ប្រវត្តិសាស្រ្ត ខ្មែរ: សម័យ ឧត្តុង្គ ១៦២០-១៨៦៣

Sunday, February 18, 2024

សម័យ ឧត្តុង្គ ១៦២០-១៨៦៣

កម្រងប្រវត្តិសាស្រ្ត ខ្មែរ រៀបរៀង ឌីជីថល ដោយ លោក បឿន ចាន់ប៊ន- បរិញ្ញាប័ត្រ អក្សរសាស្រ្ត មនុស្សសាស្រ្ត Bachelor of Humanitarianism and Social Science ឯកទេស ភូមិសាស្រ្ត Geography Science និង អនុបណ្ឌិតគ្រប់គ្រងពាណិជ្ជកម្មអន្តរជាតិ Master of Business Administration

សម័យកាល មុន នគរភ្នំ 👉 👉 👉
សម័យកាល អាណាចក្រភ្នំ នគរភ្នំ 👉 👉 👉
សម័យកាល ចេនឡា 👉 👉 👉
សម័យកាល មហាអង្គរ 👉 👉 👉
សម័យកាល ចតុមុខ 👉 👉 👉
សម័យកាល លង្វែក 👉 👉 👉
សម័យកាល ឧត្តុង 👉 👉 👉
សម័យកាល ភ្នំពេញ- បច្ចុប្បន្ន 👉 👉 👉

* សម័យឧត្ដុង(១៦២០ ១៨៦៣ គស) មានការខុសប្កែកគ្នា ក្នុងការកត់ត្រាប្រវត្តិសាស្រ្ត ឬ ជាសញ្ញា នៃការ បែងចែងទឹកដី ដោយសារ រាជវាំង្គ ឧត្តុង្គ ស្ថិតក្រោមអំណាច សៀម រាជវាំង្គ ឧត្តុង្គ ស្ថិតក្រោមអំណាច សៀម ចម្បារ និង យួន ដែល រជ្ជកាល រយៈពេល ២៤០ ឆ្នាំ ដែលមានស្តេចសោយរាជ្យ ៣៧ អង្គ ស្មើរ ៨ ឆ្នាំ/អង្គ

រាជធានីឧដុង្គ ជាអតីតរាជធានីរបស់ខ្មែរយើង នាសតវត្សរ៍ទី ១៧ (ពីឆ្នាំ១៦១៨ ដល់ឆ្នាំ ១៨៦៦) ដែលព្រះបាទនរោត្តម បានបោះបង់ចោល នៅឆ្នាំ១៨៦៦ ដើម្បីផ្លាស់រាជធានីទៅភ្នំពេញរហូតដល់សព្វថ្ងៃ។ ភ្នំឧដុង្ត មានទីតាំងនៅភាគពាយ័ព្យ ពីភ្នំពេញ ប្រហែល ៤០គីឡូម៉ែត្រ ក្រោយមក មានការទាក់ទាញចំណាប់អារម្មណ៍សាជាថ្មី បន្ទាប់ពីការកសាង ព្រះសក្យមុនីចេតិយដ៏ធំ នៅលើកំពូលភ្នំនេះ នៅជ្រុងខាងជើង ដែលមើលទៅឃើញធំខ្ពស់ និងមានភាពស្រស់បំព្រង។ ភ្នំឧដុង្ត ស្ថិតនៅក្នុង ឃុំផ្សារដែក និង ឃុំភ្នំបាត ស្រុកពញាឭ ខេត្តកណ្តាល។ អ្នកស្រុក បានហៅភ្នំនេះ ដោយឈ្មោះបី គឺ ភ្នំឧដុង្គ ភ្នំព្រះរាជទ្រព្យ និង ភ្នំអដ្ឋរស្ស។

