Thursday, July 20, 2017

២៦.ទំនាក់ទំនងដល់ភូមា

ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ប្រទេស​កម្ពុជា(ក្បាលទី ២ ជំពូកទី ៤) - វគ្គ៤
Posted: Oct-12-2016


៦-ប៉េហ្គូ ឬ​ប្រទេស​ភូមា​
ខ្ញុំ​បាន​ជម្រាប​ពី​ខាងលើ​រួច​មក​ហើយ​ថា​ពួក​មនតា​លិង្គ ឬ​ប៉េហ្កាន​មាន​ដើម​កំណើត​ហិណ្ឌូ​ដែល​ធ្វើ​ដំណើរ​មក​ពី​ទិស​ខាងត្បូង​បាន​មក ​ជួប​ជាមួយ​ពួក​ម៉ារ៉ាម៉ា​ មាមម៉ា​ ឬ​ភូមា​ មាន​ដើម​កំណើត​ចេញ​មក​ពី​តំបន់​ទីបេ​ដែល​មកពី​ទិស​ខាងជើង​នៅ​លើ​ទឹកដី​ សុវណ្ណ​ភូមិ ហើយ​នៅ​បន្ដ​ឈ្លោះ​គ្នា​ដណ្ដើម​ទឹកដី​ភូមា​សព្វថ្ងៃ​នៅ​ឡើយ​នៅ​ក្នុង​ សតវត្សរ៍​ទី​១៦ ។ ខ្ញុំ​ក៏​បាន​ជម្រាប​ផង​ដែរ​ថា​ពួក​ប៉េហ្កាន​បាន​ស្រែក​ហៅ​រក​ជំនួយ​ពី​ពួក​ ថៃ ឬ​សៀម​ដែល​បាន​មក​តាំងទី​លំនៅ​នៅ​ខាង​កើត​បង្កើត​បាន​ជា​រដ្ឋ​សាន​ផ្សេងៗ និង​បាន​មក​តាំងទី​នៅ​ខាងត្បូង​ត្រង់​ព្រះរាជា​ណាចក្រ​សៀម​សព្វថ្ងៃ ដោយ​ដណ្ដើម​យក​រដ្ឋ​មន​ខ្មែរ​ទាំងឡាយ ។ ខ្ញុំ​សូម​និយាយ​បន្ថែម​បន្ដិច​ទៀត​ថា​ពួក​ប៉េហ្កាន​នោះ​មិន​ដែល​បាន​ស្រែក​ រក​ជំនួយ​ពី​ពួក​ចិន​ដែល​ជា​អ្នក​ជិតខាង​នៅ​ខាងជើង ឬ​ក៏​ស្រែក​រក​ជំនួយពី​ពួក​អារ៉ាកាន (23) ដែល​មាន​ឈាមជ័រ​ប្រហាក់​ប្រហែល​នឹង​ពួក​ភូមា​ដែរ ហើយ​ជា​អ្នក​ជិតខាង​នៅ​ខាង​ទិស​ពាយ័ព្យ​ម្ដងណា​ទេ ។ ក៏​ប៉ុន្ដែ​ពួក​នេះ​មិន​តឹងរ៉ឹង​ជាមួយ​ពួក​អឺរ៉ុប​ទេ និង​បាន​ហៅ​រក​ពួក​នេះ​ជា​ញឹកញយ ។

នៅ​ក្នុង​សតវត្សរ៍​ទី​១៦ ដោយ​មាន​ជំនួយ​ពី​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់ ពួក​ភូមា​ដែល​មាន​រាជធានី​នៅ​អវៈ (24) បាន​ច្បាំង​ឈ្នះ​ពួក​ប៉េហ្កាន ដណ្ដើម​យក​រាជធានី​ប៉េហ្គូ​បាន​ហើយ​ចាប់​តាំង​ពី​នោះ​មក​ក៏​គិត​ថា​គ្មាន​ អ្វី​នឹង​មក​ឈ្លោះ​ដណ្ដើម​យក​ទៀត​ទេ​នៅ​ភាគ​ខាងត្បូង ។
ភូមា​ដូច​ជា​មិន​បាន​យក​ចិត្ដ​ទុក​ដាក់​ចំពោះ​ថាមពល​របស់​ពួក​ប៉េហ្កាន​ ចំពោះ​កំហឹង​ឈឺ​ចាប់​ដែល​គេ​បាន​បង្ក​ឱ្យ​មាន​ឡើង​នៅ​ក្នុង​ស្រទាប់​ប្រជាជន ​ប៉េហ្កាន​ទេ ហើយ​ហាក់​ដូចជា​ភ្លេច​ថា​ជ័យជម្នះ​របស់​គេ​បាន​មក​ពី​ជំនួយ​របស់​ពួក​អឺរ៉ុប ​ដែល​អាច​នឹង​ទៅ​ស៊ីឈ្នួល​អ្នក​ដទៃ​ផ្សេង​ផង​ដែរ ។ ចំណែក​ពួក​ប៉េហ្កាន​វិញ​មិន​ព្រម​ទទួល​ស្គាល់​បរាជ័យ​របស់​ខ្លួន មិន​ពេញចិត្ដ​នឹង​ការ​ដឹកនាំ​របស់​ពួក​ភូមា​ទេ ។ គេ​បង្ក​ការ​បះបោរ​ជា​ច្រើន​លើក​ច្រើន​សា​ ក៏​ប៉ុន្ដែ​ហេតុការណ៍​ទាំង​អស់​នោះ​មុន​ដំបូង​បាន​ត្រឹមតែ​ធ្វើ​ឱ្យ​ពួក​ ភូមា​គាស់​រំលើង​ឫស​គល់​ចោល ហើយនឹង​ធ្វើ​ឱ្យ​អម្រែក​នឹម​ត្រួតត្រា​របស់​ភូមា​មក​លើ​ស្មា​របស់​ពួក​គេ​ រឹតតែ​ធ្ងន់​ឡើងៗ​ប៉ុណ្ណោះ ។ ទោះ​ជា​យ៉ាង​ណា​ក្ដី​គេ​នៅ​តែ​សន្សំ​ចិត្ដ​សង្ឃឹម​ថា​នឹង​អាច​ដណ្ដើម​យក​ ឯករាជ្យ​មក​វិញ​បាន​នៅ​ថ្ងៃ​ណាមួយ​ជា​មិន​ខាន ។

នៅ​ថ្ងៃ​មួយ ការ​បះបោរ​បាន​ពុះ​កញ្ជ្រោល​ខ្លាំង​រហូត​ដល់​មាន​អ្នក​ចូលរួម​ជា​ច្រើន​កាន់ ​អាវុធ​ប្រឆាំង​គ្រប់​ដៃ ខែត្រ​ដែល​ឡាម៉ាតាបានតុង​ហ្គោ និង​ព្រោម​បាន​ងើប​ឡើង​ព្រមៗ​គ្នា​ មិន​តែ​ប៉ុណ្ណោះ​ពួក​ប៉េហ្កាន​មាន​លុយ​ទិញ​អាវុធ​ល្អៗ​ពី​ពួក​អឺរ៉ុប​ដែល​មក ​ចុះ​ចត​នៅ​នឹង​តាម​កំពង់​ផែ​នានា​ដែល​ពួក​ភូមា​នៅ​ភាគ​ខាងជើង​មិន​អាច​ទិញ​ បាន ហើយ​ថែម​ទាំង​ជួល​ពួក​ហូឡង់ និង​ព័រទុយហ្គាល់​ដែល​រត់​ចោល​ជួរ​ឱ្យ​ជួយ​ច្បាំង​គេ​បាន​ទៀត​ផង ។ ពេល​នោះ​ពួក​ប៉េហ្កាន​មាន​អាវុធ​ល្អៗ​ជាង ហើយ​មាន​មេ​បញ្ជាការ​ជា​ពួក​នាយ​ទាហាន​អឺរ៉ុប​ប្រសើរ​ជាង​ពួក​ភូមា​ដែល​មាន​ តែ​មេកោយ​ដែល​គោរព​ព្រះពុទ្ធ​សាសនា ។ គេ​រៀបចំ​បង្កើត​ជា​កង​ឯកភាព​ពិសេស រួច​ហើយ​គេ​នាំ​គ្នា​ចេញ​ដំណើរ​ប្រកប​ដោយ​សេចក្ដី​អង់អាច​ក្លាហាន​ទៅ​វាយ​ ឱ្យ​ពួក​ភូមា​បរាជ័យ​ជា​ច្រើន​លើក​ទើប​នាំ​គ្នា​មក​បោះជំរំ​នៅ​ពី​មុខ​ រាជធានី​អវៈ ។ ទី​បញ្ចប់​អវៈ​ក៏​ធ្លាក់​ក្នុង​កណ្ដាប់ដៃ​ពួក​ប៉េហ្កាន ហើយ​ស្ដេច​ឌ្យុបទី​ត្រូវ​គេ​ចាប់​បាន​ជា​មួយ​ព្រះរាជ​វង្សានុវង្ស ។ មូលហេតុ​ដែល​ធ្វើ​ឱ្យ​មាន​ជ័យជម្នះ​នេះ​គឺ​ដោយសារ​ពួក​អឺរ៉ុប​មាន​វិន័យ​ល្អ ​ជាង អង់​អាច​ក្លាហាន​ជាង​ចេះ​ជួយ​គ្នា​ទៅ​វិញ​ទៅ​មក​នៅ​ពេល​ប្រយុទ្ធ​មានះ​រក្សា ​ទីតាំង​មិន​រត់​ចោល​គ្នីគ្នា ។ កាលណា​គេ​ត្រូវការ​ធ្វើ​សកម្មភាព​ខ្លាំងក្លា​ណា​មួយ​ដែល​មាន​គ្រោះថ្នាក់​ អាច​ត្រូវ​ទាមទារ​ឱ្យ​ធ្វើ​ពលិកម្ម​កម្លាំង​ខ្លះ ឬ​បើសិនជា​គេ​ត្រូវការ​ហៅ​រក​ជំនួយ​នៅ​ត្រង់​ចំណុច​ដែល​រង​ការ​គំរាម​ណា​មួយ ​គេ​ហៅ​រក​ពួក​អឺរ៉ុប​នោះ​ឯង ។ ​គេ​អាច​ជួល​កម្លាំង​ពួក​អឺរ៉ុប​នេះ​បាន​រាប់​រយ​ជួនកាល​ដល់​រាប់​ពាន់​នាក់ ហើយ​ជួនកាល​គេ​ប្រទះ​ឃើញ​ពួក​នោះ​ស្លាប់​នៅ​ក្នុង​សមរភូមិ​ដោយ​មាន​អាវុធ​ ជាប់​ក្នុង​ដៃ​រហូត​ដល់​ទៅ​១​-​២​រយ​នាក់ ។ ពួក​ទ័ព​អឺរ៉ុប​ទាំងនោះ​ច្រើន​តែ​កាន់​កាំភ្លើង​ធំ​តែ​ក៏​មាន​អ្នក​កាន់​ កាំភ្លើង​ដៃ​ផង​ដែរ ហើយ​ពេល​ណា​ចប់​ការ​ប្រយុទ្ធ​នៅ​ចន្លោះ​សង្គ្រាម​គេ​ឃើញ​ពួក​នោះ​រៀបចំ​ស្ល​ ដែក​ធ្វើ​កាំភ្លើង និង​គ្រាប់ ។ ជា​ទូទៅ​វត្ដមាន​របស់​ពួក​អឺរ៉ុប​នៅ​ជាមួយ​កងទ័ព​ណា​មួយ​គឺជា​មូលហេតុ​ដែល​ ធ្វើ​ឱ្យ​កង​ទ័ព​នោះ​ទទួល​បាន​នូវ​ជ័យជម្នះ​ជា​ដរាប ។

នៅ​ពេល​ដែល​ទទួល​បាន​ជ័យជម្នះ​លើ​ពួក​ភូមា​រួច ស្ដេច​ប៊ែងហ្គាដែឡា​របស់​ប៉េហ្កាន​ក៏​រៀបចំ​ដណ្ដើម​យក​ទឹកដី​ភ្លាម ។ ព្រះ​អង្គ​បាន​ផ្លាស់​ចៅហ្វាយ​ខែត្រ​ភូមា​ចេញ​ដាក់​ចៅហ្វាយ​ខែត្រ​ប៉េហ្កាន​ ជំនួស​ប្រគល់​ទ័ព​ឱ្យ​ពី​២​រយ​ទៅ​៣​រយ​នាក់ ហើយ​រៀបចំ​ឱ្យ​យោធភូមិ​មាន​គ្នា​ដល់​ទៅ​៥​រយ​នាក់​នៅ​កាន់​កាប់​ចំណុច​ យុទ្ធសាស្ដ្រ​ផ្សេងៗ ។ ពេល​រៀបចំ​ស្រុក​ទេស​រួច​ហើយ​ទ្រង់​បាន​ប្រគល់​ការ​គ្រប់គ្រង​លើ​ទឹកដី​ដែល​ ដណ្ដើម​បាន​នេះ (គឺ​ភូមា​ភាគ​ខាងលើ) ឱ្យ​ទៅ​ព្រះ​អនុជ​ព្រះ​នាម​អាប៉ូរ៉ាសា​ ទទួល​ខុសត្រូវ​ទើប​ទ្រង់​យាង​ត្រលប់​មក​កាន់​រាជធានី​ប៉េហ្គូ​វិញ​ដោយ​នាំ​ យក​ស្ដេច​ជា​ឈ្លើយ​សឹក​ទៅ​ជាមួយ​ផង ។ ក៏​ប៉ុន្ដែ​ព្រះ​អង្គ​ឆាប់​វិល​ត្រលប់​ទៅ​វិញ​លឿន​ពេក ។ នៅ​ឆ្នាំ​បន្ទាប់​នោះ អាឡោងផ្រា​ដែល​ជា​មេ​ភូមិ​របស់​ភូមា​មួយ​ស្ថិត​នៅ​ត្រើយ​ខាងឆ្វេង​ទន្លេ​ ឥរាវតី​មាន​ឈ្មោះ​ថា ម៉ាន់ចាបូ បាន​ងើប​បះបោរ​ឡើង​លួច​សម្លាប់​ទ័ព​ដែល​កាន់​កាប់​ប៉ុស្ដិ៍​មួយ​នៅ​ក្បែរ​ នោះ​តែ​បាន​និយាយ​ពន្យល់​ឱ្យ​ពួក​ប៉េហ្កាន​នៅ​សៀម ហើយ​បាន​ចាប់​ផ្ដើម​ជ្រើស​រើស​ទ័ព​ដោយ​សម្ងាត់​រួច​លើក​គ្នា​ទៅ​វាយ​យក​ រាជធានី​អវៈ​បាន សង្គ្រាម​ក៏​ផ្ទុះ​ឡើង ។ ពេល​នោះ​ពួក​ពាណិជ្ជករ​បារាំង​បាន​ប្រកាស​គាំទ្រ​ស្ដេច​ប៉េហ្គូ ចំណែក​ពួក​ពាណិជ្ជករ​អង់គ្លេស​នៅ​លើ​កោះ​ណេហ្គ្រេ​គាំទ្រ​ពួក​ភូមា ។ ទ័ព​ទាំង​សងខាង​ក៏​ចាប់​តាំង​រៀបចំ​បំពាក់​កាំភ្លើង​ឱ្យ​កម្លាំង​រៀងៗ​ខ្លួន ​ហើយ​សង្គ្រាម​នៅ​ភូមា​ដែល​មាន​ទ្រង់ទ្រាយ​ធំ​មួយ​មិន​ដែល​មាន​ពី​មុន​មក​ក៏ ​ចាប់ផ្ដើម​ឡើង ។ ពួក​ប៉េហ្កាន​ត្រូវ​បរាជ័យ​ភូមា​ដណ្ដើម​យក​រាជធានី​បាន​ហើយ​បាន​ចាប់​ ស្ដេច​ប៉េហ្កាន​អារ​ក​ធ្វើ​គុត​ចោល​ទៅ ។ ភូមា​បាន​រៀបចំ​ព្រះរាជាណាចក្រ​ឡើង​វិញ​ដោយ​មាន​រាជធានី​នៅ​ម៉ាន់ចាបូ (១៧៥៧) ។

គេ​បាន​លើក​អាឡោងផ្រា​ដែល​បាន​រំដោះ​ប្រទេស​ពី​ពួក​ប៉េហ្កាន​ឱ្យ​ឡើង​ សោយរាជ្យ ។ ដើម្បី​កុំ​ឱ្យ​ពួក​រាជបុត្រ​របស់​ស្ដេច​ភូមា​ពី​មុន​ដែល​រត់គេច​ខ្លួន​ទៅ​ នៅ​ឯ​ស្រុក​សៀម​វិល​ត្រលប់​មក​ទាមទារ​យក​រាជសម្បត្ដិ​វិញ អាឡោងផ្រា​បាន​រៀបចំ​អន្ទាក់​ចាប់​បុត្រា​ទាំង​អស់​នោះ​បាន​ហើយ​សម្លាប់​ចោល ​ទៅ ។ នៅ​ពេល​ដែល​រៀបចំ​ពង្រឹង​អំណាច​របស់​ខ្លួន​បាន​ស្រួលបួល​រួច​ហើយ អាឡោងផ្រា​ក៏​ចាប់​ផ្ដើម​វាត​អំណាច​ដោយ​ធ្វើ​សង្គ្រាម​ជាមួយ​ស្ដេច​តាវ៉យ​ ដែល​មាន​ជាតិ​សាសន៍​ដូច​គ្នា​មុន​គេ​ព្រោះ​ស្ដេច​នេះ​មិន​ព្រម​ទទួល​ស្គាល់​ អំណាច​របស់​ខ្លួន​ រួច​បាន​វាយ​យក​រ៉ង់ហ្គូន​ស៊ីរីយ៉ាំ​ និង​ដាឡា​ ដែល​បាន​នាំ​គ្នា​បះបោរ​ប្រឆាំង ។ ​អាឡោងផ្រា​បាន​បញ្ជា​ឱ្យ​គេ​សម្លាប់​ពួក​អង់គ្លេស​នៅ​លើ​កោះ​ណេហ្គ្រេ​ដែល​ ទ្រង់​បាន​ចាត់​ទុកជា​មិត្ដ ឬ​បើ​ហោច​ណាស់​ក៏​ជា​សម្ព័ន្ធ​មិត្រ​ដែរ​នៅ​ក្នុង​ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​១៧៥៧ ដោយ​ពួក​នេះ​បាន​លក់​អាវុធ​ទៅ​ឱ្យ​ពួក​ប៉េហ្កាន ។ ព្រះ​អង្គ​បាន​វាយ​ដណ្ដើម​យក​កំពង់ផែ​មែរគុយ​របស់​សៀម​នៅ​លើ​ឆ្នេរ​សមុទ្រ​ បឹងហ្កាល់​ដោយ​ចោទ​ប្រកាន់​ថា​បាន​ទទួល​ពួក​ក្បត់​ដែល​ភៀស​ខ្លួន​មក​ឱ្យ​ ស្នាក់​នៅ​ធ្វើ​ឱ្យ​ទ្រង់​អត់ឱន​មិន​បាន​តាម​មក​វាយ​ដល់ទី​នេះ ។ ​នៅ​ពេល​នោះ​ព្រះ​អង្គ​បាន​ឆ្លង​កាត់​ព្រំដែន​ធ្វើ​ដំណើរ​រហូត​មក​ដល់​ អយុធ្យា​ដែល​ពួក​ភូមា និង​ប៉េហ្កាន​នាំ​គ្នា​ហៅ​ថា​ទ្វារវតី ។ ប៉ុន្ដែ​អាឡោងផ្រា​ធ្លាក់​ខ្លួន​ឈឺ​២​ថ្ងៃ​ក្រោយ​ពេល​ដែល​រៀបចំ​លេណដ្ឋាន​ ការពារ​រួចព្រះ​អង្គ​ក៏​ចេញ​បញ្ជា​ឱ្យ​ធ្វើ​ដំណើរ​វិល​ត្រលប់​មក​ភូមា​វិញ​ តាម​មាត់​សមុទ្រ ។ ទ្រង់​បាន​សុគត​ទៅ​នៅ​ថ្ងៃ​ទី​១៥ ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៧៦០ ក្នុង​ព្រះ​ជន្មាយុ​៥០​ព្រះវស្សា ពីរ​ថ្ងៃមុន​នឹង​មក​ដល់​ម៉ាតាបាន ។

