ប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសកម្ពុជា(ក្បាលទី ២ ជំពូកទី ៤) - វគ្គ៣
Posted: Oct-12-2016
៤-ប្រទេសជប៉ុន
ប្រជាជនជប៉ុនបានរៀបរាប់ថាគេមានដើមកំណើតតាំងតែពី ៣.៥០០ ឆ្នាំ មុនមកម្ល៉េះ ក៏ប៉ុន្ដែប្រវត្ដិសាស្ដ្ររបស់ជប៉ុនពិតប្រាកដបានចាប់ផ្ដើមពីត្រឹម សតវត្សរ៍ទី៦មុនគ្រិស្ដសករាជតែប៉ុណ្ណោះ ។ វាហាក់ដូចជាថានៅសម័យនោះមានស្ដេចនៃកោះគ្យូស៊ូតូចមួយបានវាយ ដណ្ដើមយកប្រជុំកោះទាំងមូលរួចដណ្ដើមយកបានកោះធំឈ្មោះនីផុនដែល ក្រោយមកគឺជារាជាណាចក្រជប៉ុន ឬនីប៉ុននោះឯង ។ ស្ដេចនោះបានសុគតទៅនៅក្នុងឆ្នាំ៥៨៥មុនគ្រិស្ដសករាជ ។
ជាច្រើនឆ្នាំក្រោយមកព្រះមហាក្សត្រីជារាជានុសិទ្ធិនៃ រាជាណាចក្រនីប៉ុនបានវាយដណ្ដើមយកកូរ៉េបានរួចបានលើករាជធានីមក តាំងនៅនឹងអូសាកូវិញដែលមានប្រជាជន៧០ម៉ឺននាក់បន្ទាប់មកនៅក្យូតូ នៅឆ្ងាយពីសមុទ្រដែលពួកមីកាដូជាស្ដេចសោយរាជ្យតៗមកគង់នៅ ហើយក្លាយព្រះអង្គទៅជាស្ដេចកម្ជិលដែលប្រជារាស្ដ្រនៅតែគោរពក៏ ប៉ុន្ដែមិនដឹកនាំប្រទេសទេ ។ ពួកដៃមីញ៉ូគឺពួកស្ដេចត្រាញ់សក្ដិភូមិសោយរាជ្យនៅលើទឹកដី ហើយទទួលផលពីការដោះដូរពាណិជ្ជកម្ម ឬពីចោរកម្ម ។ មានកើតកោលាហលឥតឈប់ឈរដែលជាហេតុធ្វើឱ្យជប៉ុនមិនអាចរីកចម្រើន បានរហូតដល់សតវត្សរ៍ទី១២នៃគ្រិស្ដសករាជគឺនៅចំពេលដែលកម្ពុជា កំពុងតែស្គាល់ការរីកចម្រើនដល់កំពូល ហើយហៀបតែនឹងបាក់ស្រុតចុះទៅវិញទៅហើយមានដៃមីញ៉ូម្នាក់បាន ប្រមែប្រមូលកម្លាំងវាយបង្ក្រាបពួកដៃមីញ៉ូឯទៀតៗ រួចលើកខ្លួនជាសៃហ្កូនគឺចៅហ្វ៊ាវាំងចាប់បង្ខំអ្នកឯទៀតឱ្យ ស្បថស្បែជាមួយរហូតមក ។
មេដឹកនាំថ្មីនេះដែលធ្វើអ្វីៗក្នុងនាមព្រះចៅអធិរាជមានសត្រូវ ជាច្រើន ។ ពេលនោះ គូប៊ីឡៃខាន់បានឡើងជាអធិរាជរបស់ចិន ហើយទើបតែដណ្ដើមយកកូរ៉េបានក៏មានបំណងចង់វាយយកជប៉ុនផងដែរ ។ សៃហ្កូននាពេលនោះបានប្រមែប្រមូលកម្លាំងទាំងអស់ដើម្បីទប់ទល់នឹង កាលៈទេសៈដ៏លំបាកនេះ ស្រាប់តែចៃដន្យល្អខ្យល់ព្យុះកំបុតត្បូងមួយបានបំផ្លាញសំពៅទាំង៤ ពាន់ដែលដឹកទ័ពម៉ុងហ្គោលចិន២៤ម៉ឺននាក់ បណ្ដាលឱ្យខូចខាតខ្ទេចខ្ទី ។ ហេតុការណ៍នេះបានជួយប្រទេសជប៉ុនឱ្យរួចផុតពីគ្រោះថ្នាក់ ហើយក៏បានធ្វើឱ្យប្រជារាស្ដ្របែរខ្នងដាក់មីកាដូដែលគេចាត់ទុក ដូចជាអាទិទេពរស់មួយអង្គថែមទៀត ។ អំណាចកាន់តែកើនឡើងរបស់សៃហ្កូនដែលជំនួសមុខឱ្យមីកាដូដែលនៅតែ ជាស្ដេចសោយរាជ្យដដែល ប៉ុន្ដែមិនកាន់អំណាចមិនមែនគ្មានការប្រឆាំងសោះនោះទេ ។ ពួកអ្នកកាន់សាសនានិកាយផ្សេងៗដែលដណ្ដើមគ្នាបែងចែកការគោរពពី ប្រជាជនជប៉ុនជាពិសេសគឺពួកដៃមីញ៉ូដែលស្ថិតនៅជាស្ដេចត្រាញ់ សក្ដិភូមិមានភោគទ្រព្យច្រើន ពួកនេះមិនយល់ព្រមគោរពមេម្នាក់ដែលគេមិនបានជ្រើសតាំងឡើងទេ ហើយខារខាំងការឆក់ប្លន់របស់ពួកគេថែមទៀតម្ល៉ោះហើយមានការច្រណែន ឈ្នានីសប្រឹងប្រែងរស់ឯករាជ្យដូចជាស្ដេចតែសព្វៗខ្លួន ។ នៅពេលនោះមានគង្វាលសេះក្មេងម្នាក់បានក្លាយខ្លួនទៅជាមេទ័ព រួចជារដ្ឋមន្ដ្រីទី១របស់សៃហ្កូនបានចាប់ផ្ដើមវាយដណ្ដើមយកកូរ៉េ ដែលគូប៊ីឡៃខាន់ដណ្ដើមយកដាក់ជារបស់ចិនបានពីមុន