់អស់សង្ស័យផងដែរ ។ បើទោះជាយ៉ាងណាក្ដី ការដែលបារាំងវាយដណ្ដើមយកសាយហ្គនបានៗធ្វើឱ្យព្រះអង្គមានសេចក្ដីក្លាហានឡើងវិញ ។ ហើយនៅពេលឃើញថាទ័ពបារាំងមិនបានឈរជើងនៅទីនោះ គឺវិលត្រលប់មកទួរ៉ានវិញ ប៉ុន្ដែបានធ្វើការវាយប្រហារទៅលើអតីតសត្រូវរបស់ព្រះអង្គគ្រប់ទីកន្លែង ព្រះអង្គក៏សម្រេចចិត្ដចាប់វាយមកលើអាណ្ណាមនៅចូវដុក ចូលមកក្នុងកូសាំងស៊ីនរបៀបជាកងជំនួយឱ្យពួកបារាំងដោយគ្មានការចរចាឯកភាពគ្នាជាមុនទេ ។ គេនិយាយថា នោះហើយជាការសម្ងាត់នៃសង្គ្រាមដែលហាក់ដូចជាផ្ទុយទៅនឹងនយោបាយរបស់ព្រះអង្គដែលមានពីមុន ។
បន្ដិចក្រោយមក ព្រះរាជាបានយាងទៅកំពតដើម្បីទៅទតមើលសំពៅពាណិជ្ជកម្មមួយ ដែលទ្រង់បានឱ្យគេធ្វើឡើងរួចប្រគល់ឱ្យជនម៉ាឡេម្នាក់នៅត្រីកាកាន់កាប់ ។ នៅទីនោះព្រះអង្គបានជួបជាមួយអ្នកស្រាវជ្រាវ មូហូត ជជែកជាមួយបានបន្ដិច ទ្រង់ក៏បញ្ជាឱ្យគេផ្ដល់មធ្យោបាយសម្រាប់គាត់ធ្វើដំណើរមកឧត្ដុង្គទៀត ។
នៅពេលយាងត្រលប់មកកាន់រាជធានីវិញ ក្រោយពេលដែលលោក មូហូត ចូលគាល់ព្រះអង្គនៅនឹងព្រះរាជដំណាក់ធ្វើពីឈើបានបន្ដិច ព្រះបាទអង្គឌួងក៏ធ្លាក់ព្រះកាយប្រឈួន ហើយបានសុគតទៅនៅឆ្នាំ១៨៦០ នៃគ្រិស្ដសករាជ ត្រូវនឹងមហាសករាជ១៧៨២ ចុល្លសករាជ១២២២ (ក្នុងខែកត្ដិក ថ្ងៃ៥កើត ចុងខែវិច្ឆិកា) ។
ការចូលទិវង្គតរបស់ព្រះរាជាបានធ្វើឱ្យចលនារបស់ខ្មែរនៅចូវដុកត្រូវបញ្ចប់ ហើយឧកញ៉ាកែបក៏នាំទ័ពវិលត្រលប់ចូលមកកម្ពុជាវិញ ។
No comments:
Post a Comment