ព្រះរាជ​បុត្រា​ច្បង​ព្រះ​នាម​ណាំដូហ្សេប្រូវ បាន​ឡើង​សោយរាជ្យ​បន្ដ​ពី​ព្រះ​អាឡោងផ្រា​ក៏​ប៉ុន្ដែ​ទ្រង់​ឡើង​សោយរាជ្យ​ មិន​ទាន់​ទាំង​បាន​ប៉ុន្មាន​ផង​ក៏​ត្រូវ​ធ្វើការ​ប្រយុទ្ធ​ទប់ទល់​នឹង​មេទ័ព ​ម្នាក់​ឈ្មោះ​នុតទូម ដែល​មាន​កេរ្ដិ៍​ឈ្មោះ​ល្បីល្បាញ ហើយ​បាន​ដណ្ដើម​យក​ទីក្រុង​មួយ​ចំនួន​ក្នុង​នោះ​មាន​ទាំង​អវៈ​ផង​ដែរ ។ សង្គ្រាម​ស៊ីវិល​បាន​បន្ដ​អស់​ពេល​២​ឆ្នាំ​រហូត​ដល់​ពេល​ដែល​ចាប់​មេទ័ព​ នុតទូម​សម្លាប់​ចោល​ហើយ​ដណ្ដើម​អវៈ​បាន​មក​វិញ​នៅក្នុ​ង​ឆ្នាំ​១៧៦២ ។ ស្ដេច​ណាំដូហ្សេប្រូវ​សុគត​ទៅ​នៅ​ក្នុង​ខែ​មីនា​ ឆ្នាំ​១៧៦៤ ។ ​ព្រះ​អនុជ​របស់​ព្រះ​អង្គ​ព្រះ​នាម​ថា ស៊េមហ៊ូអាន ដែល​ធ្លាប់​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​ព្រះ​អង្គ​ម្ដង​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៧៦០ បាន​ស្នងរាជ្យ​បន្ដ​មក ។ ស៊េមហ៊ូអាន​នេះ​ជា​មេទ័ព​មួយ​អង្គ​របស់​អាឡោងផ្រា​នៅ​ពេល​ដែល​វាយ​យក​ អយុធ្យា ទ្រង់​ក៏​ចាប់​បន្ដ​គម្រោងការ​របស់​ព្រះ​បិតា​ប្រឆាំង​នឹង​សៀម​ឡើង​វិញ ។ នៅ​ពេល​ដែល​ទ្រង់​ចេញ​ដំណើរ​ទៅ​បង្ក្រាប​ពួក​កាសៃ​នៅ​ភាគ​ពាយ័ព្យ​ភូមា​កាប់ ​សម្លាប់​ដុត​បំផ្លិច​បំផ្លាញ​ពួក​នេះ​ដែល​ប្រកែក​មិន​ព្រម​ចំណុះ​ព្រះ​អង្គ ទ្រង់​បាន​បញ្ជា​ឱ្យ​ទ័ព​២​កង​ចេញ​ដំណើរ​ទៅ​សៀម មួយ​កង​ទៅ​តាម​ទិស​ខាងជើង មួយ​កង​ទៀត​ទៅ​ពី​ខាងលិច​តាម​តាវ៉យ ។ ទ័ព​ទាំង​២​កង​បាន​ទៅ​ជួប​គ្នា​វាយ​សៀម​រួច​បោះជំរំ​នៅ​ពីមុខ​អយុធ្យា​ដែល​ កាល​ណោះ​គឺ​ជា​រាជធានី​មួយ​មាន​របង​ធ្វើ​ពី​ឥដ្ឋ​មាន​គូ​ទឹកធំ​មួយ​ព័ទ្ធ​ ជុំវិញ និង​មាន​ប៉ម​ការពារ​ពី​មួយ​កន្លែង​ទៅ​មួយ​កន្លែង​ទៀត ។ ភូមា​ព័ទ្ធ​អយុធ្យា​អស់​ពេល​៣​ខែ ស្ដេច​សៀម​បាន​លួច​រត់​ចេញ​រួច​អយុធ្យា​ក៏​ធ្លាក់​ក្នុង​កណ្ដាប់​ដៃ​ភូមា​នៅ ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៧៦៧ ដែល​រង​ការ​ដុត​បំផ្លាញ​ខូចខាត​អស់​ជា​ច្រើន ។

ទ័ព​ភូមា​វិល​ត្រលប់​មក​ពី​អយុធ្យា​វិញ​តាម​ម៉ាតាបាន​ដោយ​បាន​នាំ​យក​ជ័យ ​ភណ្ឌ​ជា​ច្រើន​មក​ជាមួយ​ផង ស្រាប់​តែ​លេចឮ​ដំណឹង​ថា​មាន​ទ័ព​ចិន​៥​ម៉ឺន​នាក់​ធ្វើ​ដំណើរ​ចេញ​ពី​ តាលីហ៊្វូ​ដែល​ជា​ស្រុក​ដើម​របស់​ពួក​ថៃ​ចូល​មក​លុកលុយ​ភូមា​ភាគ​ខាងលើ ។ ស្ដេច​ស៊េមហ៊ូអាន​បាន​បញ្ជូន​ទ័ព​មួយ​កង​ឱ្យ​ទៅ​ទប់ទល់​ជាមួយ​ពួក​ចិន ។ ទ័ព​នេះ​ត្រូវ​បរាជ័យ​នៅ​ក្នុង​ការ​ប្រយុទ្ធ​ដំបូង​ក៏​ប៉ុន្ដែ​បាន​កាប់​ សម្លាប់​ពួក​ចិន​ស្លាប់​ស្ទើរ​គ្មាន​សល់​ម្នាក់​ត្រលប់​ទៅ​យុនណាន​វិញ​នៅ​ ក្នុង​ការ​ប្រយុទ្ធ​លើក​ទី​២ ។ ទ័ព​ចិន​ខ្លះ​ស្លាប់​នៅ​ក្នុង​ពេល​ប្រយុទ្ធ​ខ្លះ​ទៀត​ត្រូវ​ចាប់​បាន​ហើយ​ សម្លាប់​ចោល​ក្រោយ​ពេល​ប្រយុទ្ធ​សល់​ពី​នោះ​ត្រូវ​ចាប់​បាន​ជា​ឈ្លើយ​ហើយ​ នាំ​យក​មក​ធ្វើ​ជា​ខ្ញុំ ។ នៅ​ពេល​នោះ​ភូមា​បាន​លើក​រាជធានី​ពី​អវៈ​មក​តាំង​នៅ​ឯ​អមរបុរ (25) វិញ​ហើយ​បាន​នាំ​គ្នា​ជួសជុល ឬ​កសាង​វត្ដ​ឡើង​វិញ ។

យុគ​សម័យ​សន្ដិភាព​មួយ​បាន​បើក​ទំព័រ​ហើយ​ស្រាប់​តែ​ពួក​ភូមា​ចង់​ដាក់​ ទណ្ឌកម្ម​ពួក​សៀម​ដែល​នៅ​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​ស្ដេច​ភ្យាតាក​ជា​កូន​សៀម​ កាត់​ចិន​ព្រោះ​មិន​គោរព​សន្ធិសញ្ញា​ដែល​បាន​ចុះ​ហត្ថលេខា​ជាមួយ​គ្នា​កាល​ ពី​ឆ្នាំ​១៧៦៧ ។ ភូមា​ចាប់​ផ្ដើម​ចូលលុក​លុយ​អាណា​ខែត្រ​ភាគ​ខាងលិច​របស់​សៀម​តែ​ត្រូវ​ បរាជ័យ​ក៏​ដក​ថយ​មក​ម៉ាតាបាន​វិញ​ដើម្បី​រង់ចាំ​ជំនួយ​ហើយ​ចង់​ជ្រើស​​រើស​ ទ័ព​បន្ថែម​នៅ​នឹង​ប៉េហ្គូ ។ ពួក​ប៉េហ្កាន​បាន​បះបោរ​ប្រឆាំង​ (១៧៧១) ហើយ​សង្គ្រាម​ក៏​ផ្ទុះ​ឡើង​អស់​ពេល​ជា​ច្រើន​ឆ្នាំ ។ ​សង្គ្រាម​បាន​បញ្ចប់​ទៅ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៧៧៥ ជាមួយ​នឹង​បរាជ័យ​របស់​ពួក​ប៉េហ្កាន​ការ​ធ្វើឃាត​ស្ដេច​ប៉េហ្កាន​ហើយ​និង​ ការ​ចេញ​ច្បាប់​ដ៏​តឹងរ៉ឹង​មួយ​ដោយ​ភូមា ។

នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៧៨១ នាម៉ឺន​សព្វ​មុខ​មន្ដ្រី​បាន​នាំ​គ្នា​ឃុបឃិត​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​ស្ដេច​ភូមា ​ព្រះ​នាម​ចេងគូសា ដែល​កាច​សាហាវ​ផ្ដាច់​ការ​ហើយ​ឆ្វេង​ហួស​ហេតុ​ដែល​ទើបតែ​បាន​សម្លាប់​ព្រះ​ អនុជ និង​ព្រះ​អគ្គមហេសី ។ ស្ដេច​នេះ​បាន​ត្រូវ​ឪពុក​របស់​ព្រះ​អគ្គមហេសី​ធ្វើ​គុត​បាន​នៅ​ក្នុង​ ព្រះរាជ​ដំណាក់ ។ គេ​ក៏​លើក​បុត្រា​ទី​៤​របស់​អាឡោងផ្រា​ឱ្យ​ឡើង​សោយរាជ្យ​បន្ដ ។ នៅ​ពេល​នោះ​ពួក​បារាំង និង​អង់គ្លេស​ដែល​មាន​អគារ​ពាណិជ្ជកម្ម​នៅ​នឹង​រ៉ង់ហ្គូន​កើត​ការ​ច្រណែន​ គ្នា​ក៏​ខិតខំ​អែបអប​ព្រះរាជា​តែ​រៀងខ្លួន ។ ទំនាស់​នេះ​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​កាន់​តែ​ស្រួច​ស្រាល់​ឡើង​នៅ​ពេល​ដែល​មាន​ បដិវត្ដន៍​នៅ​ស្រុក​បារាំង (26) ព្រោះ​ថា​អង់គ្លេស​ពេល​នោះ​មាន​អំណាច​ខ្លាំង​ណាស់​នៅ​ឥណ្ឌា ចំណែកឯ​បារាំង​វិញ​បាន​បោះបង់​ដី​ដែល​ដណ្ដើម​បាន​ទាំង​ប៉ុន្មាន​ឱ្យ​ទៅ​ អង់គ្លេស​អស់​ដោយ​មិន​អាច​រក្សា​ទុក​បាន ហើយ​មាន​បំណង​ចង់​មក​យក​ភូមា​នេះ​ជា​ជំនួស​បឹងហ្កាល់​វិញ ។ មុន​ដំបូង​បារាំង​បាន​ទទួល​ការ​អនុញ្ញាត​ឱ្យ​មាន​អគ្គរាជទូត​បណ្ដោះ​អាសន្ន​ មួយ​នៅ​រ៉ង់ហ្គូន រួច​ឱ្យ​មាន​រ៉េស៊ីដង់​ម្នាក់​ បន្ទាប់​មក​ឱ្យ​មាន​កម្លាំង​ការពារ​រ៉េស៊ីដង់​នោះ​ហើយ​និង​បុព្វសិទ្ធិ​ខ្លះ ​ចំពោះ​ពួក​ពាណិជ្ជករ ។

ពេល​នោះ​បារាំង​ជាប់​រវល់​នឹង​រឿងរ៉ាវ​នៅ​ឯ​អឺរ៉ុប​ខ្លាំង​ណាស់​គ្មាន​ ផលប្រយោជន៍​អ្វី​ខ្លាំងក្លា​នៅ​ឯ​ចុង​បូព៌ា​ប្រទេស និង​មិន​អាច​មក​គាំទ្រ​ការ​ខិតខំ​ប្រឹងប្រែង​របស់​ពួក​ពាណិជ្ជករ​បារាំង​នៅ​ ភូមា​នេះ​បាន​ទេ ។ ពេល​នោះ​គេ​មិន​ទាន់​ស្គាល់​បារាំង​ច្រើន​ប៉ុន្មាន​ទេ​ នៅ​ភូមា​គេ​ស្គាល់​បារាំង​តែ​តាម​រយៈ​ពួក​ពាណិជ្ជករ​មួយ​ចំនួន​ប៉ុណ្ណោះ ។ ប៉ុន្ដែ​គេ​ស្គាល់​អង់គ្លេស​ច្បាស់​ហើយ​គេ​ខ្លាច​ពួក​នេះ​បារម្ភ​ខ្លាច​តែ​ អង់គ្លេស​យក​ភូមា​ធ្វើ​ដូច​ជា​ឥណ្ឌា​អីចឹង​ដែរ ។ ជម្លោះ​តូច​មួយ​បាន​ផ្ទុះ​ឡើង​តែ​គេ​បាន​សម្រុះ​សម្រួល​គ្នា​ដោយ​ប្រគល់​ ភូមា​ដែន​ទឹក​ឱ្យ​ទៅ​អង់គ្លេស​ដែល​រង់​ចាំ​តែ​ឱកាស​នេះ​ដោយ​អន្ទះសា​ដើម្បី​ ដាក់​បញ្ចូល​ទៅ​ក្នុង​អាណាចក្រ​អង់គ្លេស​នៅ​ឥណ្ឌា​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៨២៤ ។ រ៉ង់ហ្គូន​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​ទីក្រុង​ដ៏​ធំ​មួយ និង​ជា​រដ្ឋធានី​របស់​អ្វី​ដែល​គេ​បាន​ហៅ​ថា​ជា​ភូមា​អង់គ្លេស​ក្នុង​នោះ​ មាន​ទាំង​ទឹកដី​អតីត​ប៉េហ្គូ​ផង​ដែរ ហើយ​និង​ឆ្នេរសមុទ្រ​ទាំងអស់​នៅ​ចន្លោះ​ជួរ​ភ្នំ និង​សមុទ្រ​បឹងហ្កាល់​ចាប់​តាំងពី​ព្រំដែន​រដ្ឋ​អាស្សាម​រហូត​ដល់​បួរក្រា​ នៅ​ក្នុង​ទៀបកោះ​ម៉ាឡាកា ១៨២៦​-​១៨២៨ ។ គួរ​កត់​សម្គាល់​ថា​ពួក​ប៉េហ្កាន​ដែល​ស្អប់​ភូមា​ខ្លាំង​ណាស់​នោះ​មិន​មាន​ យល់​ទាស់​អ្វី​នឹង​ឃើញ​ពួក​អង់គ្លេស​មក​កាន់កាប់​ទឹកដី​របស់​គេ​ជំនួស​ពួក​ ភូមា​នោះ​ទេ ។
ចាប់​ពី​ពេល​នោះ​មក​ប្រទេស​ភូមា​ដែល​មិន​មែន​ជា​អង់គ្លេស​គ្មាន​ផ្លូវ​ ចុះ​ទៅ​កាន់​សមុទ្រ​ទេ​ហើយ​បាន​ចុះ​ខ្សោយ​លែង​ជា​រដ្ឋ​មួយ​សំខាន់​ទៀត​ហើយ​ នៅ​ឥណ្ឌូចិន ខុស​ពី​ភូមា​អង់គ្លេស​ដែល​មាន​ការ​គ្រប់គ្រង​ល្អ មាន​សន្ដិសុខ​ជាង ហើយ​ស្ថិត​នៅ​ឆ្ងាយ​ផុត​ពី​កំហឹង​របស់​ពួក​អ្នក​កាន់​អំណាច និង​ចិត្ដ​សាវា​របស់​រាជវាំង ។ មាន​ពួកប៉េហ្កាន​ជា​ច្រើន​នាក់​ដែល​រស់នៅ​ក្នុង​ភូមា​មិន​មែន​អង់គ្លេស​រួម​ ទាំង​ពួក​ភូមា​ខ្លួនឯង​ផង​ដែរ​ដែល​ស្រលាញ់​របប​គ្រប់គ្រង​របស់​អង់គ្លេស​បាន ​នាំ​គ្នា​រត់​មក​រស់នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ភូមា​អង់គ្លេស ។ ពាណិជ្ជកម្ម​ស្ទើរតែ​ទាំងអស់​របស់​ស្រុក​អាឡោងផ្រា​បាន​ប្រព្រឹត្ដ​ទៅ​ដោយ​ ឆ្លង​កាត់​ភូមា​អង់គ្លេស​នេះ ។
ពេល​នោះ​កិច្ច​ខិតខំ​ប្រឹងប្រែង​របស់​ពួក​ពាណិជ្ជករ​បារាំង​ដើម្បី​ទទួល​ បាន​នូវ​ទំនុក​ចិត្ដ​របស់​ស្ដេច​ភូមា​បាន​ទទួល​លទ្ធផល​ល្អ​ហើយ​ក៏​ប៉ុន្ដែ​ បារាំង​គ្មាន​ច្រក​ឯណា​នឹង​ចូល​ទៅ​ដល់​ខាងត្បូង​ទេ​ណា​មួយ​បារាំង​ក៏​មិន​ ទាន់​កាន់​កាប់​ស្រុក​លាវ​បាន​នៅ​ឡើយ​ផង ។ ម្យ៉ាង​ទៀត​បារាំង​ពេល​នោះ​ជាប់​រវល់​ក្នុង​ការ​រៀបចំ​ស្រុក​ខ្លួនឯង​ដែរ​ មិន​អាច​ងាក​មក​លូកដៃ​ក្នុង​រឿងរ៉ាវ​នៅ​ចុង​បូព៌ា​ប្រទេស​បាន​ទេ​បើ​មិន​ ទាន់​ដោះស្រាយ​រឿង​នៅ​ក្នុង​ស្រុក​រួច​នោះ ។ ​ក៏​ប៉ុន្ដែ​បារាំង​បាន​ចុះហត្ថលេខា​លើ​អនុសញ្ញា​ពាណិជ្ជកម្ម​មួយ​ជាមួយ​ ភូមា​នៅ​ក្នុង​ថ្ងៃ​ទី​២៤ ខែ​មករា ឆ្នាំ​១៨៧៣ អនុសញ្ញា​នោះ​អនុញ្ញាត​ឱ្យ​បារាំង​ដាក់​ភ្នាក់ងារ​ម្នាក់​នៅ​ក្នុង​រាជធានី​ ភូមា ។ ក្រោយ​នោះ​បន្ដិច​មាន​សន្ធិសញ្ញា​មួយ​ទៀត​ដែល​ចុះ​ហត្ថលេខា​ថ្ងៃ​ទី​១៥​ ខែ​មករា​ ឆ្នាំ​១៨៨៥​ បាន​មក​បំពេញ​បន្ថែម​ពីលើ​អនុសញ្ញា​មុន​ផ្ដល់​ដោយ​សេរីភាព​ច្រើន​ជាង​ឱ្យ​ បារាំង​ក៏​ប៉ុន្ដែ​ត្រូវ​ពួក​អង់គ្លេស​តាមដាន​ត្រួត​ពិនិត្យ​ជាប់ ។ ​រដ្ឋាភិបាល​រ៉ង់ហ្គូន​ និង​រដ្ឋាភិបាល​កាល់គូតា​បាន​ទទួល​ដំណឹង​អំពី​សន្ធិសញ្ញា​នេះ​តាម​រយៈ​ កុងស៊ុល​អ៊ីតាលី​ដែល​ភ្នាក់ងារ​បារាំង​បាន​ប្រហែស​និយាយ​ប្រាប់​ដោយ​មិន​ ស្មាន​ថា​អាច​នឹង​មាន​គ្រោះថ្នាក់​សោះ​ទេ​ក៏​ចាប់​ធ្វើ​សកម្មភាព​ភ្លាម​មិន​ អាច​ឱ្យ​រដ្ឋាភិបាល​ប៉ារីស​ធ្វើការ​ឆ្លើយ​តប​ទាន់​ពេល​បាន​ឡើយ​ព្រោះ​នៅ​ ឆ្ងាយ​ពេក ។ ម្យ៉ាង​ទៀត​ពួក​អង់គ្លេស​ដែល​បារម្ភ​ខ្លាច​តែ​បារាំង​ឆ្លៀត​យក​ឱកាស​ដែល​ កាន់កាប់​ស្រុក​លាវ​ដើម្បី​ឈាន​ទៅ​ដណ្ដើម​យក​បណ្ដា​រដ្ឋ​សាន រួច​ឈាន​មក​វាត​អាណា​ព្យាបាល​លើ​ភូមា​ថែម​ទៀត​នោះ​ក៏​ឆ្លៀត​យក​ឱកាស​ដែល​មាន ​ព្រឹត្ដិការណ៍​សាហាវ​ឃោរឃៅ​កើត​មាន​ឡើង​នៅ​ក្នុង​រាជវាំង​ម៉ាន់ដាឡៃ​ដោយ​ ចោទ​ថា​នោះ​ជា​អំពើ​ព្រៃផ្សៃ​គួរ​ឱ្យ​ស្អប់ខ្ពើម​ចំពោះ​ឧក្រិដ្ឋកម្ម​របស់​ ស្ដេច​ធេបូ​ដែល​មិន​អាច​ទទួល​យក​បាន​រួច​បាន​ដណ្ដើម​យក​ភូមា​ភាគ​ខាងជើង​នៅ​ ចុងឆ្នាំ​១៨៨៦ (27) ក្នុង​នាម​សីលធម៌​ដែល​បំបាក់​មុខ ។
ទីបំផុត​អ្វីៗ​បាន​កន្លង​ហួស​ទៅ​ហើយ​រាជបល្ល័ង្ក​របស់​ស្ដេច​ចុង​ក្រោយ​ នៃ​រាជវង្ស​អាឡោងផ្រា​ដែល​បាន​គ្រប់គ្រង​ទឹកដី​ភូមា​អស់​កាល​ជាង​១៣០​ឆ្នាំ​ ក៏​ដួល​រលំ​បាត់​ទៅ​នៅ​ក្នុង​ឈាម​ និង​ការ​អាម៉ាស់ ។ ​ហើយ​អាណាចក្រ​អង់គ្លេស​នៅ​ឥណ្ឌា​ដែល​ទើប​តែ​ដណ្ដើម​យក​អាស្សាម និង​អារ៉ាកាន​ក៏​បាន​ពង្រីក​ចូល​មក​ក្នុង​ឥណ្ឌូចិន​រហូត​ដល់​ទន្លេមេគង្គ​ ភាគ​ខាងលើ​ពី​ខាងកើត​រួម​មាន​ដី​មួយ​ចំណែក​ធំ​របស់​ទៀបកោះ​ម៉ាឡាកា និង​ឆ្នេរសមុទ្រ​បឹងហ្កាល់​ទាំងអស់ ។