ហើយបានបន្ដធ្វើសង្គ្រាមជាមួយចិនតទៅទៀត ។ ទ័ពជប៉ុនទទួលបានជោគជ័យនៅក្នុងសង្គ្រាមនេះ ក៏ប៉ុន្ដែនៅពេលដែលវិលត្រលប់មកដល់ជប៉ុនវិញ ពួកមេទ័ពទាំងឡាយបានបាត់បង់ទឹកដីក្រុមគ្រួសារ និងបន្ទាយរបស់ខ្លួនអស់ ព្រោះសៃហ្កូនបានកាត់បញ្ចូលទៅជារបស់គេ ឬបំផ្លិចបំផ្លាញកម្ទេចចោលអស់ ឯក្រុមគ្រួសារវិញ សៃហ្កូនបានចាប់យកទៅទុកនៅកន្លែងគេជាចំណាប់ខ្មាំង (ចុងសតវត្សរ៍ទី១៦) ។ នៅពេលនោះ រាជធានីរបស់ជប៉ុនគឺយេដូ ហើយចាប់តាំងពីពេលនោះមក មីកាដូក៏លែងរវីរវល់នឹងកិច្ចការប្រទេសជាតិជារៀងរហូត ។
តាមមើលទៅម៉ាកូប៉ូឡូដូចជាបានមកដល់ជប៉ុននេះដែរនៅសតវត្សរ៍ទី ១៣ ក៏ប៉ុន្ដែរឿងរ៉ាវដែលគាត់រៀបរាប់ហាក់ដូចជាមិនសូវពិតទេ ។ ពួកព័រទុយហ្គាល់បានមកដល់ជប៉ុននៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៦ ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៥៤២ ហ្វ៊ែរណង់ដេម៉ង់ដេប៉ង់តូបានរៀបរាប់ថាគាត់បានចុះធ្វើទស្សនកិច្ចនៅ លើកោះមួយ ហើយគាត់បានធ្វើអំណោយជាស្នាមួយថ្វាយស្ដេចនៅលើកោះតូចនោះ ។ គាត់ថាគាត់មានការភ្ញាក់ផ្អើលជាខ្លាំងនៅពេលដែលគាត់បានវិល ត្រលប់មកកាន់កោះនោះម្ដងទៀតមួយឆ្នាំក្រោយមកដោយឃើញមានស្នាជា ច្រើនដែលគេកសាងឡើងតាមគំរូស្នាដែលគាត់បានឱ្យពីឆ្នាំមុន ។
ពួកសាសនទូតកាតូលិកបានមកដល់ជប៉ុនក្រោយហ្វ៊ែរណង់ដេម៉ង់ដេប៉ង់តូ បន្ដិច ហើយបានផ្សព្វផ្សាយសាសនាប្រកបដោយជោគជ័យ ធ្វើឱ្យជប៉ុនជាច្រើននាក់ក្លាយទៅជាកាន់សាសនាកាតូលិក ។ នៅពេលដែលពួកហូឡង់បានមកដល់ជប៉ុនហើយបង្កើតហាងមួយនៅលើកោះ ហ្វ៊ីរ៉ងដូ ពេលនោះពួកព័រទុយហ្គាល់មានអគារពាណិជ្ជកម្មជាច្រើនរួចទៅហើយ ។ នៅពេលនោះក្រុមហ៊ុនអង់គ្លេសនៅប្រទេសឥណ្ឌាបូព៌ាក៏បានទទួលការ អនុញ្ញាតពីសៃហ្កូនឱ្យបើកអគារពាណិជ្ជកម្មប្រហែលជា១០ផងដែរ ។ ដល់ពេលនោះ ពួកជប៉ុនបានចាប់ផ្ដើមលែងទុកចិត្ដពួកអឺរ៉ុបដ៏ក្លាហានតទៅទៀតហើយ ដោយបានឮគេនិយាយអំពីរឿងដែលពួកអឺរ៉ុបបានធ្វើកន្លងមក ហើយដែលច្រើនតែបញ្ចប់ដោយការចាប់បង្ខំស្ដេចណាដែលរាក់ទាក់ទទួល និងដោយការដណ្ដើមយកអាណាខែត្រណាដែលគេបានអនុញ្ញាតឱ្យពួកនោះដាក់ ជើងជាន់ ។ ជប៉ុនចាប់ផ្ដើមអស់ជំនឿទៅលើពួកសាសនទូតដែលគេបានទុកចិត្ដកន្លងមក ដោយសារថាពួកសាសនទូតនេះបានមកផ្សព្វផ្សាយសាសនាលោកខាងលិចមួយដែល ធ្វើឱ្យពួកអ្នករដ្ឋវាសីបះបោរប្រឆាំងនឹងច្បាប់របស់ស្រុកទេស ហើយកាន់ជើងពួកបរទេសទាំងនោះខ្លាំងជាងជប៉ុនគ្នាឯងទៅទៀត ។ ពួកជប៉ុនគិតថាបើសិនណាជាគេបណ្ដោយឱ្យសាសនាថ្មីនេះផ្សព្វផ្សាយទៅ ពាសពេញប្រទេសហើយទុកឱ្យពួកអឺរ៉ុបទទួលបាននូវផលកម្រៃច្រើនសន្ធឹក សន្ធាប់ពីទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នានេះនោះប្រទេសជប៉ុននឹងទទួលរងនូវ គ្រោះថ្នាក់ជាមិនខាន ។ ម្ល៉ោះហើយគេក៏ចាប់ផ្ដើមបណ្ដេញពួកសាសនទូតចេញ ចាប់ធ្វើទុក្ខបុកម្នេញពួកអ្នកស្រុកណាដែលចូលកាន់សាសនាកាតូលិក ហើយនៅក្នុងឆ្នាំ១៦១៣ គេបានហាមមិនឱ្យពួកស្បែកសចុះចតនៅលើឆ្នេរសមុទ្រជប៉ុនថែមទៀត ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៦៣៦ ពាណិជ្ជកម្មនៅក្នុងប្រទេសជប៉ុនបានចុះត្រដាបត្រដួសជាខ្លាំង