ផែនទី តំបន់ភ្នំ ឧត្តុង្គ

តាមឯកសារ រឿងព្រេងខែ្មរ ភាគ៥ របស់ក្រុមជំនុំទំនៀមទម្លាប់ខែ្មរ បញ្ជាក់ថា ទីក្រុងឧដុង្គ បានត្រូវកសាងឡើង ក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៧ ក្នុងរជ្ជកាល ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២ ។ ក្នុង ពស ២១៦៤ គស ១៦២០ ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋា ដែលគង់នៅ រាជវាំងល្វាឯម បានយាង ចេញទៅប្រពាតនៅ តំបន់អូរក្រុងលាយ ក្នុងខេត្តសំរោងទង ក្រសាលនៅតាដុងយាយជ័យ បានទតឃើញទីទួលមួយ នៅតំបន់ស្រះកែវ ថាជាទីមានទេសភាពល្អ ក៏ចាប់ព្រះទ័យចង់សាងព្រះរាជវាំងគង់នៅទីនេះ ហើយក៏ចាត់ឧកញ៉ាក្រឡាហោម កែវ ឲ្យជា មេចំណាត់ការកសាងព្រះរាជវាំង នៅតំបន់ស្រះកែវនេះ នៅថៃ្ង៥កើត ខែផល្គុន ឆ្នាំវក ទោស័ក ពស២១៦៤ គស១៦២០ បានតាំងនាមនគរ (ទីក្រុង) ថ្មី នោះថា ព្រះបរមរាជវាំងមហានគរឧដុង្គ-មានជ័យបុរីរម្យឧត្តមរាជនិវេសនដ្ឋាន ដែលហៅខ្លីថា ក្រុងឧដុង្គមានជ័យ។

បើសម្លឹងពីកំពូលភ្នំទៅក្រោម គេនឹងឃើញទិដ្ឋភាពគួរជាទីទស្សនា មាន ដើមត្នោត ផ្ទះ ស្រែ ចម្ការ របស់អ្នកស្រុកព័ទ្ឋជុំវិញនោះ, បើមើលទៅកើតឃើញ ដៃទនេ្លសាប និងភូមិអ្នកស្រុកកំពង់ហ្លួង, មើលទៅជើងឃើញ ភូមិវាំងចាស់ និងផ្សារឧដុង្គ, និង ខាងត្បូង ឃើញផ្លូវជាតិលេខ៥ ទៅភ្នំពេញ យ៉ាងវែងបីដូចខែ្សពួរមួយចង្វាយ ។ ភ្នំនេះ មានទីកនែ្លង ជាទីសក្ការបូជា សម្រាប់អង្គុយលំហែកាយ និងមានផ្សារលក់ម្អូបចំណី ជូនភ្ញៀវដែលបាន ទៅកម្សាន្ត។

ភ្នំនេះជាទីកនែ្លង សម្រាប់តំកល់ អដ្ឋិធាតុរាជវង្សានុវង្ស ដែលគេចំណាំហៅថា "ភ្នំព្រះរាជទ្រព្យ" មានកំពស់មិនខ្ពស់ពេក មិនទាបពេក ។ បើដើរឡើងតាមជណ្តើរខាងជើង ដែលទើបសង់ថ្មី ចំនួន ៥០៩កាំ គេនឹងបានឃើញ ព្រះសក្យមុនីចេតិយ៍ដ៏ធំស្រស់ស្អាត មានកម្ពស់ ៤០ម៉ែត្រ ដែលបានទទួលការបញ្ចុះបឋមសិលា នាថៃ្ងព្រហស្បតិ៏ ៩រោច ខែទុតិយាសាធ ឆ្នាំជូត អដ្ឋស័ក ពុទ្ឋសករាជ ២៥៤០ ត្រូវនឹងថៃ្ង៨ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៩៦៕

សម័យ ឧត្តុង្គ ១៦២០-១៨៦៣ ផែនទី សមរភូមិសង្រ្គាម ខ្មែរ សៀម និង ការបាត់បង់ទឹកដី កម្ពុជា ២ ខេត្ត ដោយសារ នយោបាយខ្ចីទ័ពបរទេស របស់ ជ័យជេដ្ឋា ២ លើក

សម័យ ឧត្តុង្គ ១៦២០-១៨៦៣

ដោយ វង់្សសុធារ៉ា ឧទ័យរាជា ១៦២៧-១៦៤២

បេីពិនិត្យរបាយការណ៍របស់ពួកអឺរ៉ុបដែលហៅ ឧភយោរាជឧទយរាជា ថា ស្តេចចាស់ ហៅធម្មរាជា ថា ស្តេចក្មេង និងវិភាគបញ្ហាដែលធម្មរាជាមិនតាំងរាជវាំងនៅ ឧដុង្គ បែរជាមកនៅ កោះឃ្លោក បានន័យថា ធម្មរាជាជាព្រះមហាក្សត្រដែលគ្មានអំណាច ទេីបរកវិធីដណ្តេីមយកអំណាចមកវិញ ដោយដកខ្លួនថយពីឧដុង្គ និងពឹងពាក់ពួក អតីមេទ័ពចិន ដែលបាននិរទេសខ្លួនមកស្រុកខ្មែរឲ្យជួយព្រះអង្គ នៅពេលដែលឧទយរាជាជាឧបរាជនៅតែឲ្យអំណាច ពង្រឹងអំណាចនៅ ឧដុង្គដោយរក្សាទំនាក់ទំនងជមួយពួក អឺរ៉ុប ។ចន្ទវតី ឬបុប្ផាវតី គ្រាន់តែជាលេសតូចមួយដែលអ្នកនយោបាយកំពូលទាំងពីរយកមកធ្វេីជាឈ្នួនសង្គ្រាមប៉ុណ្ណោះ។