៧-ពួកអឺរ៉ុបនៅចុងបូព៌ាប្រទេស
យើង​បាន​ឃើញ​នៅ​ក្នុង​កំណត់​សម្គាល់​មុន​រួច​ហើយ​ស្ដី​ពី​តួនាទី​របស់​ ពួក​អឺរ៉ុប​នៅ​ចុង​បូព៌ា​ប្រទេស ជា​ពិសេស​គឺ​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​ ថា​តើ​ពួក​នេះ​បាន​ធ្វើ​អ្វី​ខ្លះ​ប្រកប​ដោយ​ថាមពល​ដូច​ម្ដេច​នៅ​ក្នុង​ សតវត្សរ៍​ទី​១៥​ចាប់​ពី​ឆ្នាំ​១៤៩៨ មក​ចាប់​តាំងពី​ឈូង​សមុទ្រ​ពែក្ស​រហូត​ទៅ​ដល់​ប្រទេស​ជប៉ុន ។ យើង​បាន​ឃើញ​កម្លាំង​របស់​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់ ហើយ​និង​ការ​អង់អាច​របស់​គេ​រួច​ឃើញ​ឱនភាព​របស់​ពួក​នេះ​នៅ​ក្រោម​ការ​ វាយប្រហារ​របស់​ពួក​ហូឡង់​ដែល​ព័រទុយហ្គាល់​បាន​ច្បាំង​ជាមួយ​តាំង​តែ​ពី​នៅ ​ឯ​អឺរ៉ុប​ឯណោះ ក្រោយ​ពី​ការ​ដាក់​បញ្ចូល​ប្រទេស​ព័រទុយហ្កាល់​ទៅ​ក្នុង​ព្រះរាជាណាចក្រ​ អេស្ប៉ាញ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥៨០ និង​ការ​ហាម​ប្រាម​របស់​ស្ដេច​ហ្វីលីព​ទី​២​មិន​ឱ្យ​កប៉ាល់​ហូឡង់​ចូល​ចត​នៅ ​តាម​កំពង់ផែ​ក្នុង​ឧបទ្វីប ។ ក៏​ប៉ុន្ដែ​មិន​មែន​មាន​តែ​ពួក​ហូឡង់​មួយ​ប៉ុណ្ណោះ​ទេ​ដែល​បាន​មក​ប្រកួត​ ប្រជែង​ជាមួយ​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​នៅ​ចុង​បូព៌ា​ប្រទេស​នេះ​នៅ​មាន​ពួក​អឺរ៉ុប​ ផ្សេង​ទៀត​ជា​ច្រើន​ជា​អាទិ៍​គឺ​ពួក​អង់គ្លេស ពួក​ដាណឺម៉ាក តាម​ពិត​គឺ​ពួក​ន័រវែស​ទេ (តែស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់ដាណឺម៉ាក) និងពួក​បារាំង​ផង​ដែរ​ដែល​បាន​បញ្ជូន​នាវា​ពាណិជ្ជកម្ម​ឱ្យ​មក​ស្វែង​យល់​ពី ​ទឹកដី​តាម​ឆ្នេរសមុទ្រដើម្បី​ចាប់ផ្ដើម​ធ្វើ​ពាណិជ្ជកម្ម ។ ពួក​អ្នកមក​ក្រោយ​នេះ​បាន​សង្កេត​ឃើញ​ថា​ទីកន្លែង​សំខាន់ៗ​បាន​ត្រូវ​ពួក​ ព័រទុយហ្គាល់​កាន់​កាប់​អស់​ហើយ​ដោយ​ពួក​នេះ​បាន​មក​ដល់​តាំង​តែ​ពី​ឆ្នាំ​ ១៤៩៨​ម្ល៉េះ ។ ដោយ​មិន​អាច​ចូល​ទិញ​ទំនិញ​យក​មក​ពី​ឥណ្ឌា​នៅ​ក្រុង​លីស្បោន​បាន​ពួក​ហូឡង់​ បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​តាម​មក​រហូត​ដល់​ចុង​បូព៌ា​ប្រទេស​នេះ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥៩៩​ ហើយ​ពិនិត្យ​ឃើញ​ថា​ត្រូវ​តែ​ធ្វើ​សង្គ្រាម​វាយ​ប្រហារ​ទៅ​លើ​កប៉ាល់​របស់​ ពួក​អេស្ប៉ាញ និង​ព័រទុយហ្គាល់​ដុត​បំផ្លាញ​ទំនិញ​ចោល​មិន​ត្រូវ​ទិញ​យក​ទំនិញ​ទាំង​អស់​ នោះ​ទេ (28) ។

លទ្ធផល​ដំបូងៗ​ខាង​ពាណិជ្ជកម្ម​របស់​នាវា​ចម្បាំង​នៃ​បណ្ដា​ប្រទេស​ អស់នោះ​មិន​មែន​សុទ្ធ​តែ​ល្អ​ប្រសើរ​ជា​ទូទៅ​នោះ​ទេ ព្រោះ​ពួក​អ្នក​ដែល​បាន​មក​ដល់​មុន​គេ​បាន​កាន់​កាប់​ទីកន្លែង​សំខាន់ៗ​អស់​ ហើយ ហើយ​មាន​តួនាទី​មួយ​ក្នុង​ការ​បម្រើ​អ្នក​ដែល​មក​ដល់​ថ្មី ។ ប៉ុន្ដែ​ពួក​នាយ​កប៉ាល់​ក៏​ដូច​ជា​ពួក​ពាណិជ្ជករ​ដែរ​គេ​គិត​ថា​នៅ​មាន​ កន្លែង​សម្រាប់​ទាំងអស់​គ្នា​រក​កម្រៃ​ចំណេញ​ច្រើន​ណាស់​ដែល​ត្រូវ​ប្រមូល​ ហើយ​គេ​មិន​ទាន់​មាន​គំនិត​ចង់​ដណ្ដើម​យក​ទឹកដី​អ្នកស្រុក​អាយ​នៅ​ឡើយ​ទេ​ លើក​លែង​តែ​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​មួយ​ដែល​បាន​កាន់កាប់​កោះ​ហ្កូអាម៉ាឡាកា និង​ទីក្រុង​សំខាន់​ខ្លះ​ទៀត​ហើយ​និង​បាន​ទទួល​ការ​អនុញ្ញាត​ពី​ពួក​ចិន​ឱ្យ ​តាំងទី​ពេញ​សិទ្ធិ​នៅ​នឹង​ម៉ាកាវ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥៥៣ ដោយ​បង់​ពន្ធគយ​ឱ្យ​ចិន​ចំនួន​ជា​ប្រាក់​៥០០ណែន (ត្រូវជា៤ពាន់ហ្វ្រង់) ក្នុង​១​ឆ្នាំៗ (29) (ព័រទុយហ្គាល់​បាន​មក​តាំង​នៅ​លើ​កោះ​ម៉ាកាវ​នេះ​តាំង​តែ​ពី​ឆ្នាំ​១៥៣៧​ ម្ល៉េះ) ។ គេ​គិតតែ​ពី​រឿង​បង្កើត​រោងចក្រ​អគារ​ពាណិជ្ជកម្ម ឬ​ហាង​ធំៗ ។ នៅ​ទី​បញ្ចប់​គេ​យល់​ថា​ដើម្បី​ឱ្យ​បាន​សម្រេចគេ​មិន​គ្រាន់តែ​ត្រូវ​បញ្ជូន ​នាវា​ពាណិជ្ជកម្ម​៣​-​៤​គ្រឿង​ទៅ​កាន់​ឥណ្ឌា​ប៉ុណ្ណោះ​ទេ ប៉ុន្ដែ​ត្រូវ​បំពាក់​អាវុធ​ឱ្យ​នាវា​ទាំង​អស់​នោះ​ឱ្យ​ទៅ​ជា​នាវា​ចម្បាំង​ ផង​ហើយ​បង្កើន​ឱ្យ​រឹតតែ​ច្រើន​ដើម្បី​អាច​ការពា​ផ្លូវ​ចេញ​ចូល​អឺរ៉ុប​បាន​ ហើយ​ឱ្យ​រឹតតែ​ច្រើន​ថែម​ទៀត​នៅ​ឯ​ចុង​បូព៌ា​ប្រទេស ។ កន្លង​មក​មាន​នាវា​ដែល​គេ​រៀបចំ​ដូច​ខាងលើ​នេះ​នៅ​ឯ​អាំស្ទែរដាំ ឡុង រូអង់​ តែ​មិនមែន​ជា​កង​នាវា​មួយ​នោះ​ទេ ។ គឺ​នៅ​ពេល​នោះ​ហើយ​ដែល​គេ​បាន​នាំ​គ្នា​បង្កើត​ក្រុមហ៊ុន​ឥណ្ឌា​ភាគ​ខាងកើត​ ឡើង​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​នីមួយៗ​មាន​អ្នក​សុំការ​អនុញ្ញាត​ពី​រដ្ឋាភិបាល​ឱ្យ​គេ ​មាន​សិទ្ធិ​ធ្វើ​ពាណិជ្ជកម្ម​ផ្ដាច់​មុខ​នៅ​ចុង​បូព៌ា​រួច​ហើយ​ក៏​ធ្វើ​ ខ្លួន​គេ​ឱ្យ​ទៅ​ជា​ឯករាជ្យ​ឡើង ។
ចំពោះ​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​វិញ​ខុស​ពី​ហ្នឹង​គឺជា​និច្ច​ជា​កាល​គេ​ធ្វើ​ នាវាចរ​ ឬ​ធ្វើ​ពាណិជ្ជកម្ម​ដើម្បី​តែ​ស្ដេច​របស់​គេ​ប៉ុណ្ណោះ​ម្ល៉ោះ​ហើយ​ ពាណិជ្ជកម្ម​ត្រូវ​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​ឥទ្ធិពល​នយោបាយ ។ យ៉ាងណាមិញ​គេ​អាច​ពិនិត្យ​មើល​ឃើញ​ច្បាស់​ថា​នៅ​ពេល​ដែល​ប្រទេស​ ព័រទុយហ្គាល់​បាន​ត្រូវ​ដាក់​បញ្ចូល​ទៅ​ក្នុង​ប្រទេស​អេស្ប៉ាញ​ដោយ​ពេល​នោះ​ រដ្ឋាភិបាល​អេស្ប៉ាញ​យក​ចិត្ដ​ទុក​ដាក់​ចំពោះ​តែ​អាណានិគម​ដែល​គេ​មាន​នៅ​ឯ​ អាមេរិក​ខាងត្បូង និង​អាមេរិក​កណ្ដាល​ខ្លាំង​ជាងគេ​មិនសូវ​ជា​គាំទ្រ​សកម្មភាព​របស់​ពួក​ ព័រទុយហ្គាល់​ដែល​ទើបតែ​បាន​ក្លាយ​មក​ជា​ប្រជាជន​អេស្ប៉ាញ​ដែរ​នៅ​ឯ​ចុង​ បូព៌ា​ប្រទេស​ប៉ុន្មាន​ទេ ។

ក្រុមហ៊ុន​ឥណ្ឌា​ភាគ​ខាងកើត​មួយ​ដែល​កើត​មុន​គេ​គឺជា​ក្រុមហ៊ុន​របស់​ពួក ​ហូឡង់​បង្កើត​ឡើង​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥៩៤ ។ បន្ទាប់​មក​គឺ​ក្រុមហ៊ុន​របស់​អង់គ្លេស​បង្កើត​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥៩៩ ។ ក្រុមហ៊ុន​ទី​៣​ជា​របស់​បារាំង​បង្កើត​ឆ្នាំ​១៦០៤ រួច​ក្រុមហ៊ុន​ទី​៤​ជា​របស់​ដាណឺម៉ាក​បង្កើត​ឆ្នាំ​១៦១២ ។ បណ្ដា​ក្រុមហ៊ុន​ដែល​គេ​បង្កើត​ឡើង​ដំបូងៗ​គេ​នេះ​មាន​អាយុ​មិន​វែង​ ប៉ុន្មាន​ទេ ក្រុមហ៊ុន​ខ្លះ​ក៏​ដួល​រលំ​ភ្លាម​ទៅ​ខ្លះ​ទៀត​រក​បាន​ចំណេញ​ខ្លះ​តែ​មិន​អាច ​បែង​ចែក​ចំណេញ​នោះ​ឱ្យ​សមាជិក​ភាគហ៊ុន​បាន​ឡើយ ។ ក្រុមហ៊ុន​ភាគ​ច្រើន​ត្រូវ​បាន​ក្រុមហ៊ុន​ដែល​កើត​ឡើង​ក្រោយៗ​មក​ទៀត​ជំនួស​ វិញ ។ មក​ដល់​ត្រង់​នេះ​ខ្ញុំ​សូម​បញ្ជាក់​ថា​ខ្ញុំ​មិនមែន​មាន​បំណង​លើក​យក​ ប្រវត្ដិសាស្ដ្រ​របស់​ក្រុមហ៊ុន​ផ្សេងៗ​មក​រៀបរាប់​នោះ​ទេ​គឺ​ខ្ញុំ​ គ្រាន់តែ​ចង់​ជម្រាប​ជូន​ខ្លះៗ​ដើម្បី​ឱ្យ​បាន​ដឹង​អំពី​សកម្មភាព​របស់​ ក្រុមហ៊ុន​ទាំង​នោះ​ជា​ទូទៅ និង​ឱ្យ​ដឹង​ថា​តើ​គេ​បាន​ទទួល​លទ្ធផល​ដូច​ម្ដេច​ខ្លះ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ ។
មុន​ដំបូង​ក្រុមហ៊ុន​ទាំង​អស់​នោះ​ជា​ក្រុមហ៊ុន​របស់​ពួក​ពាណិជ្ជករ ហើយ​ភ្នាក់ងារ​របស់​គេ​មាន​ឋានៈ​ជា​ថៅកែ​ពាណិជ្ជករ ពាណិជ្ជករ​រង ឬ​អ្នក​រក​កម្រៃ​ជើងសា ។ ពួក​នេះ​ច្រើន​តែ​សុំ​ដី​តិចតួច​ពី​ស្ដេច​នគរ​នីមួយៗ​ដើម្បី​សង់​វរាសនៈ​ អគារ​ពាណិជ្ជកម្ម រោងចក្រ ឬ​ក៏​ឃ្លាំង​ស្ដុក​ទំនិញ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ ហើយ​គេ​បាន​ទាំង​យល់​ព្រម​បង់ពន្ធ​ដារ​ខ្លះៗ​លើ​ទំនិញ​ដែល​គេ​លក់ដូរ​នោះ​ ទៀត​ផង ។

មុន​ដំបូង​ក្រុមហ៊ុន​របស់​ប្រទេស​ណា​ក៏​ដូច​ជា​របស់​ប្រទេស​ណា​ដែរ​គេ​ បាន​ចាប់​ផ្ដើម​ឡើង​យ៉ាង​ដូច្នេះ ។ ក៏​ប៉ុន្ដែ​កាលពី​ពេល​ដែល​មាន​តែ​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​ប៉ុណ្ណោះ​នៅ​ចុង​បូព៌ា​ មុន​គេ​សភាពការណ៍​បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​កើត​មាន​ហេតុការណ៍​ផ្សេង​លើស​ពី​ការ​ដែល​ គ្រាន់​តែ​បង្កើត​អគារ​ពាណិជ្ជកម្ម និង​ការ​ធ្វើ​ពាណិជ្ជកម្ម ។ ពួក​នេះ​បាន​លូកដៃ​ចូលទៅ​ក្នុង​ផ្ទៃ​របស់​ប្រទេស​នីមួយៗ​ផ្ដល់​ជំនួយ​ឱ្យ​ទៅ ​ស្ដេច​ម្ខាង​ច្បាំង​ប្រឆាំង​នឹង​ស្ដេច​ម្ខាង​ទៀត​ហើយ​ទទួល​បាន​ដី​សម្បទាន​ រឹតតែ​ធំ​ឡើង ជួនកាល​ទទួល​បាន​ទីក្រុង​មួយ ឬ​ទឹកដី​មួយ​ទាំងមូល​តែ​ម្ដង ។ ជួនកាល​ទៀត​ដូច​ជា​នៅ​កាលីគុតកូ​ សាំងក្រង់​ កាន័រកាណា​ អ័រឌីយូ​ ជាដើម ពួក​នេះ​ទទួល​បាន​ដី​ទំនេរ​មួយ​កន្លែង​នៅ​ក្បែរ​ទីក្រុង​មួយ​នៅ​លើ​នោះ​ពួក​ គេ​ក៏​កសាង​បន្ទាយ​មួយ​រួច​ទីក្រុង​ថ្មី​មួយ​ទៀត ។ ពួក​គេ​បាន​ក្លាយ​បន្ដិច​ម្ដងៗ​ទៅ​ជា​មហា​អំណាច​យោធា​មួយ​ដែល​ធ្វើ​ឱ្យ​ ស្ដេច​ស្រុក​អាយ​ខ្លបខ្លាច​រហូត​ទាល់​តែ​ស្ដេច​ខ្លះ​បាន​ទាមទារ​ឱ្យ​ចុះ​ កិច្ចសន្យា​ជា​លាយ​ល័ក្ខណ៍​អក្សរ​នៅ​ពេល​ប្រគល់​ដី​សម្បទាន​ឱ្យ​ថា​មិន​សង់​ បន្ទាយ​ទេ ។

នៅ​ពេល​ដែល​ពួក​ហូឡង់​បាន​បង្ហាញ​ខ្លួន​ឡើង​នៅ​ចុង​បូព៌ា របៀបរបប​ពាណិជ្ជកម្ម​ពី​មុន​បាន​ផ្លាស់​ប្ដូរ​អស់​ទៅ​ហើយ ។ ចាប់​តាំង​តែ​ពី​មាន​ការ​ប្រកួត​ប្រជែង​គ្នា​ដំបូង​ម្ល៉េះ​គឺ​ចាប់ពី​ពេល​ ដែល​ស្ដេច​ហ្វីលីព​ទី​២ បាន​ហាម​ប្រាម​មិន​ឱ្យ​នាវា​ហូឡង់​ចូល​ចត​នៅ​តាម​កំពង់​ផែ​របស់​ ព័រទុយហ្គាល់ និង​អេស្ប៉ាញ​ នៅ​ចុង​បូព៌ា​ឯ​នេះ​គេ​ហាក់​ដូចជា​មាន​អារម្មណ៍​ថា​ពួក​អឺរ៉ុប​ដែល​មក​ដល់​ លែង​ជា​ពាណិជ្ជករ​ទៀត​ហើយ​តែ​មក​ជា​អ្នក​ដណ្ដើម​យក​ទឹកដី​វិញ​ម្ដង ។ គេ​គិត​ថា​ប្រទេស​ឥណ្ឌា​ក៏​ដូច​ជា​អាំងស៊ុយឡាំង ឥណ្ឌូចិន ចិន និង​ជប៉ុន​ផង​ដែរ​នឹង​ទទួល​បាន​នូវ​របៀប​របប​ធ្វើ​ឱ្យ​មាន​អារ្យធម៌​ថ្មី​ មួយ និង​ទទួល​បាន​នូវ​ការ​ណែនាំ​ឱ្យ​ចូល​កាន់​សាសនា​ថ្មី​មួយ​ហើយ​មាន​មហា​អំណាច ​ថ្មី​មួយ​មក​ដល់​ដែល​គេ​មិន​ដែល​ស្គាល់​ពី​មុន​មក​សោះ ។
នៅ​កន្លែង​ខ្លះ​ស្ដេច​ស្រុក​អាយ​រអ៊ូរទាំ​ថាពួក​ព័រទុយហ្គាល់​នេះ​បាន​មក ​ធ្វើ​ឱ្យ​ល្អក់​កករ​នៅ​ក្នុង​ស្រុក​ដោយ​នាំ​ឱ្យ​អ្នកស្រុក​បែរ​ទៅ​កាន់​ សាសនា​កាតូលិក​វិញ​មក​រំខាន​ដល់​របរ​រកស៊ី​របស់​ពួក​ពាណិជ្ជករ​ដែល​កាន់​ សាសនា​មហាម៉ាត់ និង​ជួនកាល​កាន់​ជើង​គូប្រឆាំង​របស់​ខ្លួន​គេ​ទៀត​ផង ។ ស្ដេច​ទាំង​អស់​នោះ​បាន​នាំ​គ្នា​ប្ដឹង​ទៅ​ពួក​ហូឡង់​ដែល​ទើបតែ​មក​ដល់​ ដើម្បី​ឱ្យ​ជួយ​វាយ​ប្រហារ​ទៅ​លើ​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​ដូច​ជា​នៅ​កាណាអ័រណា​ ហ្គាប៉ាតាណាំសាន់តូមេ ជាដើម ។ ជួនកាល​គេ​គ្រាន់​តែ​ប្ដឹង​ឱ្យ​ជួយ​ការពារ​ពី​ការ​វាយ​ប្រហារ​របស់​ពួក​ ព័រទុយហ្គាល់​ប៉ុណ្ណោះ ។ ដោយ​ហូឡង់ និង​អេស្ប៉ាញ កំពុង​តែ​ច្បាំង​គ្នា​នៅ​ឯ​អឺរ៉ុប ហើយ​ដោយ​ប្រទេស​ព័រទុយហ្គាល់​បាន​ត្រូវ​គេ​ដាក់​បញ្ចូល​ទៅ​ក្នុង​អេស្ប៉ាញ​ ហើយ​គេ​គិត​ថា​វា​គឺជា​ការ​ធម្មតា​ទេ​ដែល​ព័រទុយហ្គាល់ និង​ហូឡង់​ច្បាំង​គ្នា​នៅ​ចុង​បូព៌ា​នេះ ។ បើសិនជា​ចង់​ដឹង​ឱ្យ​បាន​រឹតតែ​ច្បាស់​លាស់​ថែម​ទៀត​អំពី​ទំនាក់​ទំនង​រវាង​ ហូឡង់​ជាមួយ​នឹង​ព័រទុយហ្គាល់​នា​សម័យ​នោះ​ថា​តើ​ហូឡង់​បាន​ផ្ដល់​ជំនួយ​ឱ្យ ​ស្ដេច​ស្រុក​អាយ​ប្រឆាំង​នឹង​ព័រទុយហ្គាល់​ដូច​ម្ដេច​ហើយ​តើ​ថា​ពួក​ ព័រទុយហ្គាល់​បាន​ចង​សម្ព័ន្ធ​មេត្រីភាព​ជាមួយ​ស្ដេច​ស្រុក​អាយ​ប្រឆាំង​នឹង ​ហូឡង់​វិញ​យ៉ាង​ដូចម្ដេច​ដើម្បី​អាច​វាយ​តម្លៃ​បាន​ថា​តើ​វាបាន​នាំ​មក​នូវ ​ផល​អាក្រក់​ដល់​ប្រជាជាតិ​ទាំង​២​ដូច​ម្ដេច​ខ្លះ​សូម​អញ្ជើញ​អាន​សៀវភៅ​ របស់​លោក​ហ្គោជេ​ស៊ូតិន ។ ​ជំនួយ​ និង​ចំណង​មេត្រីភាព​ទាំង​អស់នោះ​មិនមែន​សុទ្ធតែ​បាន​មក​ដោយ​ទទេ​នោះ​ទេ ។ ​ដើម្បី​ជា​ការ​តប​ស្នង​ចំពោះ​ជំនួយ​របស់​ពួក​បរទេស​ស្ដេច​ស្រុក​អាយ​បាន​ ផ្ដល់​ដី​សម្បទាន ឬ​ទីក្រុង​មួយ​ជា​ថ្នូរ​ដី​សម្បទាន ឬ​ទីក្រុង​នោះ​មិន​យូរ​មិន​ឆាប់​បាន​ក្លាយ​ទៅ​ជា​រដ្ឋ​តូច​មួយ​របស់​ពួក​ ព័រទុយហ្គាល់ ឬ​ហូឡង់​ជា​រដ្ឋ​សម្រាប់​តែ​ពួក​បរទេស​ដែល​ក្រោយ​មក​បង្ក​ជា​ការ​លំបាក​ ផ្សេងៗ​ជៀស​មិន​រួច​ទាមទារ​ឱ្យ​ដោះ​ស្រាយ​តាម​ការ​សម្រប​សម្រួល ។ ដោយ​ពួក​បរទេស​នេះ​មាន​គ្នា​តិច​ស្ដេច​ស្រុក​អាយ​គិត​ថា​គេ​អាច​វាយ​ឱ្យ​ បរាជ័យ​បាន​ដោយ​កម្លាំង​ប្រជាជន​ដ៏​ច្រើន​លើស​លុប​របស់​គេ ។ ប៉ុន្ដែ​ចំពោះ​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​ ឬ​ហូឡង់​វិញ​គេ​គិត​ថា​ពួក​គេ​អង់អាច​ក្លាហាន​ហើយ​មាន​អាវុធ​ល្អៗ​ជាង និង​មាន​មេ​បញ្ជាការ​ខ្លាំងពូកែ​ជាង ហើយ​ជា​ទូទៅ​ពួក​អឺរ៉ុប​តែងតែ​ចង់​ដោះស្រាយ​ដោយ​ការ​ប្រយុទ្ធ​ឱ្យ​សត្រូវ​ បរាជ័យ​ជា​ជាង​ការ​ចរចា​គ្នា ។ កាលណា​គេ​វាយ​សត្រូវ​ឱ្យ​បរាជ័យ​គេ​ទទួល​បាន​ផល​ច្រើន​ជាង​ការ​ចុះ​ សន្ធិសញ្ញា ។ ហើយ​កាលណា​គេ​វាយ​ដណ្ដើម​យក​បាន​ទីក្រុង​ណា​មួយ​ពួក​ទាហាន​តែងតែ​សប្បាយ​នឹង ​ធ្វើ​ការ​បំផ្លិច​បំផ្លាញ​ប្រមែប្រមូល​យក​ទ្រព្យសម្បត្ដិ​អស់​គ្មាន​សល់ ។