លើកលែងតែចំពោះពួកហូឡង់ដែលកាន់សាសនាប្រូតេស្ដង់ចេញ ព្រោះពួកនេះមិនដែលប៉ុនប៉ងនឹងទាក់ទាញពួកជប៉ុនឱ្យចូលកាន់សាសនា គេទេ ម្ល៉ោះហើយក៏បានទទួលការអនុញ្ញាតឱ្យបើកអគារពាណិជ្ជកម្មមួយនៅលើ កោះដេស៊ីម៉ា តែពួកនោះត្រូវគេតាមដានត្រួតពិនិត្យជាប់ដូចជាពួកអ្នកកើតឃ្លង់ ឬអ្នកទោសឣ៊ីចឹង (១៦៤០) ។ គេបានហាមប្រាមមិនឱ្យប្រជាជនជប៉ុនធ្វើពាណិជ្ជកម្មតាមសមុទ្រមិន ឱ្យមាននាវាសមុទ្រ ហើយមិនឱ្យចាកចេញពីប្រទេសជប៉ុនទេបើពុំនោះនឹងត្រូវទទួលទោស ប្រហារជីវិត ។ មានប្រជាជនជប៉ុនជាច្រើនដែលចូលកាន់សាសនាកាតូលិក ហើយដែលត្រូវរងការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញបានគេចខ្លួនរួចទៅកាន់ស្រុក ចិន តុងកឹង កូសាំងស៊ីន ឬអាណ្ណាម និងកម្ពុជាផងដែរ ។ ពួកទាំងអស់នោះបានមកជួបជុំជាមួយពួកអ្នកដែលកាន់សាសនាកាតូលិកដូច គ្នា ហើយបាននាំគ្នាបង្កើតជានិគមពួកអ្នកដែលស្មោះត្រង់នឹងពួកអឺរ៉ុប ឡើង ។ ប៉ុន្ដែគេក៏បានជួបប្រទះនឹងពួកអ្នកដែលទទួលបាននូវការអនុគ្រោះ ពីបណ្ដាអ្នកធ្វើទុក្ខបុកម្នេញគេផងដែរ ។ ដូចជានៅកម្ពុជាជាដើម ពួកជប៉ុនបានជួបពួកហូឡង់ដែលគេស្អប់ជាខ្លាំងព្រោះពួកនេះបាន ទទួលនូវការអនុគ្រោះនៅឯប្រទេសជប៉ុន ម្ល៉ោះហើយគេក៏ចាប់កាន់ជើងពួកព័រទុយហ្គាល់ជាសត្រូវដែលកាន់សាសនា ដូចគេដែរប្រឆាំងនឹងពួកហូឡង់នេះ ហើយគេមិនខ្លាចនឹងធ្វើការកាប់សម្លាប់អ្វីទាំងអស់ (១៦៤២ និង ១៦៤៤) ។ នៅពេលនោះហើយដែលពួកជប៉ុនបានយល់ព្រមបម្រើស្ដេចស្រុកអាយដូចជា ពួកព័រទុយហ្គាល់ដែរដូចដែលយើងបានឃើញមាននៅស្រុកសៀមក៏ដូចជានៅ កម្ពុជាដែលព្រះបទុមរាជាមានកងការពារជាជប៉ុនប្រមាណជា១០០នាក់នៅ ពេលដែលព្រះអង្គយាងធ្វើដំណើរទៅកាន់ស្ទឹងអាតូពឺដើម្បីស្វះ ស្វែងរករ៉ែមាសដែលគេបាននិយាយទូលថ្វាយ ។ ពួកជប៉ុនទាំងអស់នោះនៅចុងបញ្ចប់ច្រើនតែទៅនៅលាយឡំជាមួយពួក ព័រទុយហ្គាល់ ផ្សារភ្ជាប់ជាតិសាសន៍ និងវាសនាជាមួយគ្នាទៅ ។ នៅតុងកឹងឯណោះវិញ ពួកជប៉ុនបានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយពួកអាណ្ណាម ហើយក៏រលាយបាត់រូបជាមួយពួកនោះ ។ ប៉ុន្ដែនៅកម្ពុជា ពួកជប៉ុនដែលបានរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ជាមួយស្ដ្រីខ្មែរបានកូនពូនជាចៅ ដែលក្លាយមកជាខ្មែរអស់ទៅហើយ ជាក់ស្ដែងគឺមានភូមិមួយនៅខាងលើភ្នំពេញ ពួកអ្នកស្រុកបានចង្អុលបង្ហាញលោកឪពុកប៊ូយ៉ឺវ៉ូ ឱ្យឃើញពួកអ្នកទាំងនោះដែលនៅមានសេសសល់មកដល់សព្វថ្ងៃ ។
ដូចជាប្រទេសចិនដែរ ជប៉ុនបានបិទទ្វារមិនព្រមទទួលឱ្យពួកអឺរ៉ុបចូលមកក្នុងប្រទេសទេ រហូតដល់ឆ្នាំ១៨៥៣ នៅពេលដែលលោកប៉ារីជាមេបញ្ជាការកងនាវាចម្បាំងអាមេរិកបានចាប់ បង្ខំសៃហ្កូនឱ្យបើកកំពង់ផែឱ្យអាមេរិកធ្វើពាណិជ្ជកម្ម ។ បន្ទាប់មកទើបមានការបើកទ្វារឱ្យបារាំងនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៥៨ រួចបន្ទាប់មកឱ្យអង់គ្លេស រុស្ស៊ី និងបរទេសឯទៀតៗ ។ ក៏ប៉ុន្ដែពួកអភិជនដែលប្រឆាំងនឹងការប្រែប្រួលថ្មី ហើយស្អប់ពួកអឺរ៉ុបបានបំផុសប្រជាជនឱ្យបះបោរប្រឆាំងឡើង