ស្ដេចដែលឡើងសោយរាជ្យនៅកម្ពុជា បន្ទាប់ពីព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២ គឺព្រះរាជសម្ភារពញាតូ ដែលជាបុត្រច្បងរបស់ព្រះអង្គ។ ទ្រង់បានឡើងគ្រងរាជ្យនៅឆ្នាំ ១៦២៩ រហូតដល់ព្រះអង្គត្រូវបាន ទាហានព័រទុយហ្គាល់ បាញ់សម្លាប់ឲ្យធ្លាក់ពីលើចុងត្នោត នៅឆ្នាំ១៦៣៤ ក្រោមបញ្ជារបស់ពូបង្កើតរបស់ព្រះអង្គ គឺព្រះឧទ័យរាជា។ នេះ គឺជាសោកនាដកម្មមួយនៃព្រះរាជវាំងដែលកើតចេញពីទំនាស់ស្នេហារវាងពូ និងក្មួយ ដោយដណ្ដើមគ្នាស្រឡាញ់តែស្រីម្នាក់។

សូមអញ្ជើញលោកអ្នកនាងស្តាប់ការរៀបរាប់ពីព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្ត្រនេះរបស់ លោក ជុន ច័ន្ទបុត្រ ដូចតទៅ៖

គ.១៧ ព្រះរាជសម្ភារពញាតូ (ឆ្នាំ១៦២៩-ឆ្នាំ១៦៣៤) និងសោកនាដកម្មនៃព្រះរាជវាំង

ក្រោយពីព្រះរាជឱង្ការព្រះជ័យចេស្តា ឬជ័យជេដ្ឋាទី២ ទ្រង់សោយទិវង្គតទៅ នៅឆ្នាំ១៦២៨ នោះ រាជ្យសម្បត្តិត្រូវបានទៅចៅពញាតូ ជាព្រះរាជបុត្រច្បងជាអ្នកសោយរាជ្យស្នង។ ប៉ុន្តែនៅពេលនោះ ព្រះពញាតូ ទ្រង់កំពុងនៅបួសជាព្រះភិក្ខុសង្ឃ មិនអាចទាន់ឡើងគ្រងរាជ្យបាននៅឡើយ។ ដោយមិនអាចទុករាជបល្ល័ង្គឲ្យនៅទំនេរបាន នាម៉ឺនសព្វមុខមន្ត្រីក៏យាងព្រះឧទ័យ ជាព្រះអនុជរបស់ព្រះជ័យជេស្តា ឲ្យឡើងគ្រងរាជ្យ តែព្រះអង្គមិនយល់ព្រមទទួលឡើងគ្រងរាជ្យទេ តែទ្រង់យល់ព្រម ទទួលកាន់កិច្ចការរាជការជំនួស ក្នុងពេលដែលព្រះពញាតូ កំពុងសាងផ្នួសនោះ។

ក្នុងឱកាសដែលព្រះឧទ័យ ទ្រង់កាន់កាប់កិច្ចការប្រទេសជាតិជំនួសចៅពញាតូ នោះ ព្រះឧទ័យ ជាមាបានកួចចិត្តស្រឡាញ់ ព្រះអង្គច័ន្ទវតី ជាគូដណ្ដឹងរបស់ព្រះពញាតូ ដែលព្រះបិតារបស់ព្រះអង្គបានទ្រង់ផ្សំផ្គុំទុកដាក់តាំងពីព្រះរាជកុមារមកម៉េ្លះនោះ។ ព្រះឧទ័យ ជាមាបានលើកព្រះអង្គច័ន្ទវតី ឲ្យឡើងជាព្រះទេពី (គឺប្រពន្ធ) មានងារជាសម្ដេចព្រះអង្គម៉ែយួរច័ន្ទវតី ថែមទៀតផង។