ជួនកាល​ពួក​អឺរ៉ុប​មិន​បាន​រង់ចាំ​ឱ្យ​មាន​ការ​ប្ដឹង​តវ៉ា ឬ​មាន​ការ​បង្ក​រឿង​ដើម្បី​យក​លេស​នឹង​ធ្វើការ​វាយ​ប្រហារ​ទៅ​លើ​ប្រទេស​មួយ ​ហើយ​ដណ្ដើម​យក​តែ​ម្ដង​នោះ​ទេ​ជាក់ស្ដែង​ដូច​ជា​ករណី​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​កាល ​នៅ​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​អាល់ប៊ុយគែក បាន​ដណ្ដើម​យក​កោះ​ហ្កូអា​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥១០ រួច​ម៉ាឡាកា​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥១១​ជាដើម ។ ការ​វាយ​ដណ្ដើម​យក​ម៉ាឡាកា​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​មាន​ប្រតិកម្ម​ជា​ខ្លាំង​នៅ​ ចុង​បូព៌ា​នេះ​មិនមែន​ដោយ​សារ​ថា​ម៉ាឡាកា​នេះ​ជា​ច្រក​ចេញ​ចូល​សំខាន់​មួយ​ សម្រាប់​នាវាចរ​នៅ​លើ​ពិភពលោក​ជា​ចំណុច​កណ្ដាល​នៃ​ពិភព​ទាំង​៣​គឺ​ពិភព​ ហិណ្ឌូ ពិភព​ម៉ាឡេ និង​ពិភព​ឥណ្ឌូចិន​ដែល​បន្ដ​រហូត​ទៅ​ដល់​ស្រុក​ចិន​ដ៏​ធំ​ហើយ​និង​ប្រទេស​ ជប៉ុន​ទៀត​ផង​នោះ​ទេ​ក៏​ប៉ុន្ដែ​ពីព្រោះ​ព័រទុយហ្គាល់​វាយ​ដណ្ដើម​យក​ ម៉ាឡាកា​បាន​ដោយ​គ្មាន​ជម្លោះ​គ្មាន​មូលហេតុ​អ្វី​សម​ស្រប​សោះ ។ អាល់ប៊ុយគែក​អាច​នឹង​ពន្យល់​បាន​ពី​មូលហេតុ​វាយ​យក​កោះ​ហ្កូអា និង​កោះ​ទ្រីណាសេរីម​ក៏​ប៉ុន្ដែ​គេ​មិន​អាច​ពន្យល់​មូលហេតុ​នៃ​ការ​វាយ​យក​ ម៉ាឡាកា​បាន​ទេ​បើ​ពុំ​នោះ​គឺ​ដោយ​សារ​ទីក្រុង​នេះ​មាន​ទីតាំង​ល្អ​សំខាន់​ លេខ​មួយ​មាន​ស្ដេច និង​ប្រជាជន​កាន់​សាសនា​មហាម៉ាត់​ខុស​ពី​ព័រទុយហ្គាល់​ដែល​កាន់​សាសនា​ កាតូលិក ។ ដោយ​មាន​ទីតាំង​រួច​ហើយ​នៅ​ហ្កូអា​ ម៉ាកាវ​ និង​ម៉ាឡាកា​ ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​បាន​ក្លាយ​ទៅ​ជា​មហា​អំណាច​ដ៏​ខ្លាំងក្លា​មួយ ប៉ុន្ដែ​ពួក​នេះ​ត្រូវ​ប្រយុទ្ធ​តតាំង​ជាមួយ​ពួក​ហូឡង់​ដែល​ទើប​តែ​នឹង​ដល់​ តែ​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​មិត្ដ​របស់​ស្ដេច​ស្រុក​អាយ ហើយ​បាន​ចាប់​ផ្ដើម​វាយ​ដណ្ដើម​យក​បន្ទាយ​ផ្សេងៗ​របស់​ព័រទុយហ្គាល់​នៅ​ ឥណ្ឌា និង​ម៉ាឡាកា​ដោយ​មាន​ការ​គាំទ្រ​ពី​ពួក​ជ្វា​ផង ។

ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​បាន​ត្រូវ​គេ​បណ្ដេញ​ចេញ​ពី​ប្រទេស​ជប៉ុន​ព្រោះ​ពួក​ នេះ​គិតគូរ​តែ​ពី​រឿង​ទាក់​ទាញ​អ្នក​ស្រុក​ឱ្យ​ផ្លាស់​ប្ដូរ​សាសនា​ច្រើន​ ជាង​ការ​រកស៊ី​គិតគូរ​ពី​រឿង​ដណ្ដើម​យក​អំណាច​ខ្លាំង​ជាង​ការ​ដណ្ដើម​ ទីផ្សារ និង​ម្យ៉ាង​ទៀត​ព្រោះ​លោកសង្ឃ​កាតូលិក និង​សាវ័ក​របស់​គេ​ច្រើន​តែ​ជា​អ្នក​បង្ក​បញ្ហា មិន​មែន​ជា​អ្នក​ចូល​ចិត្ដ​សន្ដិភាព ។ នៅ​ពេល​ដែល​គេ​ចាប់បង្ខំ​ពួក​សេស្វ៊ីត​១១៧​នាក់ ពួក​ហ្វ្រង់ស៊ីស្កាំង​២២​នាក់ និង​ពួក​បព្វជិត​ព័រទុយហ្គាល់​២០០​នាក់ ឱ្យ​ចុះ​កប៉ាល់​ចេញពី​ជប៉ុន​យក​ទៅ​ដាក់​នៅ​ម៉ាកាវ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៦១៧ ពេល​នោះ​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ជប៉ុន​មាន​ប្រជាជន​ចំនួន​១​លាន​៧​សែន​នាក់​ដែល​បាន ​ប្ដូរ​ចូល​កាន់​សាសនា​កាតូលិក ។ តាម​ពិត​ពួក​ជប៉ុន​គ្មាន​បំណង​បណ្ដេញ​ពួក​ពាណិជ្ជករ​ព័រទុយហ្គាល់​ចេញ​ពី​ ស្រុក​ទេ​ក៏​ប៉ុន្ដែ​ពួក​លោកសង្ឃ​កាតូលិក​បាន​លួច​ត្រលប់​ចូល​មក​វិញ​ដោយ​ លាក់​កំបាំង​ហើយ​ពួក​អ្នក​ដែល​បាន​ប្ដូរ​ទៅ​កាន់​សាសនា​កាតូលិក​ចំនួន​ទាំង​ ១.៧៥០.០០០​នាក់​បាន​នាំ​គ្នា​រំជើប​រំជួល​ឡើង​ ជា​ហេតុ​ដែល​ធ្វើ​ឱ្យ​គេ​បណ្ដេញ​ចេញ​ទាំងអស់​គ្នា​ទៅ ។ ចំណែក​ពួក​ហូឡង់​វិញ ពួក​នេះ​គោរព​សាសនា​អ្នកស្រុក​អាយ​ មិន​រវីរវល់​នឹង​ការ​ទាក់ទាញ​មនុស្ស​ឱ្យ​ប្ដូរ​ចូល​កាន់​សាសនា​កាតូលិក​ទេ បើ​ទោះ​ជា​ថា​គេ​ជា​អ្នក​ជឿជាក់​ក្នុង​សាសនា​កាតូលិក​នេះ​ក៏​ដោយ ម្ល៉ោះ​ហើយ​គេ​ទទួល​បាន​ការ​អនុញ្ញាត​ឱ្យ​តាំងទី​លំនៅ​លើកោះហ៊ីរ៉ាដូ (ដេស៊ីម៉ា) នៅ​ចំ​ពី​មុខ​ណាហ្គាសាគី​ឱ្យ​បើក​អគារ​ពាណិជ្ជកម្ម​រក​ស៊ី​នៅ​ទីនោះ ហើយ​បើ​រដ្ឋាភិបាល​ត្រូវការ​ប្រាក់​គេ​ឱ្យ​ខ្ចី ។ ក្រោយ​មក​ពួក​អង់គ្លេស​ក៏​ទទួល​បាន​នូវ​បុព្វសិទ្ធិ​ដូច​គ្នា​នេះ​ដែរ ហើយ​ចាប់ពី​ពេល​នោះ​មក​ពាណិជ្ជកម្ម​នៅ​ប្រទេស​ជប៉ុន​បាន​ក្លាយ​ទៅ​ជា​មុខរបរ ​ដ៏​ល្អ​ប្រសើរ​មួយ ។

នៅ​ពេល​ដែល​ពួក​អង់គ្លេស និង​បារាំង​ចាប់​ផ្ដើម​មាន​តួនាទី​សំខាន់​នៅ​ចុង​បូព៌ា ពេល​នោះ​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​នៅ​មាន​សេស​សល់​តែ​ទឹកដី​បន្ដិច​បន្ដួច​ដែល​គេ​ កាន់កាប់​ពី​មុន និង​ទឹកដី​អាណាចក្រ​ឥណ្ឌា​ខ្លះៗ​ប៉ុណ្ណោះ ។ ពេល​នោះ​ពួក​ហូឡង់​ដែល​បាន​ប្រយុទ្ធ​នឹង​ពួក​អង់គ្លេស​ដែល​ចង់​វាតទី​នៅ​លើ​ សមុទ្រ​ចុង​បូព៌ា​ដែរ​បាន​បើក​ការ​វាយ​ប្រហារ​ទៅ​លើ​នាវា​របស់​ពួក​ ព័រទុយហ្គាល់​ដណ្ដើម​យក​ទំនិញ ហើយ​បាន​ធ្វើ​នាវាចរ​នៅ​ពាសពេញ​អាំងស៊ុយឡាំង​ដណ្ដើម​យក​ហ្សាកាតា​កូអិន និង​បាតាវីយ៉ា​ នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៦១៨ ។ ពួក​បារាំង និង​អង់គ្លេស​មិន​បាន​រំខាន​ដល់​ការងារ​នេះ​ទេ ហើយ​គេ​បាន​ទាំង​ទះដៃ​អបអរ​ទៀត​ផង​ចំពោះ​ការ​ដែល​ហូឡង់​បាន​បណ្ដេញ​ ព័រទុយហ្គាល់​ចេញ​ពី​សិង្ហបុរី ម៉ាឡាកា ប្រជុំ​កោះ​ប៉ុងហ៊ូ ​ឬ​ប៉េស្កាឌ័រ​ នៅ​ក្នុង​ច្រក​កោះ​ហ្វ៊័រម៉ូស និង​ជា​ពិសេស​នៅ​ពេល​ដែល​ហូឡង់​បាន​ទទួល​កោះ​ហ្វ៊័រម៉ូស​ពី​ចិន​ជា​ថ្នូរ​ នឹង​កោះ​ប៉េស្កាឌ័រ ។
គឺ​ចេញ​ពី​បាតាវីយ៉ា​ដែល​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​មូលដ្ឋាន​នៃ​ទឹកដី​ដណ្ដើម​បាន​ ទាំងអស់​នៅ​ចុង​បូព៌ា​ប្រទេស​នេះ​ឯង​ដែល​នាវា​ហូឡង់​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ទៅ​ គ្រប់​ទិស​ទីមាន​ឥណ្ឌា ឥណ្ឌូចិន ជប៉ុន ចិន បញ្ជា​ដោយ​អ្នក​ដើរ​កប៉ាល់​ពោរពេញ​ទៅ​ដោយ​សេចក្ដី​ក្លាហាន និង​គ្មាន​ការ​ច្របូក​ច្របល់​ក្នុង​អារម្មណ៍​ទៅ​ត្រួតពិនិត្យ​ការ​រកស៊ី​តាម ​អគារពាណិជ្ជកម្ម​របស់​គេ ឬ​ដឹក​ទំនិញ​ទៅ​មក​ពី​ប្រទេស​មួយ​ទៅ​ប្រទេស​មួយ ផ្ទេរ​ផ្ទូរ​ចុះ​ឡើង​មុន​នឹង​សម្រេច​ដឹក​យក​តែ​របស់​ដែល​មាន​តម្លៃ​ពី​ចុង​ បូព៌ា​ទៅ​អឺរ៉ុប​ដែល​លក់​ចេញ​បាន​តម្លៃ​យ៉ាង​ខ្ពស់ ។

នៅ​ពេល​ដែល​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់ និង​ហូឡង់​អស់​ឥទ្ធិពល​ទៅ បាន​ទុក​កន្លែង​ឱ្យ​អ្នក​ក្រោយៗ​ម្ដង​ម្យ៉ាង​គឺ​ដោយសារ​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​ គ្មាន​កម្លាំង​នឹង​ច្បាំង​ដណ្ដើម​តទៅ​ទៀត ឯ​ពួក​ហូឡង់​វិញ​គេ​បាន​ប្រមូល​ផ្ដុំ​កម្លាំង​នៅ​តែ​ត្រឹម​ភាគ​ខាងកើត និង​ខាងត្បូង​ឧបទ្វីប​ម៉ាឡេ​ប៉ុណ្ណោះ ពេល​នោះ​ប្រជាជន​ឥណ្ឌា​ត្រូវ​ប្រឈម​មុខ​ជា​មួយ​មហា​អំណាច​ថ្មី​២​ទៀត​គឺ​ បារាំង​ដែល​នៅ​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​លោក​ឌុយផ្លិច​ និង​អង់គ្លេស​ដែល​នៅ​ក្រោម​ការ​ដឹកនាំ​របស់​ល័រគ្លីវ​ និង​ពួក​អ្នក​បន្ដ​វេន​របស់​គាត់ ។ ​ដោយ​សារ​ចង់​មាន​អគារ​ពាណិជ្ជកម្ម​ មាន​ភូមិ​ទីក្រុង​មាន​អំណាច​ដូច​ព័រទុយហ្គាល់ ពួក​អ្នក​មក​ដល់​ថ្មី​នេះ​ក៏​ចាប់​អនុវត្ដ​តាម​នយោបាយ​របស់​ពួក​ ព័រទុយហ្គាល់​ដែរ ដោយ​ចូលរួម​ក្នុង​សង្គ្រាម​រវាង​រដ្ឋ​ស្រុក​អាយ​ ធ្វើ​អន្ដរាគមន៍​ចូល​ក្នុង​សង្គ្រាម​ស៊ីវិល​រវាង​ស្ដេច​រាជវង្ស​តែ​មួយ​ដែល​ ឈ្លោះ​ដណ្ដើម​អំណាច​គ្នា ។ ​មុន​ដំបូង​នយោបាយ​នេះ​មាន​បំណង​ត្រឹមតែ​ដណ្ដើម​យក​ទឹកដី​នៅ​ក្នុង​ពេល​ដែល​ មាន​ភាព​ច្របូក​ច្របល់ និង​សង្គ្រាម​ប៉ុណ្ណោះ ។ ក៏​ប៉ុន្ដែ​ដល់​យូរៗ​ទៅ​នយោបាយ​នេះ​ចេះ​តែ​ទាក់ទិន​ឆ្ងាយ​ទៅៗ​រហូត​ដល់​ថា​ ប្រទេស​ឥណ្ឌា​ទាំងមូល​ត្រូវ​ក្លាយ​ទៅ​ជា​ភ្នក់ភ្លើង​ឆេះ​សន្ធោ​សន្ធៅ​ដែល​នៅ ​ក្នុង​នោះ​ពួក​បារាំង និង​ពួក​អង់គ្លេស​ដែល​ជា​សត្រូវ​នឹង​គ្នា​ស្រេច​ទៅ​ហើយ​នៅ​ឯ​អឺរ៉ុប​បាន​មក​ ជួប​គ្នា​ក្នុង​នាម​ជា​គូ​បដិបក្ខ​នៅ​ឯ​ឥណ្ឌា​វិញ​ ម្នាក់ៗ​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ជួរ​ទ័ព​របស់​ស្ដេច​ស្រុក​អាយ​ប្រឆាំង​គ្នា​មុន​ ដំបូង​គ្រាន់​តែ​ជា​អ្នក​ស៊ីឈ្នួល​ច្បាំង​ទេ តែ​ក្រោយ​មក​ច្បាំង​កាប់​សម្លាប់​គ្នា​ដណ្ដើម​ទឹកដី​តែ​ម្ដង ។
នយោបាយ​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​រដ្ឋ​ស្រុក​អាយ​ជា​ច្រើន​ធ្លាក់​ចូល​ក្នុង​ដៃ​ បារាំង និង​អង់គ្លេស ហើយ​នៅ​ពេល​ដែល​អាណាចក្រ​ម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​ដួល​រលំ​បាត់​ទៅ​ទុក​ឱ្យ​ពួក​ មហាសេដ្ឋី​បែងចែក​ទឹកដី​គ្នា គេ​បាន​ចោទ​សំណួរ​ឡើង​ថា​តើ​ប្រទេស​ឥណ្ឌា​នឹង​ទៅ​ជា​របស់​បារាំង​ ឬ​របស់​អង់គ្លេស ។ ទី​បញ្ចប់​ឥណ្ឌា​ក៏​បាន​ក្លាយ​ទៅ​ជា​របស់​អង់គ្លេស ឯ​ពួកបារាំង និង​ព័រទុយហ្គាល់​នៅ​មាន​សល់​តែ​ទីក្រុង​លំនៅ​គេហបាល និង​ទីតាំង​ដាច់ៗ​ពី​គេ​ប៉ុណ្ណោះ​នៅ​លើ​ឧបទ្វីប​ហិណ្ឌូស្ថាន​នេះ ។ យើង​បាន​ឃើញ​ពី​ខាងលើ​រួច​ហើយ​អំពី​អំណាច​របស់​អាណាចក្រ​ម៉ុងហ្គោល​ដែល​ បាប៊ែរ​ត្រូវ​ជា​បច្ឆាញាតិ​របស់ទីមួខាន់ (តាមែរឡង់) បាន​បង្កើត​ឡើង​នៅ​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី​១៦ នៅ​ពី​ខាងជើង​ប្រទេស​ឥណ្ឌា ។

នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥២៤ បាប៊ែរ​បាន​ធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្លងកាត់​ព្រំដែន​ចូល​ទៅ​វាយ​ពួក​ប៉ាតង់​ដឺ​ឡូឌី ដែល​សោយរាជ្យ​នៅ​ទីក្រុង​ដែល្លី​ឱ្យ​បរាជ័យ​នៅ​ក្នុង​សមរភូមិ​ប៉ានីប៉ាត់ ។ បន្ទាប់​មក​បាប៊ែរ​បាន​វាយ​ពួក​រាជបុត្រ​ដែល​បាន​អះអាង​ថាខ្លួ​ន​ជា​ពូជពង្ស ​អតីត​ក្សត្រ​ឥណ្ឌា​នៅ​ជិត​អាក្រា​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥២៧ ។ បុត្រា​របស់​បាប៊ែរ​ឈ្មោះ​ថា ហ៊ូម៉ាយុន​ បាន​ឡើង​កាន់​អំណាច​បន្ដ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥៣០ ហើយ​បាន​បន្ដ​វាយ​ដណ្ដើម​យក​ម៉ាល់វ៉ា និង​គុជរដ្ឋ (តែត្រូវមេទ័ពអាហ្វហ្គានម្នាក់ទម្លាក់ពីរាជបល្ល័ង្កដណ្ដើមយកអំណាចឆ្នាំ១៥៤១) ក៏រត់ភៀសខ្លួន​ទៅ​រស់នៅ​ឯ​ស្រុក​ពែរ្ស រួច​ត្រលប់​មក​សោយរាជ្យ​វិញ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥៥៤ ។ ហ៊ូម៉ាយុន​បាន​កសាង​រាជវាំង​ដ៏​ល្អ​នៅ​ក្នុង​រាជធានី​ដែល្លី ។ បុត្រា​របស់​បាប៊ែរ​ឈ្មោះ​ថាអាក់បារ ដែល​គេ​ហៅ​ថា មហា​អាក់បារ បាន​ឡើង​សោយរាជ្យ​បន្ដ​ពី​ព្រះ​បិតា​ក្នុង​ជន្មាយុ​១៥​ព្រះ​វស្សា​នៅ​ក្នុង​ ឆ្នាំ​១៥៥៥ ។ អាក់បា​បាន​វាយ​ពួក​អាហ្វហ្គាន​ដែល​ប្រុង​ចូលលុក​លុយ​ឱ្យ​បរាជ័យ​វាយ​សំណង់​ នៅ​ក្នុង​រាជធានី​អាក្រា​ធ្វើ​ពី​ឥដ្ឋ​ចោល ហើយ​សង់​បនា្ទយ​រឹង​មាំ​មាន​ជញ្ជាំង​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម​ពណ៌​ក្រហម​បង្ក្រាប​ការ​ បះបោរ​របស់​ពួក​មេកោយ​ធំៗ​ដណ្ដើម​យក​បឹងហ្កាល់​នៅ​ពី​ខាងកើត​រួច​កាប៊ុល និង​កាស្មៀរ​ពី​ខាង​ពាយ័ព្យ​ចាប់​បង្ខំ​ប្រជារាស្ដ្រ​ឱ្យ​គោរព​ច្បាប់​ឱ្យ​ ជីក​ព្រែក​កសាង​ផ្លូវថ្នល់ ហើយ​បាន​ចេញ​ច្បាប់​គ្រប់គ្រង​អាណាចក្រ​ប្រកប​ដោយ​ជោគជ័យ ។ ស្ដេច​អង្គ​នេះ​មាន​បំណង​ចង់​បង្កើត​សាសនា​មួយ​ដែល​មាន​ការ​អនុគ្រោះ​ច្រើន​ ជាង​ក៏​ប៉ុន្ដែ​ទ្រង់​ត្រូវ​សុគត​បាត់​ទៅ​ក្រោម​ការ​យំសោក​ស្ដាយ​ស្រណោះ​ពី​ ប្រជាជន​ឥណ្ឌា​ទាំងមូល ។ ពួក​អឺរ៉ុប​បាន​ចាត់​ទុក​អាក់បា​ថា​គឺជា​ស្ដេច​ម៉ុងហ្គោល​មួយ​អង្គ​ដែល​ ខ្លាំងក្លា​ជាង​គេ​ព្រោះ​ថា​ព្រះ​អង្គ​ខ្លាំង​ទាំង​នៅ​ក្នុង​ការ​ធ្វើ​ សង្គ្រាម​ខ្លាំង​ទាំង​នៅ​ពេល​មាន​សន្ដិភាព ។ មរណភាព​របស់​អាក់បា​បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​អាណាចក្រ​ម៉ុងហ្គោល​ចុះ​ខ្សោយ ។ បុត្រា​របស់​អាក់បា​ដែល​ធ្លាប់​បាន​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​ព្រះ​អង្គ​បាន​ត្រូវ​ កូនៗ​ធ្វើ​ចម្បាំង​ជាមួយ​ បង្ខំ​ឱ្យ​រត់គេច​ខ្លួន​ទៅ​នៅ​ឯ​ឡាហ័រ ។ ចៅ​របស់​អាក់បា​ឈ្មោះ សាជេហាន ក៏​ត្រូវ​កូន​ទាំង​៤​នាក់​ដែល​ខ្លួន​បាន​កាត់​ទឹកដី​បែងចែក​ឱ្យ​ហើយ​ធ្វើ​ សង្គ្រាម​ជាមួយ​ហើយ​ត្រូវ​កូន​ម្នាក់​ឈ្មោះ​ថា អូរែងហ្សេប ដែល​មាន​ជ័យជម្នះ​លើ​បងប្អូន​ទាំង​៣​នាក់​ទៀត​ចាប់​បង្ខាំង​ក្នុង​វាំង​ហើយ​ ឡើង​សោយរាជ្យ​ជំនួស​វិញ ។ ​ព្រះរាជា​ក្រោយ​នេះ​ជា​មនុស្ស​ឆ្លាត​ហើយ​ក្លាហាន​យល់​ដឹង​អំពី​នយោបាយ​ ច្រើន​គ្មាន​ការ​សង្កា​មាន​ល្បិច​បន្ដិច​តែ​រស់នៅ​សាមញ្ញ ។ ទ្រង់​មាន​កិត្ដិនាម​ល្បីល្បាញ​ខ្លាំង​ណាស់​ក៏​ប៉ុន្ដែ​ការ​ត្រួតត្រា​ទៅ​លើ ​ប្រទេស​ឥណ្ឌា​របស់​ព្រះ​អង្គ​មិន​សូវ​ជា​ស្រួល​ប៉ុន្មាន​ទេ ។ ដោយ​កន្លង​មក​មាន​ការ​បះបោរ​របស់​រាជបុត្រា​ប្រឆាំង​នឹង​ព្រះ​បិតា​ដូច្នេះ​ ម្ល៉ោះ​ហើយ​ពួក​ចៅហ្វាយ​ខែត្រ​ស្ដេចត្រាញ់​ក៏​មិន​សូវ​មាន​ស្មារតី​ចំណុះ​ ព្រះរាជា​ប៉ុន្មាន​ដែរ ។ ហេតុការណ៍​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​អាណាចក្រ​ម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​បែក​បាក់​ហើយ​ អូរែងហ្សេប​ហាក់​ដូចជា​បានដឹង​អំពី​រឿង​នេះ​នៅ​ពេល​ដែល​កូន​២​នាក់​បាន​ចាប់ ​កាន់​អាវុធ​ប្រឆាំង​នឹង​ព្រះ​អង្គ ។ អូរែងហ្សេប​បាន​ចាប់​កូន​ទាំង​២​ដាក់​គុក​រួច​បាន​ឱ្យ​គេ​ដាក់​ថ្នាំពុល​ឱ្យ ​ផឹក​ក៏​ប៉ុន្ដែ​បន្ទាប់​មក​ក៏​យំសោក​សង្រេង​ស្ដាយ​ស្រណោះ​ក្រោយ​រហូត​ដល់​ ធ្លាក់​ខ្លួន​មាន​ជំងឺ ។ ពេល​នោះ​ពួក​ម៉ារ៉ាត់ ពួក​រាជបុត្រ និង​ពួក​ហិណ្ឌូ​បាន​ងើប​បះបោរ​ឡើង ហើយ​កូន​របស់​អូរែងហ្សេប​ម្នាក់​បាន​ចូល​ដៃ​ជាមួយ​នឹង​ពួក​ម៉ារ៉ាត់​ទៀត​ផង​ ក៏​ប៉ុន្ដែ​អូរែងហ្សេប​បាន​វាយ​បំបាក់​ពួក​បះបោរ​ឱ្យ​បរាជ័យ​ហើយ​ដើម្បី​ រាំង​ខ្ទប់​ការ​ប្រឆាំង​ផ្សេងៗ​បន្ធូរបន្ថយ​ការ​មិន​ពេញ​ចិត្ដ និង​បង្ហាញ​ឱ្យ​ឃើញ​ថា​បណ្ដា​ការ​បះបោរ និង​សង្គ្រាម​ស៊ីវិល​ទាំង​អស់​នេះ​មិន​បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​កម្លាំង​របស់​ព្រះ​អង្គ ​ចុះ​ខ្សោយ​នោះ ទ្រង់​បាន​វាយ​យក​វីសៀពួរ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៦៨៧ យក​ព្រះរាជាណាចក្រ​ហ្គុលកុង​នៅ​ក្នុង​ខែ​កុម្ភៈ ឆ្នាំ​១៦៨៨ ។ ព្រះ​អង្គ​សុគត​នៅ​ខែ​កុម្ភៈ​ ឆ្នាំ​១៧០៧ ដែល​គ្រប​ដណ្ដប់​ទៅ​ដោយ​ជោគជ័យ និង​ឧក្រិដ្ឋកម្ម ។ អូរែងហ្សេប​សោយរាជ្យ​បាន​៥០​ឆ្នាំ​នៅ​លើ​អាណាចក្រ​ដ៏​ធំ​មួយ​ដែល​ទ្រង់​បាន​ ដណ្ដើម​យក​រាជាណាចក្រ​ចំនួន​១០​ទៀត​មក​បញ្ចូល​បន្ថែម​អាណាចក្រ​នោះ​លាត​ សន្ធឹង​នៅ​លើ​ខ្សែ​រយៈ​បណ្ដោយ និង​ខ្សែ​រយៈ​ទទឹង​ចម្ងាយ​២៥​អង្សា ។ អាណាចក្រ​ដ៏​ធំ​នោះ​មាន​ប្រជាជន​៦៤​លាន​នាក់ ដែល​ផ្ដល់​ចំណូល​ច្រើន​ជាង​១​កោដិ​រូពី ។ ពួក​ម៉ុងហ្គោល​បាន​ចាត់​ទុក​អូរែងហ្សេប​ដូច​ជា​ព្រះ​ដែល​ម៉ឺងម៉ាត់​ចំពោះ​ អ្នក​ដទៃ​ក៏​ដូច​ជា​ចំពោះ​ខ្លួន​ឯង ហើយ​មិន​ញញើត​នឹង​កាត់​អវៈយវៈ​មួយ​ចោល​ទេ​ដើម្បី​ផលប្រយោជន៍​អាណាចក្រ ។ តែ​អូរែងហ្សេប​បាន​ដាក់​ថ្នាំពុល​សម្លាប់​ឪពុក ក្បត់​ពួក​សម្ព័ន្ធ​មិត្រ​កាប់​សម្លាប់​បងប្អូន​ និង​ក្មួយ​ បំពុល​កូន​ទាំង​២​ និង​ប្អូនស្រី​ដើម្បី​តែ​ឋានៈ​ជា​អាលែមហ្គួរ​មាន​ន័យ​ថា​ជា​អ្នក​ដណ្ដើម​យក​ លោក​សន្និវាស​ប៉ុណ្ណោះ ។ ​នៅ​ពេល​ដែល​អូរែងហ្សេប​សុគត​ទៅ​មហាណាចក្រ​ពេល​នោះ​បាន​ចុះ​ខ្សោយ​ខ្លាំង​ ណាស់​ទៅ​ហើយ​ដោយ​សារ​តែ​ភាព​ម៉ឺងម៉ាត់​របស់​ព្រះ​អង្គ​ដែល​ធ្វើ​ឱ្យ​កើត​មាន ​ការ​ខឹងសម្បា​ជាច្រើន​មាន​មហិច្ឆតា​គ្រប់​ទីកន្លែង ។ ចំណង​ដែល​ចង​ភ្ជាប់​មហា​ណាចក្រ​ត្រូវ​បាន​រសាយ​ហើយ​ការ​ប្រេះ​ស្រាំ​បាន​កើត ​មាន​ឡើង​ជា​ទូទៅ ។

កាលពី​នៅ​ក្រោម​មហា​អាក់បារ អាណាចក្រ​ម៉ុងហ្គោល​ត្រូវ​បែង​ចែក​ចេញ​ជា​១៦​រដ្ឋាភិបាល ។ មក​ដល់​រជ្ជកាល​របស់​អូរែងហ្សេប​មាន​២១​រដ្ឋាភិបាល ក្នុង​នោះ​មាន​រាជធានី​៣ គឺ​ឡាហ៊‌រ ដែល្លី និង​អាក្រា មាន​ប្រជាជន​មាន​ជាតិ​សាសន៍​ខុសៗ​គ្នា​ចំនួន​២០ ។ នៅ​តាម​កំពង់​ផែ និង​ទីក្រុង​ធំៗ​គេ​បាន​ផ្ដល់​ដី​សម្បទាន​តូចតាច​ទៅ​ឱ្យ​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​ ហូឡង់​ បារាំង​ អង់គ្លេស​ និង​ដាណឺម៉ាក​ តែ​ដី​ទាំង​អស់​នោះ​មាន​សារសំខាន់​ខាង​ពាណិជ្ជកម្ម​ខ្លាំង​ណាស់ ។ កាល​នោះ​ពួក​ពាណិជ្ជករ​អឺរ៉ុប​ទាំង​អស់​នោះ​មិន​ទាន់​បង្ក​គ្រោះថ្នាក់​អ្វី ​នៅ​ឡើយ​ទេ ព្រោះ​ថា​ថ្វីបើ​មាន​ចម្បាំង​រវាងគ្នា​ឯង​នឹង​គ្នា​ឯង​ក៏​ដោយ​ក៏​ពួក​ ម៉ុងហ្គោល​បាន​ត្រួតត្រា​ពួក​បរទេស​យ៉ាង​តឹងរ៉ឹង​បំផុត ។ ប៉ុន្ដែ​អស់​ពី​អូរែងហ្សេប​ទៅ​ស្ដេច​សោយរាជ្យ​ក្រោយៗ​មក​មិន​សូវ​មាន​អំណាច ម្ល៉ោះ​ហើយ​សភាពការណ៍​ក៏​ប្រែ​ក្រឡាស់​អស់ ។ កូន និង​ចៅ​របស់​អូរែងហ្សេប​បាន​ធ្វើ​ដូច​ជា​ជីដូន​ជីតា​របស់​គេ​ដែរ​គឺ​ឈ្លោះ​ ប្រកែក​កាប់​សម្លាប់​គ្នា​ដណ្ដើម​អំណាច​ បង​សម្លាប់​ប្អូន​កូន​សម្លាប់​ឪពុក (១៧១៣) រួច​ប្រព្រឹត្ដ​ការ​សេព​សុរា​អាភៀន​មាន​ស្រី​ញី​ ពេល​នោះ​អំណាច​របស់​ថ្នាក់​កណ្ដាល​បាន​ចុះ​ខ្សោយ​ជា​ខ្លាំង​រហូត​ដល់​ថា​ពួក ​ស្ដេចត្រាញ់​ណាបាប៊ី និង​ពួកចៅហ្វាយខែត្រ (ស៊ូបាប៊ី) ចាប់​ផ្ដើម​រើបម្រះ​គេច​ខ្លួន​ចេញពី​កាតព្វកិច្ច​ ពី​ការ​បង់​ពន្ធដារ​ឱ្យ ។ ​នៅ​ពេល​នោះ​ណាឌៀសា​មាន​សញ្ជាតិ​ពែក្ស​បាន​បង្ហាញ​ខ្លួន​ឡើង​ប្រៀប​បាន​ទៅ​ នឹង​គ្រោះ​ចង្រៃ​ដុត​បំផ្លាញ​រាជធានី​ដែល្លី​ខ្ទេចខ្ទី​ដូច​ជា​មនុស្ស​ព្រៃ (១៧៣៩) មុន​នឹង​ដក​ថយ​ចេញ​ទៅ ។

អាណាចក្រ​បាន​ចាប់​បែកបាក់​យ៉ាង​លឿន​នៅ​ពេល​ដែល​ពួក​បារាំង និង​អង់គ្លេស​ចាប់ផ្ដើម​សង់​បន្ទាយ​ដើម្បី​ការពារ​ខ្លួន​ប្រឆាំង​នឹង​ពួក​ បំបែក​ខ្លួន​ដែល​មក​យាយី​អគារ​ពាណិជ្ជកម្ម​នៅ​កាល់គូតា ចាន់ដែ​ណាហ្គ័រ ។ល ។ បន្ទាប់​មក​ពួក​បារាំង និង​អង់គ្លេស​បាន​ជ្រើស​រើស​ទាហាន​អឺរ៉ុប​បង្ក​បាន​ជា​កង​ទ័ព​តូច​មួយ​ សម្រាប់​ការពារ ក្រោយ​មក​ទៀត​រើស​ទាហាន​ជា​អ្នកស្រុក​អាយ​បន្ថែម​ជាមួយ​ឌុយផ្លិច (រួចគ្លីវ) ដែល​អាច​ឱ្យ​គេ​បើក​ការ​ប្រយុទ្ធ​បាន ឬ​ចងសម្ព័ន្ធ​មេត្រីភាព​ជាមួយ​ពួក​ណាបាប៊ី​ដែល​បះបោរ​ឡើង ។ ក្រោយ​មក​ទៀត​ការ​ប្រកួត​ប្រជែង​បាន​កើត​មាន​រវាង​ពួក​បារាំង​ជាមួយ​នឹង​ ពួក​អង់គ្លេស ហើយ​សង្គ្រាម​រវាង​សាសន៍​ទាំង​២​ក៏​កើត​មាន​ឡើង​នៅ​ឥណ្ឌា​ក៏​ដូច​នៅ​អឺរ៉ុប​ ដែរ មាន​ការ​ដុត​បំផ្លាញ​ ការ​កាប់​សម្លាប់ ការ​ក្បត់​ស្ដេច​ស្រុក​អាយ ការ​ដណ្ដើម​យក​ដី​ដោយ​ការ​ប្រយុទ្ធ​ដោយ​កម្លាំង និង​ដោយ​ទឹក​លុយ​ពី​ស្ដេច​ស្រុក​អាយ​ណា​ដែល​មាន​មហិច្ឆតា ។
ហេតុការណ៍​ដែល​បាន​រៀបរាប់​ខាងលើ​នេះ​បាន​ប្រព្រឹត្ដ​ទៅ​ចាប់​តាំងពី​ ពាក់​កណ្ដាល​សតវត្សរ៍​ទី​១៨​រហូត​ដល់​សតវត្សរ៍​ទី​១៩ ក្នុង​នោះ​ពួក​អង់គ្លេស​ដណ្ដើម​បាន​ទឹកដី​លឿន​ជាង​ព្រោះ​បារាំង​រវល់​តែ​ ជាប់​ច្បាំង​នៅ​ឯ​អឺរ៉ុប ប្រជារាស្ដ្រ​ប្រឆាំង​នឹង​ស្ដេច ម្ល៉ោះ​ហើយ​រក្សា​បាន​តែ​ទឹកដី​បន្ដិច​បន្ដួច​នៅ​ឥណ្ឌា​នេះ​គឺ​សល់​តែ​ ប៉ុងឌី ចេរីការី​ កាល់ចាន់​ ដែណាហ្គ័រ​ ម៉ាហេ​ យ៉ាណាអុង​ និង​ទីតាំង​មួយ​ចំនួន​ទៀត​ដែល​មិន​សូវ​មាន​តម្លៃ​ប៉ុណ្ណោះ ។ ​មក​ដល់​ឆ្នាំ​១៩១០ អង់គ្លេស​កាន់​កាប់​ទឹកដី​ឥណ្ឌា​បាន​ចំនួន​២​ភាគ​៣ ចំនួន​១​ភាគ​៣​ទៀត​មាន​រ៉េស៊ីដង់​តាំង​នៅ មាន​ប្រជាជន​ទាំង​អស់​២៣០​លាន​នាក់​លើ​ប្រជាជន​សរុប​២៩០​លាន​នាក់ និង​៦០​លាន​នាក់​ទៀត​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​អាណាព្យាបាល ។ ផល​ចំណូល​បាន​មក​ពី​ប្រជាជន​២៣០​លាន​នាក់​នេះ​មិន​តិច​ជាង​១​កោដិ​ហ្វ្រង់​ ទេ ។ គេ​អាច​និយាយ​ថា​ប្រភព​ដើម​នៃ​មហាអំណាច និង​អាណាចក្រ​ដ៏​ធំ​នេះ​មាន​ដើម​កំណើត​តាំង​ពី​ជំនាន់​សាហ្សេហាន​មក​ម្ល៉េះ​ គឺ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៦៤០ តាម​រយៈ​រាជលិខិត​មួយ​ដែល​អនុញ្ញាត​ឱ្យ​អង់គ្លេស​ធ្វើ​ពាណិជ្ជកម្ម​នៅ​ក្នុង ​រដ្ឋ​ម៉ុងហ្គោល​ទាំងឡាយ ហើយ​បាន​ប្រគល់​ដី​៤​រ៉ៃ​នៅ​ស៊ូរ៉ាត់ តែ​បាន​ដាក់​កំហិត​ថា​មិន​ឱ្យ​សង់​បន្ទាយ ឬ​ដាក់​ទាហាន​ទេ ។ ដល់​មក​ឆ្នាំ​១៦៨០ គេ​បាន​កែសម្រួល​ព្រះរាជសារ​នោះ​ដោយ​អនុញ្ញាត​ឱ្យ​អង់គ្លេស​មាន​កម្លាំង​ ការពារ​ចំនួន​៣០​នាក់ ។ ក្រោយ​មក​ដី​ចំនួន​៤​រ៉ៃ​បាន​ក្លាយ​ទៅ​ជា​១​លាន​ម៉ែត្រ​ការ៉េ ហើយ​កម្លាំង​ការពារ​៣០​នាក់​បាន​កើន​ដល់​៣​សែន​នាក់​ទៅ​ជា​កងទ័ព​ធំ​មួយ ។