នាំគ្នាធ្វើការកាប់សម្លាប់មកលើពួកអឺរ៉ុបដែលជាហេតុធ្វើឱ្យ បារាំង និងអង់គ្លេសធ្វើការសងសឹកវិញតបតទៅនឹងការជេរប្រមាថ និងឧក្រិដ្ឋកម្មមកលើជាតិសាសន៍គេនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៦៣ ដោយទម្លាក់គ្រាប់បែកលើទីប្រជុំជនសំខាន់ៗមួយចំនួន ។ បដិវត្ដន៍មួយក៏ផ្ទុះឡើង ។ ក្រោយពីការធ្វើសង្គ្រាមអស់ពេល៤ឆ្នាំ សៃហ្កូនបានត្រូវគេទម្លាក់ចេញពីអំណាច ទុកឱ្យមីកាដូដឹកនាំប្រទេសក្នុងនាមជាស្ដេចសោយរាជ្យឡើងវិញ ទទួលខុសត្រូវលើអំណាចមិនដូចពីមុនដែលមានគ្រាន់តែជាទីគោរព ប៉ុណ្ណោះទេ ។ ទ្រង់បានបោះបង់រាជធានីនៅខាងក្នុងទឹកដី ហើយបានយាងមកគង់នៅយេដូវិញដែលបានប្រែឈ្មោះថា តូក្យូ រហូតមក (១៨៦៨) ។ ចាប់ពីពេលនោះមក អាណាចក្រជប៉ុនដែលគ្មានឈ្មោះបោះសំឡេងអ្វីសោះនៅលើពិភពលោកកាលពី៥០ ឆ្នាំមុន បានប្រែក្លាយទៅជាប្រទេសមួយមានអារ្យធម៌ មានសាលាសិក្សាច្បាប់ សិក្សាវិជ្ជាពេទ្យ វិទ្យាសាស្ដ្រពិត និងអនុវត្ដន៍ សាលាចម្បាំង សាលាអាវុធ ឧស្សាហកម្មដ៏រីកចម្រើន មានកងទ័ពជើងគោក នាវាក្រោះ និងកងនាវាចម្បាំងដ៏ល្បីរន្ទឺ ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៧២ គេសម្ពោធផ្លូវដែកទី១ ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៧៣ គេបង្ខំឱ្យមន្ដ្រីទាំងអស់ស្លៀកពាក់តាមរបៀបអឺរ៉ុបនៅពេលណាចេញ ក្រៅគេហដ្ឋាន ។ បទបញ្ញត្ដិផ្សេងៗប្រឆាំងនឹងពួកគ្រិស្ដសាសនិកបានត្រូវគេប្រកាសជា និរាករណ៍នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៧៦ ហើយនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៨៩ រដ្ឋធម្មនុញ្ញមួយបានត្រូវគេប្រកាសឱ្យប្រើ ។ ជប៉ុនមានជ័យជម្នះនៅក្នុងសង្គ្រាមជាមួយចិននៅក្នុងឆ្នាំ១៨៩៥ ហើយជាសម្ព័ន្ធមិត្ដរបស់ពួកអឺរ៉ុបនៅក្នុងសង្គ្រាមប្រឆាំងក្រុម បុកស័រនៅក្នុងឆ្នាំ១៩០០ ដែលចូលរួមប្រយុទ្ធដ៏អង់អាចក្នុងការដណ្ដើមយករាជធានីប៉េកាំង ។ បន្ទាប់មក ជប៉ុនបានធ្វើការវាយប្រហារប្រកបដោយជោគជ័យទៅលើពួករុស្ស៊ីដែលជា ជនជាតិអាស៊ីដូចគ្នាព្រោះរុស្ស៊ីចង់ដណ្ដើមយកម៉ាន់ជូរី និងយកប្រទេសកូរ៉េដាក់ជាចំណុះ ។ ដល់ពេលនោះជប៉ុនបានក្លាយទៅជាប្រទេសឧស្សាហកម្មមួយមានទាហាន ខ្លាំងពូកែដែលបណ្ដាប្រទេសនៅអឺរ៉ុប និងអាមេរិកត្រូវតែគិតគូរដល់ ។ ជប៉ុនមានផលិតផលដែលអាចប្រណាំងប្រជែងជាមួយផលិតផលពួកស្បែកសនៅលើ ទីផ្សារអន្ដរជាតិបាន ហើយជ័យជម្នះផ្នែកយោធាបានរៀបចំឱ្យជប៉ុនមានជ័យជម្នះថែមទៀតខាង ផ្នែកពាណិជ្ជកម្ម បើហោចណាស់ក៏នៅចុងបូព៌ាប្រទេសដែរ ។
ឥឡូវនេះជប៉ុនបានកាន់កាប់ហ្វ័រម៉ូសដែលជាទីតាំងជួរមុខមួយ សម្រាប់ការឈានទៅរកកោះហៃណាន និងតុងកឹង ហើយជប៉ុនកំពុងតែចែចូវយកហ្វីលីពីនថែមទៀតដែលពីមុនជាទឹកដីកាន់ កាប់ដោយពួកអេស្ប៉ាញ ឥឡូវនេះជារបស់អាមេរិក ។ ប្រជាជនជប៉ុនដែលមានច្រើនហួសចំណុះកំពុងតែធ្វើអន្ដោប្រវេសន៍ចូលមក ក្នុងប្រទេសកូរ៉េដែលទើបកាន់កាប់បាន ហើយជប៉ុនកំពុងតែស្រមៃចង់ធ្វើជាអ្នករៀបចំខាងផ្នែកទ័ពឧស្សាហកម្ម និងនយោបាយនៅក្នុងប្រទេសចិនទៀត ។ ដោយមានការព្រមព្រៀងពីពួកអ្នកភៀសខ្លួនអាណ្ណាម ជប៉ុនបានធ្វើឱ្យប្រទេសអាណ្ណាម និងតុងកឹងរំជើបរំជួលតាំងតែពីឆ្នាំ១៩០៧មក ។