នៅទីបំផុត ដោយមានការទទូចសុំយាងជាច្រើនសាពីពួកសេនាបតីនាម៉ឺនមន្ត្រី និងព្រះរាជវង្សានុវង្សផង ព្រះពញាតូ ក៏ទ្រង់យល់ព្រមចាកផ្នួស ហើយឡើងសោយរាជ្យនៅ រាជធានីឧដុង្គ ក្នុងឆ្នាំ១៦២៩ ដោយមានព្រះនាមក្នុងរាជ្យថា ព្រះបាទសម្ដេចព្រះស្រីធម្មរាជារាមាធិបតី ដែលអ្នកប្រវត្តិវិទូនិយមហៅព្រះនាមព្រះអង្គថា ព្រះរាជសម្ភារពញាតូ។

នៅក្នុងរាជ្យព្រះអង្គ ដោយទ្រង់ខ្ញាល់នឹងពួកសៀម ដែលបានចូលមកលុកលុយប្រទេសខ្មែរដល់ទៅបីដងនៅក្នុងរាជ្យព្រះបិតាព្រះអង្គនោះ នៅឆ្នាំ១៦៣០ ឯកសារខ្លះថាឆ្នាំ១៦៣៣ ព្រះរាជសម្ភារពញាតូ ទ្រង់បញ្ជាឲ្យលើកទ័ពទៅវាយយក ខេត្តនគររាជ ពីសៀម មកវិញ ប៉ុន្តែយកមិនបាន ក៏ទ្រង់ឲ្យកៀរយកគ្រូសៀម មកជាច្រើន។

ព្រះបាទសម្ដេចព្រះស្រីធម្មរាជាព្រះរាជសម្ភារពញាតូ នេះ ជាព្រះមហាក្សត្រទ្រង់ជក់ព្រះទ័យក្នុងវិស័យអក្សរសាស្ត្រណាស់ ព្រះអង្គបាននិពន្ធស្នាព្រះហស្តជាច្រើនដូចជារាជសព្ទ ច្បាប់រាជសម្ភារ (គ.ស ១៦២២) ហេមន្តមាស (គ.ស ១៦២៩) កាព្យនិរាស (គ.ស ១៦៣០) ហិនលក្ខណ៍សល (គ.ស ១៦៣០) ជាដើម។

ថ្វីត្បិតតែឡើងគ្រងរាជ្យជាស្ដេចផែនដីក៏ដោយ ក៏ព្រះរាជសម្ភារពញាតូ ទ្រង់នៅមានព្រះទ័យយកចិត្តទុកដាក់នឹងការសិក្សាស្រាវជ្រាវអក្សរសាស្ត្រខ្មែរជានិច្ច។ ព្រះអង្គទ្រង់គង់នៅរាជធានីឧដុង្គ តែមួយរយៈខ្លីប៉ុណ្ណោះ ដល់ប្រមាណឆ្នាំ១៦៣១ ព្រះអង្គទ្រង់យាងទៅគង់នៅ រាជវាំងកោះឃ្លោក កោះខ្សាច់ កណ្ដាល សព្វថ្ងៃ ដើម្បីនឹងបំពេញកិច្ចក្នុងអក្សរសាស្ត្រ ទុកកិច្ចការផែនដីថ្វាយព្រះឧទ័យ ជាមា ក្នុងងារជាមហាឧបយោរាជ ដែលគង់នៅរាជធានីឧដុង្គ មើលកិច្ចការជំនួស។

ព្រឹត្តិការណ៍មួយដែលកើតមានក្នុងរាជ្យព្រះរាជសម្ភារពញាតូ នេះ ជាចំណុចដ៏ជូរចត់បំផុតមួយក្នុងចំណោមចំណុចជូរចត់ជាច្រើននៃប្រវត្តិសាស្ត្រជាតិកម្ពុជា។ នោះ គឺជាទំនាស់ស្នេហាមួយរវាងព្រះឧទ័យ ជាមា និងព្រះរាជសម្ភារពញាតូ ជាក្មួយ ដណ្ដើមគ្នាស្រឡាញ់ស្រីតែម្នាក់ គឺព្រះម៉ែយួរច័ន្ទវតី ដែលពីភាគខាងដើមជាគូកំណាន់ចិត្តរបស់ព្រះរាជសម្ភារ តែក្រោយមកបានក្លាយជាទេពីរបស់ព្រះឧទ័យ ជាមា។ ទំនាស់នេះ បានក្លាយទៅជាសង្គ្រាមបង្ហូរឈាមរវាងខ្មែរ និងខ្មែរ រវាងមា និងក្មួយ យ៉ាងកាចសាហាវឃោរឃៅ រហូតដល់ព្រះឧទ័យរាជា ដែលក្ដោបក្ដាប់អំណាចទាំងស្រុងក្នុងកិច្ចការព្រះនគរ ក្នុងនាទីជាឧបយោរាជ ប្រើប្រាស់កម្លាំងបរទេស គឺទាហានព័រទុយហ្គាល់ ក្នុងការតាមកម្ទេចព្រះរាជសម្ភារ ជាក្មួយ ក្រោយពេលដែលព្រះអង្គបានដឹងអំពីរឿងសហាយស្មន់រវាងព្រះទេពី គឺព្រះម៉ែយួរច័ន្ទវតី ជាមួយនឹងព្រះរាជសម្ភារ។

ព្រះម៉ែយួរច័ន្ទវតី ថ្វីត្បិតតែបានក្លាយជាប្រពន្ធរបស់ព្រះឧទ័យ រួចទៅហើយនោះក្តី បានចាប់ផ្ដើមទាក់ទងស្នេហាគ្នាសាជាថ្មីជាមួយព្រះរាជសម្ភារ អតីតគូដណ្ដឹង ក្រោយពេលដែលទ្រង់បានចាកផ្នួសត្រឡប់មកសោយរាជ្យវិញ។ អ្នកទាំងពីរបានក្លាយជាគូស្នេហ៍លួចលាក់ ហើយតែងរកល្បិចកលជួបគ្នាជារឿយៗ។ ឯកសារខ្លះរៀបរាប់ថា មានពេលខ្លះ ព្រះអង្គម៉ែយួរច័ន្ទវតី បានធ្វើកលជាសុំព្រះឧទ័យ ជាស្វាមី ដង្ហែកឋិនពី រាជធានីឧដុង្គ ទៅនគរវត្ត ដើម្បីបានឱកាសជួបជាមួយព្រះរាជសម្ភារ។

ពេលមួយនោះ ព្រះឧទ័យ ជាមា ទ្រង់ប្រឈួនជាទម្ងន់ ព្រះរាជសម្ភារ ជាក្មួយ ទ្រង់ទៅសួរសុខទុក្ខឪពុកមានៅចំពោះមុខព្រះម៉ែយួរច័ន្ទវតី ជាសង្សារ។ ដោយទ្រង់យល់ច្រឡំថា ព្រះឧទ័យ ជាមាឈឺធ្ងន់ មិនអាចរស់នៅបានយូរទេ ព្រះរាជសម្ភារ ទ្រង់លាន់ព្រះឧស្ឋថា “បាយស្រូវជាភ័ព្វឆ្មា ប្រពន្ធផងមាជាភ័ព្វក្មួយ” តែត្រូវព្រះឧទ័យ ឮ ហើយបើកភ្នែកឡើង រួចឆ្លើយថា “ដំរីសារស្លាប់ជាភ័ព្វក្មួយ ប្រពន្ធផងក្មួយជាភ័ព្វមា”។

ក្រោយមក ព្រះមហាឧបយោរាជព្រះឧទ័យ ក៏បានជាសះស្បើយព្រះរោគឡើងវិញ។ កាលបើបានឃើញថា ព្រះស្វាមីបានជាសះស្បើយហើយ សម្ដេចព្រះម៉ែយួរច័ន្ទវតី បានធ្វើឧបាយកលថាត្រូវដង្ហែយករណ្ដាប់ភស្តុភារ គ្រឿងសក្ការៈ “ផ្កាប្រាសាទដប់” ទៅលាបំណន់ត្បិតព្រះនាងបានបន់ស្រន់ព្រះពុទ្ធនៅវត្តព្រះវិហារសួគ៌ សុំឲ្យព្រះភស្ដាបានជាសះស្បើយ នៅពេលដែលស្វាមីទ្រង់ប្រឈួននោះ។ កាលហែផ្កាចេញពីឧដុង្គមានជ័យហើយ ហើយដោយយកលេសថាយកផ្កាទៅថ្វាយព្រះនៅវត្តមេស ជាមុនសិន សឹមត្រឡប់មក វិហារសួគ៌ ជាក្រោយនោះ ពេលឆ្លងកាត់ ព្រះរាជវាំងកោះឃ្លោក របស់ព្រះរាជសម្ភារ នោះ ព្រះម៉ែយួរច័ន្ទវតី ក៏ឡើងទៅជួបព្រះអង្គ ហើយគង់ជាមួយព្រះអង្គក្នុងវាំងនោះទៅ។