នៅ​ក្នុង​ចន្លោះ​ពេល​នោះ​ឆ្លៀត​ឱកាស​ដែល​ព្រឹត្ដិការណ៍​នៅ​អឺរ៉ុប​នា​ចុង ​សតវត្សរ៍​ទី​១៨​បាន​ដាក់​ប្រទេស​ហូឡង់​នៅ​ក្នុង​អនុត្ដរភាព​របស់​ប្រទេស​ បារាំង ពួក​អង់គ្លេស​បាន​ដណ្ដើម​យក​ម៉ាឡាកា​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៧៩៥ ។ សូម​រំលឹក​ថា​ម៉ាឡាកា​នេះ​ពួក​ហូឡង់​បាន​ដណ្ដើម​យក​ពី​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​នៅ​ ក្នុង​ឆ្នាំ​១៦៤១ ហើយ​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​បាន​ដណ្ដើម​យក​ពី​ស្ដេច​ជ្វា​កាន់​សាសនា​មហាម៉ាត់​មួយ ​អង្គ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥១១ ។
នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៨១៩ អង់គ្លេស​បាន​ទិញ​សិទ្ធិ​ដាក់​ទីតាំង​នៅ​លើ​កោះ​សិង្ហបុរី​ពី​ស៊ុលតង់​ម៉ាឡេ ​នៅ​ហ្សូហ៊រ ត្រង់​កន្លែង​ដែល​កាល​ពី​មុន​ស្ដេច​ម៉ាឡេ​មួយ​អង្គ​បាន​កសាង​រាជធានី​មួយ​ ដែល​ក្រោយ​មក​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​ទីប្រជុំជន​មួយ​មាន​អ្នកស្រុក​តែ​១៥០​នាក់​ ប៉ុណ្ណោះ ។ ក្រុមហ៊ុន​ឥណ្ឌា​ភាគ​ខាងកើត​បាន​ទិញ​ពី​ស្ដេច​ម៉ាឡេ​នោះ​យក​កោះ​ទាំងមូល​តែ​ ម្ដង​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៨២៤ ​ក្នុង​តម្លៃ​៦​ម៉ឺន​ដុល្លារ​អេស្ប៉ាញ (ប្រហែល៣៣៧.៥០០ហ្វ្រង់) ដោយបង់ប្រតិលាភប្រចាំឆ្នាំឱ្យ២៤.០០០ដុល្លារ (១៣៥.០០០ហ្វ្រង់) ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៧៩៨ អង់គ្លេស​បាន​ទិញ​ខែត្រ​វែលេស្ល៊ី​ពី​ព្រះរាជា​កេដាហ៍ ហើយ​បាន​ដាក់​ខែត្រ​នេះ​ភ្ជាប់​ទៅ​នឹង​កោះ​ប៉េណាំង​ដែល​គេ​ដណ្ដើម​យក​បាន​ពី ​ព្រះរាជា​ដដែល​នោះ​កាល​ពី​ឆ្នាំ​១៧៨៦ និង​កោះ​ឌិញឌិញ​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ចម្ងាយ​១០០​គីឡូម៉ែត្រ​ទៅ​ខាងត្បូង​ផង​ដែរ ។ ទីក្រុង​ជកថោន​ស្ថិត​នៅ​លើ​កោះ​នោះ​ឯង ។ នៅ​ឆ្នាំ​១៨២៥ អង់គ្លេស​បាន​ហៅ​ទឹកដី​ដែល​រួម​មាន​សិង្ហបុរី ប៉េណាំង ម៉ាឡាកា និង​វែលេស្ល៊ី​ទាំង​អស់នេះ​ថា​ជា​ស្ដ្រេត​សេតធឺលមិន (ទីតាំង​នៅ​ច្រក​សមុទ្រ) ហើយ​ដាក់​ឱ្យ​នៅ​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​អភិបាល​មួយ​រូប​ អភិបាល​នោះ​ចំណុះ​ឱ្យ​ស្ដេចត្រាញ់​នៅ​ឥណ្ឌា ។ ​គួរ​កត់​សម្គាល់​ថា​នៅ​ពេល​ដែល​អ្វីៗ​កំពុង​តែ​រៀបរយ​ល្អ​ទៅៗ​នៅ​ក្នុង​ ទឹកដី​ដែល​អង់គ្លេស​ត្រួតត្រា​នោះ ភាព​អនាធិបតេយ្យ​បាន​កើត​មាន​កាន់តែ​ច្រើន​ឡើងៗ​ដែរ​នៅ​លើ​ទឹកដី​ពួក​ស្ដេច​ ស្រុក​អាយ​ដែល​នៅ​ឯករាជ្យ ។ ម្យ៉ាង​ទៀត​ពួក​អង់គ្លេស​ ពួកម៉ាឡេ​ និង​ចិន​ក៏​បាន​នាំ​គ្នា​ចូល​មក​រស់នៅ​ក្នុង​ទឹកដី​ទាំង​អស់​នោះ​កាន់តែ​ ច្រើន​ឡើងៗ​ធ្វើ​ឱ្យ​ភាព​អនាធិបតេយ្យ​កាន់តែ​រីក​រាលដាល​ហើយ​រដ្ឋ​ទាំង​អស់​ នោះ​ក៏​ត្រូវ​ខិត​បន្ដិច​ម្ដងៗ​ទៅ​រក​ភាព​ជា​ទឹកដី​របស់​អង់គ្លេស ។ នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ១៨៧៤ ដោយ​យក​លេស​ថា​អនាធិបតេយ្យ​នៅ​ក្នុង​បណ្ដា​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ​ទាំង​នោះ​រំខាន​ដល់ ​សណ្ដាប់​ធ្នាប់​នៅ​ក្នុង​ទឹក​ដី​ដែល​ខ្លួន​កាន់​កាប់ អង់គ្លេស​បាន​ចាប់ផ្ដើម​ដាក់​កុងស៊ុល​ម្នាក់​នៅ​អែប​នឹង​ស្ដេច​រដ្ឋ​ឯករាជ្យ ​ទាំង​អស់​នោះ ដំបូង​ថា​ធ្វើ​ជាទី​ប្រឹក្សា បន្ទាប់​មក​ដើម្បី​ជួយ ហើយ​នៅ​ទីបព្ចាប់​ដើម្បី​ដឹកនាំ​តែ​ម្ដង ។ ពេល​នោះ​ភ្នាក់ងារ​របស់​អង់គ្លេស​នៅ​ប៉េរ៉ាក់​ចង់​ធ្វើ​ឱ្យ​ដំណើរការ​នេះ​ វិវត្ដ​ទៅ​លឿន​ពេក​ក៏​ត្រូវ​អ្នកស្រុក​បះបោរ​ប្រឆាំង ហើយ​ចាប់​សម្លាប់​បាត់​ទៅ ។ គ្រោះ​ថ្នាក់​នេះ​មិន​បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​អង់គ្លេស​រាថយ​ទេ ផ្ទុយ​ទៅ​វិញ​គេ​បាន​ធ្វើការ​បង្ក្រាប​យ៉ាង​តឹងតែង ហើយ​ដំណើរការ​ដណ្ដើម​យក​ទឹកដី​ចេះ​តែ​បន្ដ​ទៅ​មុខ​ទៀត ។ នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៨៩២ បណ្ដា​រដ្ឋ​ម៉ាឡេ​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​ឥទ្ធិពល​របស់​អង់គ្លេស​បាន​ត្រូវ​ បង្រួបបង្រួម​គ្នា​ជា​សហព័ន្ធ​មួយ​ហៅ​ រដ្ឋ​ម៉ាឡេ នៅ​ក្រោម​ការ​ត្រួតត្រា​របស់​អគ្គ​រ៉េស៊ីដង់​អង់គ្លេស​ម្នាក់​ដែល​គ្រាន់តែ​ ជា​តំណាង​របស់​អភិបាល​ស្ដ្រេត​សេតធឺលមិន​ប៉ុណ្ណោះ ។ ពេល​នោះ​ប្រទេស​សៀម​បាន​ធ្វើការ​កត់​សម្គាល់​ខ្លះៗ​ព្រោះ​បណ្ដា​រដ្ឋ​ម៉ាឡេ​ ទាំង​អស់នោះ​ពី​មុន​ចំណុះ​សៀម​ហើយ​កំពុង​តែ​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​អនុត្ដរភាព និង​កិច្ច​ការពារ​របស់​សៀម​នៅ​ឡើយ ។ ប៉ុន្ដែ​អង់គ្លេស​មិន​បាន​អើពើ​ទេ​ហើយ​ភាគ​ខាងត្បូង​របស់​ម៉ាឡាកា​ទាំងមូល​ និង​រដ្ឋ​ទាំងអស់​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ក្រោម​ឥទ្ធិពល​អង់គ្លេស​បាន​ត្រូវ​ដាក់​ ឱ្យ​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​អាណាព្យាបាល ។ ពេល​នោះ​ការ​នាំ​ចូល​របស់​ស្រុក​ទាំង​អស់​នោះ​បាន​កើន​ឡើង​ពី​១៦​លាន​ ហ្វ្រង់​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៨៩០ ទៅ​ដល់​៥៥​លាន​ហ្វ្រង់​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៩០៧ ហើយ​ការ​នាំ​ចេញ​បាន​កើន​ពី​១៨​លាន​ទៅ​៨០​លាន​ក្នុង​រយៈពេល​ដូច​គ្នា​នេះ ។ ចំនួន​ប្រជាជន​បាន​កើន​ឡើង​២​ដង​ក្នុង​ពេល​២៥​ឆ្នាំ ។ ការ​ដណ្ដើម​យក​ដី​របស់​អង់គ្លេស​នៅ​មិន​ទាន់​ឈប់​ទេ ។ អង់គ្លេស​បាន​ទាមទារ​ឱ្យ​សៀម​ប្រគល់​រដ្ឋ​២​នៅ​លើ​ឆ្នេរសមុទ្រ​ចិន​ពី​ ខាងជើង​រដ្ឋ​សហព័ន្ធ​គឺ​ ទីងកានូ និង​កេឡាន់តាន់ ប្រគល់​រដ្ឋ​កេដាហ៍​នៅ​លើ​ឆ្នេរ​សមុទ្រ​បឹងហ្កាល់ និង​ចំណែក​ណា​មួយ​របស់​រដ្ឋ​រ៉ាម៉ាន់ និង​ប៉ាតានី​នៅ​លើ​ឆ្នេរ​ឈូង​សមុទ្រ​សៀម​ទៀត​ផង ។ រដ្ឋ​ទាំង​៥​នេះ​ពី​មុន​ចំណុះ​សៀម​តែ​សៀម​បាន​យល់​ព្រម​ប្រគល់​ឱ្យ​តាម​ការ​ ទាមទារ ។ ពួក​អង់គ្លេស​នៅ​តែ​មិន​ទាន់​អស់​ចិត្ដ គេ​នៅ​ចង់​បាន​ខែត្រ​លីហ្គ័រ​ ឬ​បានដុង​របស់​សៀម​ដែល​លាត​សន្ធឹង​ពី​ឈូង​សមុទ្រ​សៀម​ទៅ​ដល់​សមុទ្រ​ បឹងហ្កាល់ និង​រដ្ឋ​សាមសាម​នៅ​លើ​បួរ​ដី​ក្រា​ខាង​ត្បូង​ព្រំដែន​ភូមា​ថែម​ទៀត ។ អង់គ្លេស​ទទួល​បាន​ដី​ទាំង​អស់​នេះ​ព្រោះ​វា​ចាំបាច់​សម្រាប់​ការ​កសាង​ ផ្លូវ​រថភ្លើង​ត​ភ្ជាប់​ពី​ភូមា​ទៅ​សិង្ហបុរី​ដែល​នឹង​មាន​សារសំខាន់​យ៉ាង​ ខ្លាំង​ក្នុង​ការ​ធ្វើ​ឱ្យ​តំបន់​មាន​អារ្យធម៌​លូត​លាស់​ព្រោះ​ម្យ៉ាង​ទៀត​ គេ​នឹង​ស្ដាយ​ក្រោយ​បើ​មិន​បាន​ធ្វើ​យ៉ាង​នេះ​ទេ ។

ក្នុង​ចន្លោះ​ពេល​នោះ​អង់គ្លេស​បាន​យក​រដ្ឋ​សារ៉ាវ៉ាក់ និង​រដ្ឋ​សាបា​នៅ​លើ​កោះ​ប៊័រណេអូ​ដាក់​បញ្ចូល​ទៅ​ក្នុង​អាណាណិគម​របស់​ ខ្លួន​ផង​ដែរ​នៅ​ពេល​ដែល​គេ​ចាត់​ទុក​កោះ​ដ៏​ធំ​នេះ​ថា​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​ ឥទ្ធិពល​របស់​ហូឡង់​ក៏​ដោយ ។
សង្គ្រាម​ជាមួយ​ចិន​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៨៣៤​បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​អង់គ្លេស​ទទួល​បាន ​កោះ​ហុងកុង​នៅ​ត្រង់​មាត់​ពាម​របស់​ទន្លេ​កង់តុង ហើយ​សង្គ្រាម​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ១៨៥៦ បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​អង់គ្លេស​ទទួល​បាន​ដី​សម្បទាន​១​កន្លែង​នៅ​ស៊ាងហៃ​ដែល​បារាំង និង​អាមេរិក​មាន​ដី​សម្បទាន​រួច​ទៅ​ហើយ ។
សរុប​សេចក្ដី​មក​យើង​ឃើញ​ថា​ប្រទេស​អឺរ៉ុប​នីមួយៗ​សុទ្ធតែ​បាន​ទទួល​ ចំណែក​រៀងៗ​ខ្លួន​នៅ​ក្នុង​ការ​បែង​ទឹកដី​ដ៏​សម្បើម​នៅ​ប្រទេស​ឥណ្ឌា និង​ចុង​បូព៌ា​ប្រទេស​នេះ ។ ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​ដែល​បាន​បើក​អគារ​ពាណិជ្ជកម្ម​ស្ទើរតែ​គ្រប់​ទីកន្លែង​ បាន​មក​ស្គាល់​ឆ្នេរសមុទ្រ​របស់​ពិភព​ចាស់​នេះ​មុន​គេ ធ្វើ​នាវាចរ​ទៅ​គ្រប់​ទិស​ទី​ស្គាល់​ឈ្មោះ​អ្នកស្រុក​ទាំងអស់​នៅ​ទី​នេះ​នៅ​ ពេល​ដែល​គ្មាន​នរណា​ម្នាក់​នៅ​អឺរ៉ុប​បាន​ស្គាល់​បាន​កសាង​ហាង​ពាណិជ្ជកម្ម​ ធំៗ​មុន​គេ ហើយ​កាន់​កាប់​ទីក្រុង​កោះ​ផ្សេងៗ​មុន​គេ ឥឡូវនេះ​ព័រទុយហ្គាល់​បាត់បង់​ទៅ​វិញ​ចង់​អស់​ទៅ​ហើយ ។ គេ​នៅ​មាន​សល់​តែ​ទីតាំង​ខ្លះ​នៅ​ឥណ្ឌា ហ្កូអាប៉ង់​ ហ្សីមដា​ម៉ែនឌីយូ និង​វរាសនៈ​ មួយ​ចំនួន​តែ​ប៉ុណ្ណោះ សរុប​ទាំងអស់​គឺ​មាន​ប្រជាជន​ប្រហែល​១​លាន​នាក់ ក្នុង​នោះ​មាន​ពួក​កូនកាត់​រាប់​ពាន់​នាក់​ដែល​នៅ​កាន់​សាសនា​កាតូលិក​ដដែល ហើយ​បន្ដ​វេន​ជំនួស​ធ្វើ​ឱ្យ​នឹក​ដល់​ពេល​ដែល​គេ​មាន​អំណាច​កាលពី​សតវត្សរ៍​ ទី​១៦​ដល់​១៨ ។ គេ​ប្រទះ​មាន​ឃើញ​បច្ឆាញាតិ​របស់​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​ចំនួន​តិចតួច​នៅ​ ស្រីលង្កា ។ ព័រទុយហ្គាល់​នៅ​រក្សា​កោះ​ម៉ាកាវ​បាន​ដែល​ចិន​បាន​លក់​ឱ្យ​កាលពី​ឆ្នាំ​ ១៥៦៦ តែ​កោះ​នោះ​សព្វថ្ងៃ​ជាទី​ក្រុង​គ្មាន​សកម្មភាព គ្មាន​ពាណិជ្ជកម្ម មើល​ទៅ​ហាក់​ដូចជា​មាន​អត្ថិភាព​គ្រាន់តែ​ដើម្បី​រំលឹក​អំណាច និង​សេចក្ដី​ក្លាហាន​កាល​ពី​អតីតកាល​ប៉ុណ្ណោះ ។

ពួក​ហូឡង់​ក្រោយ​ពី​បាន​ធ្វើការ​ប្រយុទ្ធ​ប្រឆាំង​នឹង​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​ នា​សតវត្សរ៍​ទី​១៧​នៅ​គ្រប់​កំពង់ផែ​ទាំងអស់​នៅ​ឥណ្ឌា និង​ស្រីលង្កា ហើយ​បាន​ឯកភាព​ជាមួយ​ស្ដេច​កាន់ឌី​បណ្ដេញ​ពួក​នេះ​ចេញ​ហើយ​តាម​ពួក​ ព័រទុយហ្គាល់​រហូត​ទៅ​ដល់​អាំងស៊ុយឡាំង​ដណ្ដើម​យក​ម៉ាឡាកា (១៥១០) និងទីតាំង៤កន្លែង​របស់​ព័រទុយហ្គាល់​បាន​ហើយ​បាន​សម្រេចចិត្ដ​កសាង​អាណាចក្រ ​អាណានិគម​​ដ៏​មាន​អំណាច​មួយ​នៅ​ទីនោះ​ឡើង ។ ដើម្បី​បើក​ផ្លូវ​ពី​សមុទ្រ​ម៉ាឡាកា​ទៅ​ឥណ្ឌា មុន​ដំបូង​ហូឡង់​បាន​ដណ្ដើម​យក​អាត់ឈីន័រ រួច​ហើយ​បាន​បណ្ដេញ​ពួក​អង់គ្លេស​ចេញពី​បង់តាំ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៦៨៣ ។ ចាប់ពី​សម័យ​នោះ​រហូត​ដល់​ពេល​ដែល​បារាំង​វាយ​ដណ្ដើម​យក​ហូឡង់ រួច​ហើយ​ប្រកាស​សាធារណរដ្ឋ​បាតាវ​ឡើង ហូឡង់​ស្ទើរតែ​គ្មាន​សង្គ្រាម​អ្វី​ជាមួយ​ជាតិ​សាសន៍​ស្បែក​ស​ដូច​គ្នា​ទៀត​ ទេ​គិតតែ​ខិតខំ​ពង្រីក​ទឹកដី​ដោយ​ដណ្ដើម​យក​បណ្ដា​កោះ​ដែល​ពី​មុន​ជា​ចំណែក​ របស់​ម៉ាហ្សា​ប៉ាហ៊ីត ។ គ្រប់គ្រង​កោះ​ជ្វា​បាន​ហើយ ពួក​ហូឡង់​បាន​ដណ្ដើម​យក​ចំណែក​មួយ​នៃ​កោះ​ស៊ូម៉ាត្រា កោះ​សេឡែប និង​កោះ​តូចៗ​រាប់រយ​ដែល​នៅ​ក្នុង​ប្រជុំ​កោះ​អូស្ដ្រាឡាស៊ី ។ នៅ​ឆ្នាំ​១៧៩៥ ក្នុង​សង្គ្រាម​មួយ​ជាមួយ​បារាំង អង់គ្លេស​បាន​ដណ្ដើម​យក​ទីតាំង​របស់​ហូឡង់​ដែល​បាន​បង្កើត​ឡើង​នៅ​ចុង​ ខាងត្បូង​ទ្វីប​អាហ្វ្រិក​កាលពី​ឆ្នាំ​១៦៥២ និង​ទឹកដី​ដែល​ហូឡង់​កាន់កាប់​ទាំងអស់​នៅ​ឥណ្ឌា​នៅ​ម៉ាឡាកា និង​នៅ​អូស្ដ្រាឡាស៊ី ។ អង់គ្លេស​បាន​ប្រគល់​ទឹកដី​ទាំង​អស់​នោះ​ទៅ​ឱ្យ​ហូឡង់​វិញ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​ ១៨១៥ ទុក​តែ​ម៉ាឡាកា និង​ជ្រោយ​ចុង​អាហ្វ្រិក​ដែល​គេ​គិត​ថា​នៅ​មាន​សារសំខាន់​ចំពោះ​គេ ។