ពួកជប៉ុនធ្លាប់បានមកដល់កម្ពុជាកាលពីសតវត្សរ៍ទី១៧ម្ដង តែមិនមានតួនាទីអ្វីជាសំខាន់ទេ រួចក៏បាត់មុខរហូត ក៏ប៉ុន្ដែជប៉ុនបានបញ្ជូននាយទាហានរបស់គេទៅស្រុកសៀម ដើម្បីរៀបចំកងទ័ពប្រឆាំងនឹងពួកអឺរ៉ុបជាពិសេសគឺបារាំង តែមិនបានជោគជ័យទេ ។ ជប៉ុនមិនទាន់មានផែនការអ្វីច្បាស់លាស់នៅឡើយនៅឥណ្ឌូចិន ក៏ប៉ុន្ដែពួកពាណិជ្ជករពួកនាយទាហានជប៉ុនមានវត្ដមាននៅតុងកឹង និងនៅកូសាំងស៊ីន ហើយកំពុងតែសិក្សាអំពីស្រុកទេស រួចរាយការណ៍ឱ្យអគ្គបញ្ជាការរបស់គេរង់ចាំតែមានឱកាសអ្វីមួយកើត ឡើង គេនឹងចាប់អនុវត្ដគម្រោងការណាមួយសមស្របទៅតាមកាលៈទេសៈដែលអាចនឹង ដាស់ជាតិសាសន៍ណាដែលកំពុងតែស្ពឹកស្រពន់នៅចុងបូព៌ាប្រទេសនេះ ឱ្យងើបក្រោកឡើងប្រកបទៅដោយថាមពលដែលមិនមាននរណាអាចស្មានបាន ។
ចំពោះមុខនេះកម្ពុជាគ្មានទំនាក់ទំនងអ្វីជាមួយជប៉ុនទេ ហើយក៏ប្រហែលជានឹងមិនមានតទៅទៀតក្នុងពេលដ៏ខ្លីខាងមុខនេះដែរ ។
៥-ប្រទេសលាវ
យើងបានឃើញពីខាងលើរួចមកហើយថាព្រះចៅសុរិយាវង្សធម្មិកៈរាជា បរមបពិត្រ បានឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះរៀមនៅក្នុងឆ្នាំ១៦៣៨ ។ ព្រះរាជាអង្គនេះសោយរាជ្យនៅរាជធានីវៀងចន្ទនៅពេលដែលលោក ហ្សេរ៉ាវ៉ាន់វូសុហ្វ មកដល់ស្រុកលាវនៅក្នុងឆ្នាំ១៦៤១ ។ រាជពង្សាវតារលាវនិយាយថា ស្ដេចនេះសោយរាជ្យបាន៥៩ឆ្នាំ ហើយសុគតនៅក្នុងគ្រិស្ដសករាជ១៦៩៥ ត្រូវនឹងមហាសករាជ១០៥២ ។ ដើម្បីរារាំងការរំខានដោយព្រះរៀមផ្សេងៗទៀតរបស់ព្រះអង្គដែល មានបំណងចង់ទម្លាក់ព្រះអង្គចេញពីរាជបល្ល័ង្ក ទ្រង់បាននិរទេសព្រះរៀមទាំងអស់នោះទៅក្រៅប្រទេស ។ មានព្រះរៀមមួយអង្គបានភៀសខ្លួនទៅគង់នៅឯរាជធានីវ៉េ ហើយសុគតនៅទីនោះទៅដោយបន្សល់ទុកបុត្រា៣អង្គ ។
ស្ដេចដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះចៅសុរិយាវង្សគឺបុត្រសុណិសា របស់ព្រះអង្គព្រះនាមថា ភ្យាចន្ទ ដែលត្រូវមេទ័ពម្នាក់ឈ្មោះថា ភ្យាណាកន ដណ្ដើមយករាជបល្ល័ង្កបាន ភ្យាចន្ទក៏ផឹកថ្នាំពុលសម្លាប់ខ្លួនទៅ ។
នៅពេលនោះព្រះភាគិនេយ្យមួយអង្គរបស់ព្រះចៅសុរិយាវង្សជាបុត្រា របស់ព្រះរៀមដែលសុគតនៅឯរាជធានីវ៉េ បានយាងមកដល់ស្រុកលាវជាមួយនឹងទ័ពអាណ្ណាមមួយកងដែលស្ដេចអាណ្ណាម ឡេឌុយហ៊ាបប្រគល់ឱ្យ ។ ព្រះភាគិនេយ្យនោះបានវាយព្រះរាជាថ្មីនៅវៀងចន្ទនុនអធិរាជឱ្យ បរាជ័យនៅក្នុងការប្រយុទ្ធលើកទី១ធ្វើឱ្យនុនអធិរាជរត់គេចខ្លួន បាត់ទៅ ទើបព្រះភាគិនេយ្យនោះឡើងសោយរាជ្យនៅក្នុងឆ្នាំ១៦៩៦ ។
ពេលនោះបុត្រា២អង្គរបស់ព្រះចៅសុរិយាវង្សជាមួយស្រីស្នំម្នាក់ ដែលគ្មានសិទ្ធិឡើងសោយរាជ្យបាននាំគ្នារត់គេចខ្លួនទៅនៅឯ ហ្លួងប្រាបាងដោយខ្លាចព្រះរាជាថ្មីធ្វើបាបដូចដែលព្រះបិតាខ្លួន ធ្លាប់បានធ្វើបាបបិតារបស់ព្រះរាជាថ្មីនោះកាលពីមុន ។ ព្រះរាជាថ្មីបានចាត់ឱ្យព្រះអនុជរបស់ព្រះអង្គតាមទៅបណ្ដេញអ្នក ទាំង២ចេញពីហ្លួងប្រាបាង ហើយបានយកទីក្រុងនោះដាក់មកនៅក្នុងការត្រួតត្រារបស់ព្រះអង្គ ។ បងប្អូនទាំង២នាក់បាននាំគ្នារត់ភៀសខ្លួនទៅ ក៏ប៉ុន្ដែបានកេណ្ឌទ័ពថៃនៅក្នុងមឿងហ៊ូ និងថេងរួចវិលត្រលប់មកដណ្ដើមយកហ្លួងប្រាបាងបានវិញនៅក្នុងឆ្នាំ ១៧០៧ ទើបបងប្អូនម្នាក់ក្នុងចំណោមទាំង២នាក់ឈ្មោះថា កេបកេត ឡើងសោយរាជ្យនៅទីនោះទៅ ។ ដោយហេតុនោះ ប្រទេសលាវដែលពីមុនជារាជាណាចក្រដ៏ធំមួយលាតសន្ធឹងចាប់ពីក្រោម ចំប៉ាសាក់បន្ដិចរហូតទៅដល់ព្រំដែនចិនបានត្រូវបែងចែកចេញជា២ ។ ព្រះរាជាណាចក្រទាំង២មានព្រំដែនរួមគ្នានៅត្រង់ណាមសៀងខាងប្រហែល ត្រង់ខ្សែរយៈទទឹង១៨អង្សាខាងជើង ។
ព្រះចៅកេបកេតដែលសោយរាជ្យនៅហ្លួងប្រាបាងបានប្រើអំណាចបំពានក៏ ត្រូវប្រជារាស្ដ្របណ្ដេញចេញពីរាជបល្ល័ង្ក ហើយជ្រើសរើសយកចៅក្រមុំនយហៅថា នក ជាកូនរបស់ស្ដេច១អង្គដែលកាលពីមុនបាននាំប្រជារាស្ដ្រនៅសេសសល់ ពីការស្លាប់រង្គាលដោយអាសន្នរោគទៅតាំងនៅវៀងចន្ទ ។ រាជពង្សាវតារនិយាយថាបានជាគេហៅព្រះរាជាអង្គនេះថានកដូច្នេះដោយ មកពីព្រះអង្គច្រើនតែអវត្ដមាន ។ ចៅនកនេះបានត្រូវនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រីដកចេញពីរាជបល្ល័ង្ក ហ្លួងប្រាបាងនៅក្នុងឆ្នាំ១៧២៣ ហើយលើកព្រះឥន្ទ្រសែនអនុជរបស់ចៅកេបកេតឱ្យឡើងសោយរាជ្យជំនួសវិញ ។
ចៅក្រមុំនយហៅនកបានទៅបួសជាព្រះសង្ឃនៅឯឈៀងម៉ៃ ។ លុះដល់ពួកភូមាចូលលុកលុយស្រុក ចៅឈៀងម៉ៃបានរត់គេចខ្លួនបាត់ទៅព្រោះមិនអាចបញ្ជាទ័ពទប់ទល់នឹង សត្រូវបានអ្នកស្រុកក៏លើកចៅនកឱ្យឡើងជាចៅការពារពួកគេវិញ ។ នៅឯហ្លួងប្រាបាង អ្នកដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីចៅរាជាឥន្ទ្រសែនបរមបពិត្រស្រីឧត្ដនៈ ចក្រពត្រារាជាចៅឱង្ការនៅក្នុងឆ្នាំ១៧៤៩ គឺព្រះរាជបុត្រាពៅរបស់ព្រះអង្គព្រះនាមថា ឥន្ទ្រព្រហ្ម ។ ចៅឥន្ទ្រព្រហ្មបានត្រូវគេរៀបចំអភិសេកនៅក្នុងឆ្នាំ១៧៥០ ក្រោយពីព្រះអង្គបានប្រយុទ្ធរុញច្រានពួកអាណ្ណាមដែលលើកគ្នាមក វាយឱ្យបរាជ័យដកថយចេញទៅវិញព្រោះព្រះអង្គប្រកែកមិនព្រមលើក សួយសារអាករទៅថ្វាយ ។ ព្រះអង្គសោយរាជ្យបានប៉ុន្មានខែក៏ដាក់រាជសម្បត្ដិថ្វាយព្រះរៀម របស់ព្រះអង្គចៅនុតទីឃកុមារវិញ ព្រោះព្រះអង្គឈ្វេងយល់ថារាជសម្បត្ដិនេះត្រូវថ្វាយទៅព្រះរៀមទើប សម ។ ព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យនៅវៀងចន្ទមិនអាចធ្វើអ្វីប្រឆាំងនឹងការ បែងចែកស្រុកជា២នេះបានទេព្រោះការប្រកួតប្រជែងគ្នាកើតមានជារៀង រហូត ជាពិសេសនៅពេលដែលកេបកេត និងឥន្ទ្រសែនសោយរាជ្យនៅហ្លួងប្រាបាង ណាមួយមឿងទាំងឡាយក៏មិនចង់ចំណុះស្ដេចដែលនៅឆ្ងាយផងដែរ ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៧៥៣ ស្ដេចនុននៃវៀងចន្ទបានចងសម្ព័ន្ធមេត្រីភាពជាមួយស្ដេចភូមាដែល សោយរាជ្យនៅអវៈ ហើយបាននាំគ្នាលើកទ័ពមកវាយហ្លួងប្រាបាងដណ្ដើមយករាជធានីបានដុត បំផ្លាញខ្ទេចខ្ទី រួចចាប់អ្នកស្រុក១ម៉ឺននាក់យកទៅជាឈ្លើយជាមួយនឹងស្ដេចសុរិយាវង្ស ដែលជាព្រះអនុជពៅរបស់ស្ដេចទាំង២អង្គមុន ។ ពេលនោះចៅនុតបានភៀសខ្លួនទៅជ្រកកោននៅឯបាងកកដែលស្ដេចភ្យាតាក ទើបតែមកតាំងនៅ ទុកឱ្យរាជធានីហ្លួងប្រាបាងដែលខូចខាតអស់ជាងពាក់កណ្ដាលទៅហើយនោះ ត្រូវអត់អ្នកដឹកនាំអស់ពេល៤ឆ្នាំ ។ បន្ទាប់មកចៅនុតបានវិលត្រលប់មករៀបចំអំណាចឡើងវិញ សោយរាជ្យបាន២៦ឆ្នាំរហូតដល់សោយទិវង្គតនៅក្នុងឆ្នាំ១៧៨៣ ។