ក្រុមមន្ត្រីវាំង និងមន្ត្រីគ្រប់ក្រសួងដែលដង្ហែតាមទៅ ចាំបាត់ដល់ទៅបីថ្ងៃមិនឃើញព្រះម៉ែយួរច័ន្ទវតី យាងត្រឡប់មកវិញ ហើយឃើញនាយ ទាហានចិន-ខ្មែរ ដែលជាទ័ពរបស់ព្រះរាជសម្ភារ រៀបក្បួនទ័ពជើងទឹក និងជើងគោកផង ហើយរាយកាំភ្លើងធំដាក់លើក្បាលបន្ទាយសព្វប្រការដូច្នោះ ក៏នាំដំណឹងនេះទៅទូលថ្វាយព្រះឧទ័យ ឯក្រុងឧដុង្គ វិញ។ ព្រះមហាឧបយោរាជ ក៏ទ្រង់បញ្ជាឲ្យលើកទ័ពខ្មែរ-ព័រទុយហ្គាល់ ដ៏ធំ ទៅព័ទ្ធបន្ទាយ កោះឃ្លោក ។

កងទ័ពខ្មែរ-ចិន របស់ព្រះរាជសម្ភារ និងកងទ័ពខ្មែរ-ព័រទុយហ្គាល់ របស់ព្រះឧទ័យ បានច្បាំងគ្នាគគ្រឹកគគ្រេង ស្លាប់ពលទាហានអស់ច្រើនសន្ធឹក។ ទីបំផុត ទ័ពខ្មែរ-ព័រទុយហ្គាល់ របស់ព្រះមហាឧបយោរាជ ព្រះឧទ័យ ក៏ទទួលបានជ័យជម្នះ ដោយវាយបែកបន្ទាយកោះឃ្លោក របស់ស្ដេចផែនដី រួចចាប់ព្រះម៉ែយួរច័ន្ទវតី នាំយកទៅឧដុង្គមានជ័យ ដាក់ទោសប្រហារជីវិតទៅ។ ចំណែកឯព្រះរាជសម្ភារពញាតូ ក៏ទ្រង់ភៀសព្រះអង្គតាមទូករហូតដល់ ស្រុកកញ្ជរ ខេត្តក្រចេះ តែត្រូវពួកទាហានព័រទុយហ្គាល់ តាមប្រកិត ហើយទីបំផុត ព្រះអង្គទ្រង់ឡើងទៅពួននៅលើចុងត្នោត។ ទាហានព័រទុយហ្គាល់ ឃើញ ក៏តម្រង់កាំភ្លើង រៀបនឹងបាញ់ព្រះអង្គ តែត្រូវព្រះអង្គរាព្រះហស្ដសុំអនុញ្ញាតទុកពេលថ្វាយព្រះអង្គ ដកកាំបិតស្នៀតកាត់កំពូលត្នោតចារលើស្លឹកត្នោតនូវដំបូន្មានចុងក្រោយរបស់ព្រះអង្គ ជាបណ្ដាំកុំឲ្យជនទាំងឡាយ វង្វេងក្នុងកាមតណ្ហាដូចព្រះអង្គទៀត។ លុះចារចប់សព្វគ្រប់ហើយ ទ្រង់បានទម្លាក់ចំណារនោះមកដី ហើយពួកទាហានព័រទុយហ្គាល់ ក៏បាញ់ព្រះអង្គធ្លាក់ពីលើចុងត្នោតសុគតនៅក្នុងឆ្នាំ១៦៣៤ នៃគ.ស នោះទៅ។

ឯកសារខ្លះនិយាយថា ទាំងព្រះរាជសម្ភារពញាតូ ទាំងព្រះម៉ែយួរច័ន្ទវតី ទ្រង់សុគតដោយកាំភ្លើងទាំងពីរអង្គនៅស្រុកកញ្ជរ ខេត្តក្រចេះ នោះ៕

រជ្ជកាលព្រះជ័យជេដ្ឋាទី៣ រជ្ជកាលទី២ : ១៦៨៨ - ១៦៩៥

នៅគ.ស. ១៦៨៩ នាម៉ឺនឈ្មោះចៅពញានូរ និង ចិនឈ្មោះតាន់ចុងអៀ ដោយតូចចិត្ដមិនបានបុណ្យសក្ដិ ក៏រត់ទៅចូលខាង អង្គនន់ ព្រះអង្គអោយលើកទ័ពមកច្បាំង តាំងបន្ទាយនៅ ជ្រោយចង្វារ ។ ប៉ុន្ដែមន្រ្ដីទាំងពីរត្រូវចាប់បានហើយយកទៅប្រហារជីវិតបង់។