ឥឡូវ​នេះ​អាំងស៊ុយឡាំង​ ឬ​អូស្ដ្រាឡាស៊ី​ទាំងមូល​បាន​ធ្លាក់​ចូល​ទៅ​ក្នុង​អំណាច​របស់​ហូឡង់​ ហើយ​គេ​គ្មាន​អ្វីនឹង​ព្រួយបារម្ភ​ពី​ពួក​ជាតិ​សាសន៍​ស្បែក​ស​ទៀត​ទេ​ព្រោះ​ ពួក​នោះ​សុទ្ធតែ​មាន​ដី​រួច​ទៅ​ហើយ​នៅ​ចុង​បូព៌ា​ប្រទេស​នេះ​ ហើយ​មិន​ចង់​ពង្រីក​វា​ត​ទៅ​ទៀត​ទេ ។ ​ហូឡង់​បាន​រៀបចំ​អាណាចក្រ​របស់​គេ​បាន​យ៉ាង​ល្អ​ធ្វើ​ឱ្យ​ប្រែក្លាយ​ទៅជា​ ទឹកដី​មួយ​ដ៏​មាន​តម្លៃ ។ ចំនួន​ប្រជាជន​បាន​កើន​ឡើង​៤​ដង​ក្នុង​ពេល​តែ​១​សតវត្សរ៍ ហើយ​អាណានិគម​ហូឡង់​បាន​ប្រាកដ​ខ្លួន​ឡើង​ជា​ទឹកដី​មួយ​ដែល​មាន​ការ​ គ្រប់គ្រង​ល្អ​ជាង​គេ និង​សម្បូរ​សប្បាយ​ជាងគេ ។
ក្នុង​បណ្ដា​ប្រទេស​ដែល​ជា​ម្ចាស់​ស្រុក​ដើម​ទាំងអស់​នៅ​ឥណ្ឌូចិន​មាន​តែ ​ស្រុក​សៀម​មួយ​ប៉ុណ្ណោះ​ដែល​រក្សា​បាន​នូវ​ឯករាជ្យ​របស់​ខ្លួន​នេះ​ក៏​ ដោយសារ​តែ​ការ​ប្រកួត​ប្រជែង​រវាង​បារាំង ​និង​អង់គ្លេស​ដែល​បាន​ឯកភាព​គ្នា​ទុក​ស្រុក​សៀម​នេះ​មួយ​ជា​ទ្រនាប់​នៅ​ ចន្លោះ​ទឹកដី​ទាំង​សងខាង ។ ​ប៉េហ្គូ​ភូមា​បណ្ដា​រដ្ឋ​តូចៗ​មែរគុយ​ និង​តេណាសេរីម​មុន​ដំបូង​ជា​របស់​ពួក​ប៉េហ្កាន រួច​ជា​របស់​សៀម​ហើយ​ទៅ​ជា​របស់​ប៉េហ្កាន​ទៀត​នៅ​ទី​បញ្ចប់​ភូមា និង​បណ្ដា​រដ្ឋ​សាន​ទាំងអស់​បាន​ត្រូវ​ក្លាយ​ទៅជា​ទឹកដី​របស់​អង់គ្លេស ។

និយាយ​ពី​នគរ​ចាម្ប៉ា​វិញ ស្រុក​នេះ​បាន​ត្រូវ​អាណ្ណាម​លេប​យក​បាត់​ទៅ​ហើយ ។ ក៏​ប៉ុន្ដែ​អាណ្ណាម​ដែល​បាន​លេប​យក​ទឹកដី​ចាម្ប៉ា​ដណ្ដើម​យក​បណ្ដា​ខែត្រ​ ភាគ​ខាងត្បូង​របស់​កម្ពុជា ហើយ​ដណ្ដើម​យក​តុងកឹង​បាន​នោះ​ក៏​ត្រូវ​បាន​បារាំង​ដណ្ដើម​កាត់​យក​ទឹកដី​ ភាគ​ខាងត្បូង​អស់​ទៅ​វិញ​ដែរ រួច​ហើយ​ទាំង​អាណ្ណាម​ទាំង​តុងកឹង​ក៏​ត្រូវ​ដាក់​នៅ​ក្រោម​អាណាព្យាបាល​របស់ ​បារាំង​ថែម​ទៀត ។ ស្រុក​លាវ​ដែល​អាណ្ណាម និង​សៀម​ដណ្ដើម​គ្នា​បាន​ក្លាយ​ទៅជា​អាណានិគម​បារាំង​ដែរ​លើក​លែង​តែ​ ហ្លួងប្រាបាង​មួយ​ចេញ​ដែល​បារាំង​យក​ដាក់​ក្រោម​អាណាព្យាបាល ។ កម្ពុជា​ក៏​ត្រូវ​ដាក់​ក្រោម​អាណាព្យាបាល​របស់​បារាំង​ហើយ​បារាំង​បាន​ ទាមទារ​យក​បណ្ដា​ខែត្រ​មួយ​ចំនួន​ដែល​សៀម​បាន​យក​ទៅ​អស់​កាល​ជាង​១​សតវត្សរ៍ ​មក​ឱ្យ​កម្ពុជា​វិញ​ធ្វើ​ឱ្យ​វិសាលភាព​ទឹកដី​កម្ពុជា​កើន​ឡើង​ពាក់​កណ្ដាល​ លើស​ពី​កាល​ដែល​បារាំង​ទើប​តែ​មក​ដល់ ។ អេស្ប៉ាញ​នៅ​បន្ដ​មាន​ទឹកដី​នៅ​បេនដាយ​ភាគ​ខាងជើង​កោះ​ប៊័រណេអូ​នៅ​ឡើយ ហើយ​កាលពី​ប៉ុន្មាន​ឆ្នាំ​មុន​ពួក​នេះ​កាន់​កាប់​ប្រជុំ​កោះ​ហ្វីលីពីន​ ទាំងមូល មាន​រាជធានី​នៅ​ម៉ានីល ។ តែ​ក្រោយ​ពី​សង្គ្រាម​ជាមួយ​អាមេរិក អេស្ប៉ាញ​បាន​បាត់បង់​ហ្វីលីពីន​អស់​ទៅ​នៅ​សល់​តែ​បេនដាយ​មួយ​ប៉ុណ្ណោះ​ដែល​ គ្មាន​សារសំខាន់​អ្វីប​ន្ដិច​សោះ​នៅ​ចន្លោះ​សារ៉ាវ៉ាក់ និង​សាបា​ដែល​ជា​ទឹកដី​របស់​អង់គ្លេស ។ គឺ​តាម​រយៈ​ព្រឹត្ដិការណ៍​ដូច​បាន​រៀបរាប់​ពី​ខាងលើ​ទាំងអស់​នេះ​ឯងដែល​ ប្រជាជន​ស្បែក​ស​មាន​អារ្យធម៌​ជឿនលឿន​ជាង​ប្រជាជន​អាស៊ី​ដែល​មាន​អារ្យធម៌​ នឹង​ថ្កល់បាន​មក​ដណ្ដើម​យក​ទឹកដី​ធំ​ជាង​អឺរ៉ុប​៣​ដងតែ​ក្នុង​ពេល​មិន​ដល់​២ ​សតវត្សរ៍​ផង​ហើយ​បាន​មក​ជួយ​ដាស់​ពួក​អ្នកស្រុក​ដែល​កំពុង​លង់​លក់​ឱ្យ​ ភ្ញាក់​រលឹក​ស្ទុះស្ទា​ឡើង​វិញ​ក្រោក​ពី​ការ​ស្ពឹក​ស្រពន់ ។ មុន​ដំបូង​ពួក​នេះ​មក​របៀប​ជា​ពាណិជ្ជកររួច​ជា​អ្នក​មក​ផ្សព្វផ្សាយ​ជំនឿ​ សាសនាបន្ទាប់​មក​បាន​ក្លាយ​ខ្លួន​យ៉ាង​ឆាប់​រហ័ស​ទៅ​ជា​ពួក​អ្នក​ដណ្ដើម​ ទឹកដីហើយ​នៅ​ចុង​បញ្ចប់ក៏​ជាប់​ចិត្ដ​ជាប់​ថ្លើម​នឹង​ទឹកដី​នោះក្លាយ​ខ្លួន​ ទៅ​ជា​អ្នក​ការពារ​ឱ្យ​ទៅ​វិញ ។ ឥឡូវ​នេះស្ថិត​នៅ​ក្រោម​កម្លាំង​ជំរុញ​មួយ​ដ៏​រឹង​មាំពួក​គេ​បាន​យល់​ច្បាស់ ​ថាគេ​មាន​កាតព្វកិច្ច​មួយ​ត្រូវ​បំពេញ​ចំពោះ​ពួក​អ្នកស្រុកដែល​គេ​ គ្រប់គ្រងពួក​អ្នកស្រុក​ទាំងអស់​នោះ​មាន​សិទ្ធិ​ត្រូវ​ទទួល​បាន​នូវ​ សេរីភាពនិង​ឯករាជ្យ​ភាព ។ ម្ល៉ោះ​ហើយ​ពួកគេ​ក៏​ចាប់​ផ្ដើម​ជួយ​រៀបចំ​អ្នក​ស្រុក​ឱ្យ​ទទួល​បាន​នូវ​ អារ្យធម៌ (កសាង​សាលារៀន​ឱ្យ) ជួយ​រៀបចំ​អភិវឌ្ឍន៍​ធនធាន ដូចជា បើក​កំពង់ផែ​ជាដើម (ពាណិជ្ជកម្ម​អន្ដរជាតិ) កែលម្អ​ទឹក​ដី​ ជីកព្រែក សង់​ផ្លូវ​ស្ពាន (ផ្លូវដែក) ហើយនៅ​ទី​បញ្ចប់​រៀបចំ​ឱ្យ​ចេះ​ប្រើ​កម្លាំងដែល​មាន​ក្នុង​ធម្មជាតិ​​តាម​ ដែល​ពួក​គេ​ចេះ​ប្រើ​បាន​នូវ​អ្វី​ដែល​មិន​ដែល​ដឹង​ពី​មុន​មកហើយ​ចេះ​មាន​ សណ្ដាប់​ធ្នាប់និង​ចេះ​គ្រប់គ្រង​ដោយ​មិន​ចាំបាច់​មាន​វត្ដមាន​ពួក​ស្បែក​ សដូច​ជា​ឱ្យ​ចេះ​ប្រើ​ម៉ាស៊ីន​ប្រើ​ចំហាយចេះ​ប្រើ​រថភ្លើងមាន​រោង​ជាងមាន​ អគ្គិសនីមាន​កម្លាំង​ចលករមាន​គមនាគមន៍និង​មាន​គំនិត ។

យើង​សង្ឃឹមថា ​ប្រជាជន​នៅ​ឥណ្ឌាឥណ្ឌូចិន និង​ចុង​បូព៌ា​ប្រទេស​ទាំងអស់ នឹង​ចេះ​ប្រើប្រាស់​អ្វី​ដែល​ពួក​អឺរ៉ុប​បាន​បង្ហាត់​បង្រៀន ទទួល​បាន​នូវ​កម្លាំង​ច្នៃ​ប្រឌិត​របស់​ខ្លួន​មក​វិញ ហើយ​ធ្វើ​ដំណើរ​ឈាន​ទៅ​មុខ​តាម​ផ្លូវ​ដែល​ពួក​អឺរ៉ុប​បាន​ត្រួសត្រាយ​ឱ្យ​ រួច​មក​ហើយ​នេះពី​មួយ​ជំនាន់​ទៅ​មួយ​ជំនាន់​ទៀត ​ដោយ​នាំ​មក​នូវ​ការ​រក​ឃើញ​ថ្មី ការ​អនុវត្ដន៍ និង​ការ​អភិវឌ្ឍន៍​ថ្មីៗ បញ្ជាក់​ឱ្យ​ឃើញ​ច្បាស់​នូវ​តម្លៃ​របស់​ខ្លួន​ក្នុង​នាម​ជា​ជាតិ​សាសន៍​ មួយ ។ សូមអ្នក​ទាំងអស់​ប្រកប​ទៅ​ដោយ​សេចក្ដី​ក្លាហាន ការ​ប្រឹងប្រែង និង​យុត្ដិធម៌ ៕