ក្នុងចន្លោះពេលនោះ ស្ដេចអវៈមានបំណងចង់ដណ្ដើមយកទឹកដីមឿងលូ និងមេនរបស់ចិនដាក់មកជារបស់ភូមាក៏ចាត់តាំងស្ដេចសុរិយាវង្សរបស់ លាវឱ្យដឹកនាំទ័ពភូមាមួយកងជាមួយពួកលាវដែលភូមាបានចាប់ជាឈ្លើយ ចំនួន៦រយនាក់ទៅផង ។ ចេញផុតពីនគរបានបន្ដិចដោយមិនចង់ធ្វើសង្គ្រាមបម្រើផលប្រយោជន៍ ភូមាដែលជាសត្រូវនឹងលាវ ស្ដេចសុរិយាវង្សបានទុកទ័ពភូមាចោលហើយបាននាំជនរួមឈាម៦រយនាក់ ធ្វើដំណើរមកកាន់ហ្លួងប្រាបាងវិញ ។ ធ្វើដំណើរមកដល់មឿងថេង ព្រះអង្គបានចាត់សេនាឱ្យនាំសារលិខិតទៅថ្វាយចៅនុតជាព្រះរៀម អំពីការភៀសខ្លួនរបស់ព្រះអង្គចេញមកហើយបានស្នើសុំការអនុញ្ញាត ចូលគាល់ ។ ចៅនុតបានសាកសួរមតិសេនាមន្ដ្រីដែលថ្វាយយោបល់ថាជាមួយនឹងទ័ព៦ រយនាក់ដែលស្មោះស្ម័គ្រប្ដូរផ្ដាច់ជីវិត ព្រះសុរិយាវង្សអាចនឹងក្លាយទៅជាគូបដិបក្ខដ៏ប្រកបទៅដោយគ្រោះថ្នាក់ ចៅនុតក៏ប្រកែកមិនព្រមឱ្យព្រះអនុជយាងចូលមកក្នុងព្រះនគរទេ ។
ដោយត្រូវព្រះរៀមហាមឃាត់មិនឱ្យត្រលប់ចូលនគរដូច្នេះ ចៅសុរិយាវង្សបានសម្រេចចិត្ដធ្វើការសងសឹក ហើយចាប់ផ្ដើមកេណ្ឌទ័ពអាណ្ណាមលាយមួយថៃរួចបានលួចដឹកនាំចូលក្នុង រាជធានីហ្លួងប្រាបាងយ៉ាងឆាប់រហ័ស ដណ្ដើមយករាជធានីបាននៅរវាងជាម៉ោង១១យប់ ។ ក៏ប៉ុន្ដែចៅសុរិយាវង្សបានសម្រេចចិត្ដមិនធ្វើការសងសឹកវិញទេ រួចបានស្បថស្បែចំពោះព្រះរៀមដែលបាននាំរាជវង្សានុវង្សរត់គេចចេញពី នគរបាត់ទៅ ។ ដល់ចៅនុតត្រលប់មកវិញ សុរិយាវង្សបានក្លាយទៅជាសេនាមួយដ៏ស្មោះស្ម័គ្ររបស់ព្រះរៀម ។
នៅឆ្នាំ១៧៦៥ ចៅនុតទីឃកុមារដែលនឿយណាយនឹងរាជសម្បត្ដិក៏ដាក់រាជ្យថ្វាយចៅ សុរិយាវង្ស អភិសេកជាស្ដេចហ្លួងប្រាបាងតទៅ ។ ចំណែកខ្លួនព្រះអង្គបានថយទៅគង់នៅថាហូខូយសង់វាំងមួយនៅទីនោះ ។ ដើម្បីសងសឹកនឹងស្ដេចវៀងចន្ទដែលបានចងសម្ព័ន្ធមេត្រីភាពជាមួយពួក ភូមាមកវាយហ្លួងប្រាបាងកាលពីឆ្នាំ១៧៥៣ ចៅសុរិយាវង្សបានកេណ្ឌទ័ពរួចយាងទៅបោះជំរំនៅពីមុខវៀងចន្ទ ។ ស្ដេចវៀងចន្ទបានស្រែកសុំជំនួយពីស្ដេចអវៈម្ដងទៀត ស្ដេចអវៈបានដឹកនាំទ័ពមកជួយភ្លាមដណ្ដើមយកហ្លួងប្រាបាងបាន ហើយដុតបំផ្លាញខ្ទេចខ្ទីរួចទើបបែរទ័ពសំដៅមកវៀងចន្ទ ។ សុរិយាវង្សបានដកទ័ពចេញពីវៀងចន្ទដែលទ្រង់ឡោមព័ទ្ធអស់ពេល២ខែ រួចមកហើយដើម្បីបែរក្បាលទៅរកទ័ពភូមាវិញ ។ ក៏ប៉ុន្ដែទ័ពខាងវៀងចន្ទបានចេញវាយពីខាងក្រោយមកដែរ ទ័ពចៅសុរិយាវង្សត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការវាយប្រហារទាំង២ខាង ក៏ត្រូវបរាជ័យ ហើយបង្ខំសុំចរចាសន្ដិភាពទៅ (១៧៧១) ។ ប្រាំឆ្នាំក្រោយមក ចៅសុរិយាវង្សបានចងសម្ព័ន្ធមេត្រីភាពជាមួយនឹងស្ដេចសៀមដែលកំពុងរង ការគាបសង្កត់ពីពួកភូមា (១៧៧៦) ធ្វើឱ្យប្រទេសមានសន្ដិភាពរហូតដល់ពេលដែលទ្រង់ចូលទីវង្គតនៅក្នុង ឆ្នាំ១៧៩១ ។
ពេលនោះព្រះអនុជបន្ទាប់គឺចៅអនុរុត្ដ បានឡើងសោយរាជ្យបន្ដមកព្រះអនុជទី២ព្រះនាមនក្ខៈ បានឡើងជាព្រះឧបរាជ ហើយព្រះអនុជទី៣ព្រះនាមមន្ថៈ បានឡើងជាព្រះរាជវង្សាពោលគឺជាប្រធាននៃព្រះរាជវង្សានុវង្ស និងនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រីទាំងឡាយ ។