នៅឆ្នាំដដែល ព្រះជ័យជេដ្ឋាដែលបានគ្រងរាជអស់រយៈពេល ១៣ឆ្នាំមកហើយ ក៏ទ្រង់ធ្វើរាជពិធីប្រាប្ដាភិសេក ដោយយកនាមសំរាប់រាជថា សម្ដេចព្រះជ័យជេដ្ឋាបរមសុរិន្ទរាជាធិរាជរាមាអិសូរ លើកអង្គលី (អង្គអី?) ជាអគ្គមហេសី ហៅថាសម្ដេចព្រះភគវតីសិរីចក្រពត្ដិមហាក្សត្រី។ ពេលនោះព្រះអង្គនន់ បានភៀសទៅសុំជំនួយ ទ័ពយួន មកច្បាំងនឹងព្រះអង្គទៀត។ ទ័ពយួនពីរម៉ឺននាក់បានលើកមកដល់ក្រុងភ្នំពេញ តែត្រូវបរាជ័យថយទៅស្រុកវិញអស់។ ចំណែកអង្គនន់ ទ្រង់រត់ចូល បន្ទាយស្រីសន្ធរ ការពារខ្លួន។ ក្រោយមកដោយឈឺព្រះទ័យព្រោះបរាជ័យច្រើនដងពេកក៏សុគតទៅក្នុងព្រះជន្មាយុ ៣៧វស្សា។

ចពោះប្រតិបត្ដិការណ៍សឹករបស់យួនលើកនោះ អែកសារយួនបានផ្ដល់ពត៌មានថា ដោយយួនវាយសន្ធាប់ខ្លាំងពេក ព្រះអង្គស៊ូទ្រង់បានថយចូលការពារក្នុងបន្ទាយ ព្រះអង្គទ្រង់បានបញ្ជាអោយនាសា Nac Sa(?) នាំគ្រឿងបណ្ណាការទៅជួនមេទ័ពយួនឈ្មោះ ម៉ាយវ៉ាន-ឡុង (Mai Van Long) តែរាជទូតនោះត្រូវចាប់ឃុំជាឈ្លើយ។ ដោយហេតុនោះព្រះអង្គបានបញ្ជាស្រ្ដីរូបឆោមម្នាក់ឈ្មោះ ជាមដៅលូអាត Chiêm Dao Luât(?) ជាអ្នកមានវោហារថ្វីមាត់អោយយកវត្ថុមានតំលៃដូចមាសប្រាក់ជាដើម ទៅជូនមេទ័ពយួនទៀត។ មេទ័ពនោះនៅតែតឿនអោយព្រះអង្គលើកសួយសារអាករទៅថ្វាយ។ ព្រះអង្គបានបញ្ជាស្រ្ដីដដែលនោះ អោយយកមាសប្រាក់ទៅសូកប៉ាន់ថែមទៀត និងសុំអោយរង់ចាំ។ មេទ័ព Van Long ជឿពាក្យសន្យា មិនព្រមលើកទ័ពចូលវាយសោះ។ មេទ័ពម្នាក់ទៀតឈ្មោះង្វៀង ថាំងសឺន (Nguyên Thang Son) ថ្វាយដំណឹងទៅស្ដេចយួន។ ព្រះអង្គទ្រង់ខ្ញាល់ខ្លាំង ចាត់អោយមេទ័ពង្វៀងហ៊ីវ ហាវ (Nguyên Huu Hao) ទៅជំនួស។ មេទ័ពនោះបានលើកទ័ពទៅ បោះជំរំនៅ Bich-Dôi(?) នៅគ.ស ១៦៩០។ ពេលនោះស្ដេចយួនបញ្ជូនទូតអោយមកប្រាប់ថា : «ប្រសិនបើអង្គស៊ូ ចង់រួចទោសត្រូវលើកសួយសាមានដំរីឈ្មោល ៥០ មាស ៥០០តំលឹង ប្រាក់ ២០០០តំលឹង កុយរមាស៥០ ថ្វាយយ៉ាងប្រញាប់ បើពុំនោះទេត្រូវលើកទ័ពចូលវាយលុកភ្លាម»។ ព្រះអង្គស៊ូទ្រង់បានបញ្ជាអោយយកដំរីតូច២០ ក្បាល មាស ១០០តំលឹង ប្រាក់៥០០តំលឹង ទៅជូនង្វៀង ហ៊ីវហាវ។ មេទ័ពយួនភាកច្រើនយល់ថា ព្រះអង្គស៊ូ មិនស្មោះត្រង់សុំចូលវាយលុក តែព្រះអង្គបានបញ្ជាអោយនាង ដៅលូអាន(?) ទៅអង្វរករសុំអោយពន្យារពេលទៀត។ មេទ័ពង្វៀងហ៊ីវហាវ យល់ថាយួនមិនបាច់ច្បាំងក៏ស្ដេចខ្មែរព្រមចំនុះទៅហើយ ដូច្នេះមិនបាច់វាយលុកធ្វើអ្វី។ ចាប់ពីពេលនោះមកពួកមេទ័ពយួនបែកបាក់គ្នា។ ព្រះអង្គស៊ូ ទ្រង់បញ្ជាអោយនាងដៅលូអាន យកដង្វាយមានដំរីតូច ១០ក្បាល កុយរមាស៦ មាស៥០តំលឹង ប្រាក់ ១០០តំលឹងទៅជូនបន្ថែមទៀត។ ដោយហេតុនោះ ទោះបីពួកសេនាសុំវាយលុកយ៉ាងណាក៏ដោយក៏ ង្វៀង ហ៊ីវហាវ ដកទ័ពថយទៅនៅត្រង់បារា។ ស្ដេចយួនខ្ញាល់ខ្លាំង ទ្រង់ដកហូតបុណ្យសក្ដិពីមន្រ្ដីរូបនោះ។