(1) ខ្មែរ​ហៅ​តុងកឹង​ថា តាងក្យូ ឬ ​តុងគីង ឬ​ ដុងគិញ ហើយ​ហៅ​ អាណ្ណាម ​ថា ស្រុក​យួន ។
(2) សង្គ្រាម​នោះបាន​ផ្ទុះ​ឡើង​ប្រហែល​ដោយ​មក​ពី​ស្ដេចត្រាញ់​នៅ​អាណ្ណាមមិន​បាន ​លើក​សួយសារអាករ​ទៅ​ថ្វាយ​ព្រះ​ចៅ​អធិរាជ​នៅ​តុងកឹង​ឱ្យ​បាន​ទៀង​ទាត់ ។
(3) នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៦៧៩​ ទ័ព​ថ្មើរជើង​មាន​គ្នា​៣​ម៉ឺន​នាក់​ក្នុង​នោះ​៩​ពាន់​នាក់​ជា​ទាហាន​ផ្ទាល់​ របស់​ព្រះរាជា​ ៥​ពាន់​នាក់​ជា​ទាហាន​របស់​ព្រះ​រជ្ជទាយាទ ៣​ពាន់​នាក់ជា​ទាហាន​របស់​អ្នក​អង្គ​ម្ចាស់​ទី​២ និង​២​ពាន់​នាក់ជា​ទាហាន​របស់​អ្នក​អង្គ​ម្ចាស់​ទី​៣ ។
(4) លោក​ឪពុក​សេស្វីត​គ្រីស្ដូហ្វ័រ៉ូ​ បាន​កត់​សម្គាល់​ថា​ពួក​អាណ្ណាម​ដែល​សព្វ​ថ្ងៃនេះ​ក្រង ​ឬ​បួងសក់​នៅ​ក្រោយ​ក​នៅ​សម័យ​នោះគឺ​ ទុក​សក់​វែងៗ​ណាស់ធ្លាក់​រាយ​មក​លើ​ស្មា និង​ខ្នងប្រុស​ក៏​ដូច​ស្រី ជួនកាល​វែង​ធ្លាក់​ដល់​ដី ។ អភិជន​ម្នាក់​នៅ​អូបោន​ឈ្មោះ តាវែនីញេ ក៏​បាន​និយាយ​ដូច​គ្នា​នេះ​ដែរនៅ​ក្នុង​សៀវភៅ​របស់​គាត់​ស្ដី​អំពី​តុងកឹង​ ដែល​បោះពុម្ព​ផ្សាយ​៥០​ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក ។
(5) តាម​មើលទៅ​រដ្ឋ​ចាម​នៅ​បុណ្ឌុរង្គ​តូច​នេះ ​មិន​ចំណុះ​អាណាចក្រ​ចាម​ធំដូច​ជា​រាជាណាចក្រ​ពួក​ង្វៀង​មិន​ចំណុះ​អាណាចក្រ ​ពួក​ឡេនៅ​ក្នុង​សតវត្សរ៍​ទី​១៨​អីចឹង​ដែរ ។ អ្នកស្រុក​របស់​រដ្ឋ​ចាម​តូច​នេះ​មិន​ទទួល​ស្គាល់​ថា គេ​ជា​អាណា​ខែត្រ​មួយ​របស់​អាណាចក្រ​ចាម្ប៉ា​នោះ​ទេ ​តែ​បាន​គិត​ថា​គេ​ជា​ខែត្រ​ឯករាជ្យ​មួយ​មាន​ស្ដេច​ឯករាជ្យ​សោយរាជ្យ ។ ​មាន​សិលាចារឹក​មួយ​របស់​អាណាចក្រ​ចាម្ប៉ា​បាន​និយាយ​ថា «ពួក​អ្នកស្រុក​របស់​រដ្ឋ​តូច​នេះ​ចូលចិត្ដ​ប្រព្រឹត្ដ​បាបកម្ម​ទុច្ចរិត​ ល្ងង់​ខ្លៅ​ហើយ​បាន​ក្បត់​ព្រះរាជាចាម្ប៉ា» ។
(6) បានជា​ខ្ញុំ​និយាយ​ថា​ដាក់​ខុស​ទីតាំង​នៅ​លើ​ផែនទី​នោះពីព្រោះ​គេ​គូស​ ថារាជាណាចក្រ​នោះ​លាត​សន្ធឹង​ពី​ដៃ​ខាងកើត​របស់​ទន្លេ​មេគង្គ​រហូត​ទៅ​ដល់​ ព្រំដែន​ប៊ិញធន់​សព្វថ្ងៃដែល​តាម​ពិត​ទៅ​ស្ទឹង​សាយហ្គននិង​ព្រៃ​គ​ពេល​នោះ​ នៅ​ជា​ទឹកដី​របស់​កម្ពុជា​នៅ​ឡើយ ។
(7) បេហែន ជា​ឈ្មោះ​ភូមិ​មួយ​នៅ​ពីកាឌី ហើយ​ជា​ភូមិ​កំណើត​របស់​គ្រួសារ​ ពីញ៉ូ ។ ពួក​ពីញ៉ូយក​ឈ្មោះ​ភូមិ​នេះ​មក​ភ្ជាប់​នឹង​ឈ្មោះ​ខ្លួនដើម្បី​បង្ហាញ​ឱ្យ​គេ ​យល់​ថា​ខ្លួន​ជា​អភិជន ។ ហេតុការណ៍​នេះ​ប្រហែលជា​បណ្ដាល​មក​ពី​មាន​លិខិត​១​ច្បាប់​ដែល​ពួក​អ្នក​ សរសេរ​ជីវប្រវត្ដិ​បាន​ចម្លង​ចេញ​មួយ​ចំណែក ​ហើយ​ពួក​សាសនទូត​យល់​ច្រឡំ ក៏​ប៉ុន្ដែ​គ្រួសារ​ពីញ៉ូ​ដឹង​ខ្លួនឯង​ច្បាស់​ណាស់​ពីព្រោះ​ថា​ពួក​នេះមិន​ មាន​សិទ្ធិ​ទទួល​ម្កុដ​ជា​អង្គ​ម្ចាស់ (comte) សោះ​ទេ ។ ពួក​សាសនទូត​បាន​និយាយ​ថា​លោកពីញ៉ូ​បាន​ត្រូវ​ស្ដេច​ល្វី​ទី​១៦ លើក​ឱ្យ​ឡើង​ជា​អ្នក​អង្គ​ម្ចាស់ក៏​ប៉ុន្ដែ​គ្មាន​ឯកសារ​ស្ដីពី​ក្រុម​អភិជន ​បារាំងឬ​ឯកសារ​បណ្ណសារដ្ឋាន​ជាតិ​ណា​មួយ​បញ្ជាក់​អំពី​រឿង​នេះ​សោះ ។
(8) នៅ​សល់​ពួក​បារាំង​ដែល​បាន​ខិតខំ​បម្រើ​ស្រុក​អាណ្ណាម​អស់ពី​ចិត្ដ​ពី​ ថ្លើម ។ ពួក​នេះ​សម​ណាស់​​តែ​ទទួល​បាន​នូវ​កិត្ដិយសប៉ុន្ដែ​ពួក​គេ​បែរជា​ត្រូវ​ទទួល ​ការ​ជេរប្រទេច​ផ្ដាសា​ទៅ​វិញ ។ ​ពួក​អ្នកស្រុក​ដែល​កាន់​សាសនា​កាតូលិក​ជា​ពួក​ដែល​អេវ៉ែក​ការពារ​ហើយ​ដែល​ ស្មោះត្រង់​ជា​និច្ច​នឹង​ស្ដេច​យ៉ាឡុងត្រូវ​គេ​រំខានបំបែក​បំបាក់ ។ គេ​ចោទ​ថាពួក​សាសនទូត​បាន​ខ្វេះ​ភ្នែក​ក្មេងៗ​យក​ទៅ​ធ្វើ​ថ្នាំហើយ​ពួក​ អ្នកស្រុក​ដែល​ត្រូវ​ពួក​មន្ដ្រី​បោកប្រាស់​ក៏​ចាប់​ស្អប់​ពួក​កាតូលិក​ជា​ បណ្ដើរៗ ។ សូម្បី​តែ​ស្ដេច​យ៉ាឡុង​ខ្លួន​ព្រះ​អង្គ​ក៏​បាន​ផ្ដាំ​បុត្រា​ មុនពេលទ្រង់សុគត (ឆ្នាំ១៨២០) ថា​កុំ​ឱ្យ​ទុក​ចិត្ដ​ពួក​បារាំង​​ដែរ​ដែល​គឺ​ពួក​បារាំង​នេះ​ហើយ​ជា​អ្នក​ បាន​ជួយ​ដណ្ដើម​យក​អាណាចក្រ​មក​ថ្វាយ ។ ​បុត្រា​ដែល​ទទួល​បណ្ដាំ​ហើយ​ដែល​ស្នងរាជ្យ​បន្ដ​ពី​បិតា​នេះមិនមែន​ជា​ បុត្រា​ដែល​មាន​អេវ៉ែក​ជា​គ្រូ​នោះ​ទេព្រោះ​បុត្រា​នេះ​បាន​សុគត​ទៅ​ហើយ ។ គឺ​មិញម៉ាង​ជា​បុត្រា​បន្ទាប់​ដែល​ទទួល​រាជ្យសម្បត្ដិ​ហើយ​ចាប់​បំបែក​ បំបាក់​ពួក​បារាំង​ធ្វើ​ឱ្យ​ពួក​នេះ​អស់ចិត្ដ​នឹង​បម្រើរួច​ហើយ​ក៏​ដាច់​ ចិត្ដ​វិល​ត្រលប់​ទៅ​ស្រុក​វិញ​ទៅអ្នកខ្លះ​ត្រូវ​ធ្លាក់ខ្លួន​ក្រ​ជាង​កាលពី ​ទើប​មក​ដល់​កូសាំងស៊ីន​ទៅ​ទៀត​ណាមួយ​វ័យ​ក៏​ចាស់​បាក់​អស់​កម្លាំង​ស្ទើរ​ តែ​ក្លាយទៅជា​ជនបរទេស​ចំពោះ​ស្រុក​ខ្លួនឯង​ទៅ​ហើយ​ក្រុម​គ្រួសារ​ក៏​មើល​មិន ​ស្គាល់ ។
នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៨៣១ មាន​ពួក​បារាំង​ដែល​ធ្លាប់​បាន​មក​បម្រើ​អាណ្ណាម​ម្នាក់គឺ​លោកសែញ៉ូបាន​ ត្រូវ​រដ្ឋាភិបាល​បារាំង​ចាត់​ឱ្យ​មក​អាណ្ណាមក្នុង​ឋានៈ​ជា​កុងស៊ុល​បារាំង​ ប្រចាំ​រាជធានី​វ៉េក៏​ប៉ុន្ដែ​ស្ដេច​មិញម៉ាងភ្លេច​អស់​គុណូបការៈ​ដែល​គាត់​ ធ្លាប់​បាន​ធ្វើ​មក​លើហើយ​បាន​ប្រកែក​មិន​ព្រម​ទទួល​គាត់​ទេគាត់​ក៏​ឡើង​ កប៉ាល់​ចេញ​ទៅ​វិញ​ទៅ ។ ចាប់ពី​ពេល​នោះ​មកចំណង​ទាក់ទង​រវាង​បារាំងនិង​អាណ្ណាម​ក៏​ត្រូវ​កាត់​ ផ្ដាច់ ។ ចំណង​ទាក់ទង​នេះកើត​មាន​ឡើង​វិញ​នៅ​ក្រោម​រជ្ជកាល​ចៅ​របស់​មិញម៉ាងគឺ​ ទូឌឹកនៅ​ពេល​ដែល​លោក​ឧត្ដមនាវី​រងរីហ្គោល​ដឺហ្សឺនូយីត្រូវ​បាន​បញ្ជូន​ឱ្យ​ មក​ធ្វើការ​សងសឹក​នឹង​ការ​ដែល​ស្ដេច​នេះ​បញ្ជា​ឱ្យ​សម្លាប់​ពួក​សាសនទូតហើយ​ វាយ​ដណ្ដើម​យក​ទួរ៉ាន​បាន​នៅ​ក្នុង​ថ្ងៃ​ទី​១ខែកញ្ញាឆ្នាំ​១៨៥៨ ។
(9) ខ្ញុំ​សូម​បញ្ជាក់​ថាពួក​សាសនទូត​កាតូលិក​បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​មាន​ការ​ ច្របូកច្របល់​នៅ​ក្នុង​ទំនៀម​ទម្លាប់​របស់​ស្រុក​ទេសដោយ​បាន​ហាម​ប្រាម​មិន​ ឱ្យ​អនុវត្ដ​ជំនឿ​គោរព​ជីដូន​ជីតាជាក់ស្ដែងគឺ​ហាម​ពួក​អ្នក​ចូល​សាសនា​ថ្មី​ មិន​ឱ្យ​ចូលរួម​ក្នុង​ពិធីបុណ្យ​ក្នុង​ភូមិដែល​ជា​ពិធី​បុណ្យ​សាសនាមិន​ឱ្យ​ ស្បថ​នៅ​មុខ​តុលាការ​តាម​ទម្លាប់​របស់​ច្បាប់​អាណ្ណាមជា​ពិសេសគឺ​ឱ្យ​រក្សា​ ទំនាក់​ទំនង​ល្អជា​មួយ​ពួក​អឺរ៉ុបនិង​ហាង​ពាណិជ្ជកម្ម​អឺរ៉ុបដែល​ពួក​ អាណ្ណាម​យល់​ឃើញ​ថាគឺជា​អន្ដរាគមន៍​របស់​បរទេស ។ មុន​ដំបូង​ព្រះរាជា​បាន​ចេញ​បញ្ជា​ឱ្យ​បណ្ដេញ​ពួក​សាសនទូត​កាតូលិក​ចេញពី​ នគរហើយ​ហាម​មិន​ឱ្យ​ស្វាគមន៍រាក់ទាក់​ទទួល​ពួក​នេះ​ទេ ។ ទ្រង់​បាន​ឱ្យ​គេ​ដឹក​ពួក​សាសនទូត​ណា​ដែល​លាក់ខ្លួន​ជាមួយ​ពួក​អាណ្ណាម​ កាតូលិកដែល​គេ​បាន​រក​ឃើញ​ហើយ​ឃាត់ខ្លួន​បាន​យក​ទៅ​កាន់​សិង្ហបុរី​ដោយ​ ផ្ទាល់​ព្រះ​អង្គ ។ ប៉ុន្ដែ​ពួក​សាសនទូត​ទាំង​អស់នោះបាន​លួច​ធ្វើ​ដំណើរ​ចូល​មក​ក្នុង​ប្រទេស​ អាណ្ណាម​វិញហើយ​បាន​បន្ដ​ធ្វើ​ដំណើរ​ផ្សព្វផ្សាយ​សាសនា​តទៅ​ទៀត ។ ការ​ធ្វើ​បែប​នេះ​វា​ជា​ការ​ធម្មតា​ទេ​នៅ​អឺរ៉ុបហើយ​គេ​ស្ងើច​សរសើរ​សាសនទូត ​ណា​ដែល​បាន​ខិតខំ​លះបង់​ខ្លួនសុខចិត្ដ​រង​ទទួល​ទារុណកម្មហើយ​នៅ​ពេល​ដែល​ សាសនទូត​ម្នាក់​ស្លាប់​ទៅសាសនទូត​ម្នាក់​ទៀត​ដែល​ពោរពេញ​ទៅ​ដោយ​ជំនឿក៏​ ចូលខ្លួន​បន្ដ​ការងារ​ឡើង ។ គេ​បាន​នាំ​គ្នា​ជេរ​ស្ដេច​អាណ្ណាមនិង​ពួក​មន្ដ្រី​របស់​ព្រះ​អង្គក៏​ ប៉ុន្ដែ​គេ​មិន​បាន​គិត​ថា​នៅ​សម័យ​ជាមួយ​គ្នា​នោះនៅ​ឯ​ស្រុក​បារាំង​ក្រោម​ ស្ដេច​ល្វី​ទី​១៤ទី​១៥ និង​ទី​១៦គេ​កំពុង​តែ​នាំ​គ្នា​បំបែក​បំបាក់​ពួក​បារាំង​ណា​ដែល​បែរ​ចូល​ កាន់​សាសនា​ប្រូតេស្ដង់​ដែល​មិន​មែន​ជា​ជនបរទេស​ទេ ។ ដូច្នេះបើសិនជា​មាន​ពុទ្ធសាសនិកជន​ទៅ​ឃោសនា​ផ្សព្វផ្សាយ​សាសនា​ព្រះពុទ្ធ​នៅ ​ប្រឺតាញវ៉ង់ដេម៉ែន ឬ​ទីកន្លែង​ផ្សេង​ទៀត​របស់​បារាំង ឬ​នៅ​អេស្ប៉ាញ អ៊ីតាលី នៅ​ក្នុង​សតវត្សរ៍​ទី​១៩​នេះ ពួក​នេះ​ក៏​ប្រហែល​ជា​ត្រូវ​បារាំង​កាប់​សម្លាប់​មិន​ខុស​គ្នា​អ្វី​ពី​ពួក​ សាសនទូត​កាតូលិក​នៅ​អាណា្ណម​ដែរ​ទេ ។
(10) ទីក្រុង​ទាំង​៣​នេះ​ហើយ​និង​ក្រុង​មួយ​ចំនួន​ទៀត​ដែល​បារាំង​ដណ្ដើម​យក​បាន​ នៅ​ពេល​នោះ​សុទ្ធតែ​បាន​ត្រូវ​គេ​សង់​ឡើង​តាម​ប្លង់​ដែល​នាយទាហាន​បារាំង​ បាន​រៀបចំជា​ពិសេសគឺ​លោក វិកទ័រ​អូលីវីយ៉េ​ ដឺ​ពុយម៉ាណែល​ ដែល​បម្រើ​ស្ដេច​យ៉ាឡុង​ពី​ឆ្នាំ​១៧៨៩ រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​១៨២០ ។
(11) លោក ឌុយ​ពុយ នេះ​កើត​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៨២៩ ហើយ​បាន​ស្លាប់​នៅ​ម៉ូណាកូ នៅ​ចុង​ខែ​វិច្ឆិកា ឆ្នាំ​១៩១២ ។ ​
(12) តាម​ការ​និទាន​តៗ​គ្នាគេ​ជឿ​ថា​ ស្ដេច​ទាំង​២​អង្គ​សុគត​នៅ​សម្បូរ​ច្រើន​ជាង​នៅ​ស្ទឹងត្រែង ។
(13) ពួក​អឺរ៉ុប​ហៅ​ថា​ អាឡំផ្រា Alomphra ។ គឺជា​ស្ដេច​ជ្រែករាជ្យ​មួយ​អង្គ​ដែល​បាន​បង្កើត​សន្ដតិវង្ស​ស្ដេច​ភូមា​តៗ​ មក ។ ព្រះ​អង្គ​មាន​ដើម​កំណើត​ចេញ​មក​ពី​ស្រុក​ម៉ូហ្សូបូ ស្ថិត​នៅ​ចម្ងាយ​ប្រហែល​ជា​៨០​គីឡូម៉ែត្រ​ពី​អវៈ ។
(14) ភ្យាតាក​ មាន​បំណង​ចង់​ដណ្ដើម​យក​ស្រុក​ទាំង​២​មក​វិញ​ដែរ ​ក៏​ប៉ុន្ដែ​ពេល​នោះ​សៀម​ជាប់​រវល់​ធ្វើ​សង្គ្រាម​ជាមួយ​ខ្មែរ ។ ក៏​ប៉ុន្ដែ​ទ្រង់​បាន​ដណ្ដើម​យក​ភិស្ណុលោក ឈៀងម៉ៃ និង​លីហ្គ័រ​ ពី​ភូមា​មក​វិញ​បាន ។ ​
(15) ដំណើរ​រឿង​បែប​នេះ​ជា​ដំណើររឿង​ដែល​គេ​បាន​ទទួល​ស្គាល់​ជា​ផ្លូវការ ។ ក៏​ប៉ុន្ដែ​នៅ​ស្រុក​សៀម​មាន​ការ​បកស្រាយ​មួយ​ផ្សេង​ដោយ​ឡែក​ដែល​លើក​ឡើង​ថា ​ ភ្យាតាក​មិន​ដែល​ប្រើ​ហិង្សា​ទេ ហើយ​ក៏​មិន​បាន​ឆ្កួត​ដែរ ។ ពួក​មន្ដ្រី និង​ពួក​អ្នក​មាន​ភ័យ​ខ្លាច​ចំពោះ​ភាព​មាន​យុត្ដិធម៌​របស់​ព្រះ​អង្គ និង​ព្រះ​ទ័យ​ស្រលាញ់​សន្ដោស​ចំពោះ​រាស្ដ្រ​តូចតាច ។ ព្រះ​អង្គ​បាន​ត្រូវ​ពួក​នេះ​ទម្លាក់​ពី​រាជបល្ល័ង្ក​ដោយ​ពួក​គេ​ខ្លាច​ព្រះ ​អង្គ​ធ្វើ​កំណែ​ទម្រង់ ហើយ​រៀបចំ​របប​នយោបាយ​ថ្មី​មួយ​ឡើង​ដែល​អាច​ធ្វើ​ឱ្យ​ពួក​គេ​បាត់បង់​ បុព្វសិទ្ធិ និង​ផល​ប្រយោជន៍​ផ្សេងៗ ។
(16) ព្រះរាជា​អង្គ​នេះ​សុគត​នៅ​ក្នុង​ថ្ងៃ​ទី​២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ​១៩១០ ។ បុត្រា​របស់​ព្រះ​អង្គ​ដែល​ប្រសូត​នៅ​ថ្ងៃ​ទី​១ ខែមករា ឆ្នាំ​១៨៨១ បាន​ឡើង​សោយរាជ្យ​បន្ដ​មាន​ព្រះ​នាម​ថា បរមិន្ឌ្រ​មហា​វជីរវុឌ្ឍ ។
(17) មុន​នោះ​ពួក​ចិន​ទុក​សក់​វែង​ហើយ​បួង​ដូច​ពួក​អាណ្ណាម ​ខ្មែរ ​សៀម​ និង​ពួក​អ្នកស្រុក​ឥណ្ឌូចិន​ដែល​មិន​ទាន់​មាន​អារ្យធម៌​ឯ​ទៀតៗ​កាលពី​ សតវត្សរ៍​ទី​១៧ ។
(18) ពួក​ហូឡង់​បាន​ទទួល​យក​កោះ​តៃវ៉ាន់ ឬ ​ហ្វ័រម៉ូស នេះ​ពី​ចិន​ជា​ថ្នូរ​ជាមួយ​នឹង​កោះ​ប៉ុងហ៊ូ ឬ​ប៉េស្កាឌ័រ ​ដែល​ហូឡង់​កាន់កាប់​ជា​ច្រើន​ឆ្នាំ​រួច​មក​ហើយ ។
(19) ទ័ព​ពួក​តៃពីង​ពេល​នោះ​មាន​រហូត​ដល់​ទៅ​១០​ម៉ឺន​នាក់ ។
(20) បើ​តាម​រាជពង្សាវតារ​រៀបរាប់​គេ​និយាយ​ថា នន្ទអាសែន ​វាយ​យក​រាជធានី​មិន​បាន​ទេ​តែ​ព្រះ​អនុជ​ក្សត្រី​មួយ​អង្គ​របស់​ចៅអនុរុត្ដ ​គឺ​នាង​កែវ​បាន​បើក​ដៃ​ឱ្យ​ព្រោះ​ព្រះ​នាង​ស្រលាញ់​នន្ទអាសែន​ដែល​ព្រះ​នាង ​បាន​រៀប​អាពាហ៍​ពិពាហ៍​ជាមួយ​ប៉ុន្មាន​ខែ​ក្រោយ​មក ។
(21) លោក ឌូដា​ដឺឡាគ្រេ បាន​ស្លាប់​នៅ​ទុងឈួន​នេះ​នៅ​ថ្ងៃ​ទី​១២ ខែ​មីនា ឆ្នាំ​១៨៦៨ ។
(22) ក្នុង​នោះ​រួម​មាន​ទាំង​បណ្ដា​ខែត្រ​របស់​ព្រះរាជាណាចក្រ​បាសាក់​ដែល​ស្ថិត​ នៅ​លើ​ត្រើយ​ខាង​ឆ្វេង​នោះ​ផង ។ អ្វី​ដែល​នៅ​សេស​សល់​នៅ​លើ​ត្រើយ​ខាងស្ដាំ​ទន្លេ​មេគង្គ​សម្រាប់​ព្រះរាជា​ លាវ​នោះ​គ្មាន​អ្វី​ជា​សំខាន់​ទេ ។ នោះ​គឺជា​កំហុស​មួយ​របស់​បារាំង​ចំពោះ​ព្រះរាជា​មួយ​អង្គ​ដែល​មាន​សំណូមពរ​ តែ​មួយ​គឺ​ឱ្យ​បារាំង​យក​ទឹកដី​លាវ​ទាំងមូល​ដាក់​ចូល​ជា​របស់​បារាំង ហើយ​ទ្រង់​យល់​ព្រម​ទទួល​អាណា​ព្យាបាល​របស់​បារាំង​ដោយ​សោមនស្ស​ព្រោះ​ថា​ បារាំង​បាន​កាត់​យក​ទឹកដី​អស់​២​ភាគ​៣​ទៅ​ហើយ​តែ​បារាំង​ទុក​ឱ្យ​ព្រះ​អង្គ​ ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​កណ្ដាប់ដៃ​របស់​សៀម​ទៅ​វិញ ។ ដល់​មក​ថ្ងៃ​ក្រោយ​មក​ពេល​ដែល​បារាំង​បាន​ជួសជុល​កំហុស​ឆ្គង​នេះ​តាម​រយៈ​ សន្ធិសញ្ញា​ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ​១៩០៤ ព្រះរាជា​បាន​ចូល​ទិវង្គត​បាត់​ទៅ​ហើយ ។
(23) ពួក​អារ៉ាកាន​នេះ​បាន​ដាក់​ឈ្មោះ​ខ្លួនឯង​ថា យ៉េគែន ក៏​ប៉ុន្ដែ​ឈ្មោះ​តាម​ភាសា​សំស្ក្រឹត​គឺ​ឌេន្យាឌី ។ នៅ​លើ​ផែនទី​ដែល​គូរ​ដោយ​លោក ផ្ដូលេ មេស្រុក​ពួក​នេះ​មាន​ឈ្មោះ​ថា​ស្រុក​ពួក​អ្នក​ស៊ី​សាច់​មនុស្ស paysdesanthropophages ហើយ​គេ​គិត​ថា​ឈ្មោះ អារ៉ាកាន នេះ​ប្រហែល​ជា​ក្លាយ​ចេញ​មក​ពី​សំស្ក្រឹត​ថា ​យក្ស​ដែល​ស៊ីសាច់​មនុស្ស​ដែរ ។
បើ​ទោះជា​យ៉ាងណា​ក្ដី​រដ្ឋ​អារ៉ាកាន​ជា​ រដ្ឋ​ស៊ីវីល័យ​មួយ​សម្បូរ​សប្បាយ ​ហើយ​វាំង​ពួក​នេះ​ល្អ​ត្រចះ​ត្រចង់​នៅ​ពេល​ដែល​លោក​គ្រូពេទ្យ​ហ្គោ​ធីយ៉េ​ ស៊ូតិន​ បាន​មក​ដល់​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៦៦២ និង​នៅ​ពេល​ដែល​ពួក​ភូមា​ក្រោម​រាជ្យ​ស្ដេច​មិងដារ៉ាហ្សេប្រូ ដណ្ដើម​យក​បាន​ហើយ​ដុត​បំផ្លាញ​នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៧៨៣ ។ ​
(24) អវៈ​ជា​រាជធានី​របស់​ភូមា​អស់​កាល​៣៦៩​ឆ្នាំ​ ចាប់ពី​ឆ្នាំ​១៣៦៤​ រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​១៧៣៣ ។ មុន​នោះ​រាជធានី​គឺ ​ព្រោម ឬ​ ប៊ីរ៉ាម៉ា នៅ​ក្នុង​សតវត្សរ៍​ទី​១ និង​ទី​២ រួច​ប៉ាកាន​ ក្នុង​រយៈកាល​១២​សតវត្សរ៍ និង​ប៉ានីយ៉ូ​នៅ​សតវត្សរ៍​ទី​១៦ ។
(25) អមរបុរៈ​នេះ​ស្ថិត​នៅ​ប្រហែលជា​៣០​គីឡូម៉ែត្រ​ពី​ខាងជើង​អវៈរាជធានី​ទាំង​២​ស្ថិត​នៅ​លើ​ត្រើយ​ខាងឆ្វេង​ទន្លេ​ឥរ៉ាវតី​ដូច​គ្នា ។
(26) ពួក​អង់គ្លេស​ភ្លេច​ហើយ​ថា​ពួក​គេ​ក៏​បាន​សម្លាប់​ស្ដេច​គេ​ដែរ​កាលពី​ឆ្នាំ ​១៦៤៨​ តែ​បែរជា​ចោទ​បារាំង​នៅ​ចំពោះ​មុខ​រាជវាំង​ភូមា​ថា​ បារាំង​ជា​ពួក​អ្នក​សម្លាប់​ស្ដេច​ខ្លួនឯង ហើយ​បាន​បន្ទោស​បារាំង​ពី​រឿង​ធ្វើ​គុត​ស្ដេច​ល្វី​ទី​១៦ ។
(27) គឺ​អេវ៉ែក​បារាំង​នៅ​ភូមា​លោក​ប៊ីហ្គង់ដេ​ ដែល​ធ្វើ​ជា​អ្នកបកប្រែ​ភាសា​ឱ្យ​នៅ​ក្នុង​កិច្ចចរចា​រវាង​ពួក​អង់គ្លេស​ និង​ពួក​ភូមា ហើយ​បាន​បម្រើ​ឱ្យ​ផល​ប្រយោជន៍​អង់គ្លេស ។
(28) រ៉ៃណាល់​និយាយ​ថា ​ពួក​ហូឡង់​បាន​ចាប់​នាវា​ពាណិជ្ជកម្ម​របស់​ព័រទុយហ្គាល់​ច្រើន​ជាង​៣០០​ គ្រឿង​នៅ​ក្នុង​សតវត្សរ៍​ទី​១៧ ។ គឺ​ដោយហេតុ​នោះ​ហើយ​បាន​ជា​ហូឡង់​ជំនួស​ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​នៅ​ស្ទើរ​គ្រប់​ ទីកន្លែង ។
(29) ដី​ដែល​ចិន​សម្បទាន​ឱ្យ​នៅ​ពេល​នោះ​មាន​ទំហំ​ប្រហែល​ជា ​៣១​គីឡូម៉ែត្រ​ក្រឡា​ តែ​ប៉ុណ្ណោះ ។ ព័រទុយហ្គាល់​ត្រូវ​បង់ពន្ធ​នេះ​រហូត​ដល់​ឆ្នាំ​១៨៤៨ ទើប​លោក​អភិបាល​ហ្វ៊ែរៃរ៉ា​ដឺអាម៉ារ៉ាល់ បាន​ប្រកែក​ឈប់​បង់ពន្ធ​លើ​បួរ​ដី​ដែល​ខណ្ឌ​ចែក​ម៉ាកាវ​ពី​ទឹកដី​កោះ​ ទាំងមូល​ដែល​ចិន​ដាក់​តាំង​ពី​ឆ្នាំ​១៥៧៣ ​មក ។ ហេតុការណ៍​នេះ​បាន​ធ្វើ​ឱ្យ​គាត់​ស្លាប់​ដោយ​គេ​ធ្វើឃាត​នៅ​ក្នុង​ខែ​សីហា ឆ្នាំ​១៨៤៩ នៅ​នឹង​មាត់​ទ្វារ​ចូល​ទីក្រុង ហើយ​គេ​កាត់​យក​ក្បាល​ទៅ​កង់តុង​ទៅ ។ នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៥៨៣ ពួក​ព័រទុយហ្គាល់​បាន​ដាក់​ឈ្មោះ​ឱ្យ​ទីក្រុង​ដែល​ពួក​គេ​បាន​កសាង​ឡើង​ថា ព័រតូ​ដឺ​សង់តូណូមេ​ដឺ​ដេអូស រួច​ក្រោយ​មក​កែ​ថា ស៊ីតាដេ​ដឺ​សង់តូណូមេ​ដឺ​ដេអូ​ដឺ​ម៉ាកាវ ។ ពួក​ចិន​ហៅ​ថា ង៉ាវមេន តាម​ភាសា​គួនហួ​ និង​ ហូមួន តាម​ភាសា​កង់តុង ​តែ​អ្នកស្រុក​ច្រើន​ហៅ​ថា អាម៉ាហ្គាវ ។



No comments:

Post a Comment