អែកសារយួនបានបញ្ជាក់ទៀតថា ប្រតិបត្ដិការណ៍សឹកនោះឃើញថាបានទទួលផលល្អ ដោយព្រះអង្គស៊ូព្រមចំនុះ និងព្រមលើកសួយសារអាករថ្វាយ។ ជនជាតិយួនចូលទៅក្នុងទឹកដីខ្មែរកាន់តែច្រើនឡើង។ ទ័ពយួនយកដីនោះ (បៀងវ៉ា យ៉ាឌិញ) ចែកជាតំបន់ ហើយចាត់មន្រ្ដីអោយឈរត្រួតត្រា តែក្រៅផ្លូវការនៅឡើយ (៣៧)។ នៅគ.ស ១៦៩០ ព្រះជ័យជេដ្ឋា ទ្រង់មានបុត្រជាមួយអង្គលី (អង្គអី) នាមធម្មរាជា លើកអង្គយ៉ង បុត្រព្រះអង្គជីអោយនាមថា ឧទ័យរាជា ហើយផ្សំផ្គំ និងព្រះសុជាតិក្សត្រី (បុត្រីអង្គនន់) ជាជាយា។ ព្រះឧទ័យរាជាមានបុត្រនាមអង្គតន់ ដែលតមកទៀតមាននាមថាអង្គទង។

លុះស្រុកបានសន្ដិភាពឡើងវិញហើយ ព្រះជ័យជេដ្ឋាទ្រង់បញ្ជាអោយសើរើច្បាប់សំរាប់រដ្ឋ ហើយរៀបចំឡើងវិញ ដោយមានការបន្ធូបន្ថយទណ្ឌកម្មដែលលក្ខណធ្ងន់ហួសប្រមាណ និងការបំបាត់ចោលនូវទោសប្រហារជីវិតបង់ផង។ ម្យ៉ាងទៀតព្រះអង្គក៏ទ្រង់បានរៀបចំអោយមានរូបមន្ដសំរាប់ធ្វើសច្ចាប្រណិធានខាងនយោបាយ និងខាងតុលាការ។

នៅគ.ស. ១៦៩២ ស្ដេចចាមនាម បាត្រាញ់ មិនព្រមលើកសួយសារអាករថ្វាយស្ដេចយួន។ ស្ដេចង្វៀង តុកជូ បញ្ជាអោយមេទ័ពង្វៀង ហ៊ីវគិញ លើកទ័ពទៅវាយហើយចាប់បាន។ រាជវង្សានុវង្សចាមនៅ បឹងវិច បឹងរាំង ដោយមានបរិវារ ៥០០០នាក់ បានភៀសចូលសុំជ្រកកោននឹងព្រះជ័យជេដ្ឋា។ ព្រះអង្គក៏ទ្រង់សន្ដោសអោយទៅនៅត្បូងឃ្មុំខ្លះ ស្ទឹងត្រង់ខ្លះ ជ្រោយចង្វាខ្លះ ព្រែកប្រាខ្លះ។ នៅគ.ស ១៦៩៥ ព្រះអង្គទ្រង់បង្វែររាជសម្បត្ដិ អោយទៅព្រះភាគិនេយ្យ (ក្មួយ) ព្រះឧទ័យរាជា (បុត្រអង្គជី)។

សម័យ ឧត្តុង្គ ១៦២០-១៨៦៣