ចៅអនុរុត្ដសោយរាជ្យបានប្រហែលជា១ឆ្នាំ នន្ទអាសែនជាឧបរាជនៅវៀងចន្ទបានលើកទ័ពមកឡោមព័ទ្ធហ្លួងប្រាបាង រួចដណ្ដើមយកបាននៅក្នុងឆ្នាំ១៧៩១នោះ (20) ។ ពេលនោះព្រះអនុរុត្ដបានភៀសព្រះកាយទៅគង់នៅឯបាងកករហូតដល់ពេល ដែលមានមន្ដ្រីធំ២នាក់អត់ទ្រាំនឹងភាពអនាធិបតេយ្យនៅក្នុងព្រះរាជា ណាចក្រហ្លួងប្រាបាងមិនបាន ក៏នាំគ្នាទៅស្នើសុំស្ដេចស្រុកចិនឱ្យជួយធ្វើអន្ដរាគមន៍ដើម្បី ឱ្យស្ដេចសៀមអនុញ្ញាតឱ្យចៅអនុរុត្ដវិលត្រលប់មកគ្រប់គ្រងប្រទេស វិញ ។ ស្ដេចស្រុកសៀមបានឯកភាពតាមសំណូមពរ ហើយចៅអនុរុត្ដក៏វិលមកគង់លើរាជបល្ល័ង្កហ្លួងប្រាបាងជាថ្មីនៅ ក្នុងឆ្នាំ១៧៩៦ រៀបចំស្រុកឱ្យមានច្បាប់ និងសណ្ដាប់ធ្នាប់ឡើងវិញ ។ ក្រោយពីអវត្ដមានពីព្រះនគរអស់ពេលប្រហែល៥ឆ្នាំ ទ្រង់បានសោយរាជ្យម្ដងទៀតបាន២២ឆ្នាំសរុបទាំងអស់បាន២៥ឆ្នាំ ហើយទ្រង់សុគតទៅនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១៨ ក្នុងព្រះជន្មាយុ៨២ព្រះវស្សា ។
អស់ពីចៅអនុរុត្ដទៅចៅមន្ថៈដែលជាបុត្រាមួយអង្គរបស់ព្រះ សុរិយាវង្សដែលសុគតនៅក្នុងឆ្នាំ១៧៩១ ហើយដែលត្រូវតែងតាំងជាព្រះរាជវង្សាបានឡើងសោយរាជ្យបន្ដនៅ ហ្លួងប្រាបាង ។ រាជពង្សាវតារបានរៀបរាប់ថានៅក្នុងរជ្ជកាលរបស់ចៅមន្ថៈនេះ ប្រទេសជាតិរីកចម្រើន អ្នកស្រុករស់នៅសប្បាយរីករាយ មានសុខសន្ដិភាពជាមួយប្រទេសជិតខាងបានប្រហែលជា១០ឆ្នាំ រហូតដល់ឆ្នាំ១៨២៧ ស្រាប់តែស្ដេចសៀមនៅបាងកកបានស្នើសុំឱ្យហ្លួងប្រាបាងចូលរួមទ័ព ជាមួយវាយមកលើវៀងចន្ទ ។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ ស្ដេចវៀងចន្ទក៏បានស្នើសុំឱ្យចងសម្ព័ន្ធភាពមួយប្រឆាំងនឹងសៀមវិញ ដែរដែលកំពុងតែរៀបចំកម្លាំងដើម្បីធ្វើសង្គ្រាមកម្ទេចអតីតរាជធានី លាវទាំងស្រុងតែម្ដង ។
មូលហេតុដែលធ្វើឱ្យសៀមចង់ធ្វើសង្គ្រាមជាមួយនឹងស្ដេចវៀងចន្ទនេះ គឺដោយសារស្ដេចវៀងចន្ទបានប្រកែកឈប់ទទួលស្គាល់អធិរាជភាពរបស់ស្ដេច សៀមតទៅទៀត ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៨២៦ សៀមបានបង្ខំឱ្យស្ដេចវៀងចន្ទបញ្ជូនមនុស្សកំណែនមួយចំនួនទៅជួយជីក ព្រែកតាឈិននៅឯបាងកក ហើយព្រះរាជបុត្រាស្ដេចវៀងចន្ទជាអ្នកដឹកនាំកម្លាំងទាំងអស់នោះទៅ ។ ពេលនោះមានមន្ដ្រីសៀមម្នាក់ដែលមើលការខុសត្រូវលើការដ្ឋាន មិនពេញចិត្ដនឹងពួកលាវ និងព្រះរាជបុត្រាបានឱ្យគេចាប់ព្រះរាជបុត្រាមកធ្វើទណ្ឌកម្មវាយ នឹងក្ដគោ ។ ការដាក់ទណ្ឌកម្មបែបនេះគឺជាការប្រមាថមួយដែលធ្វើឱ្យស្ដេចវៀងចន្ទ អត់ទ្រាំទទួលអធិរាជភាពរបស់សៀមតទៅទៀតលែងបាន ទើបទ្រង់សម្រេចឈប់ចំណុះតទៅទៀត ។ គឺដោយហេតុនោះហើយទើបបានជាសៀមប្រកាសសង្គ្រាមឡើង ហើយសត្រូវទាំង២បានស្រែកសុំជំនួយពីស្ដេចហ្លួងប្រាបាងដូចគ្នា ។
ពេលនោះស្ដេចហ្លួងប្រាបាងមិនកាន់ជើងខាងណាទេ ព្រោះមិនអាចកាត់ស្មានដឹងថាភាគីខាងណានឹងទទួលជ័យជម្នះ ម្ល៉ោះហើយព្រះអង្គមិនចង់ឱ្យជំពាក់វាក់វិនឡើយ ។
ទ័ពសៀមដែលដឹកនាំដោយចៅពញាបឌិនដែលរាជពង្សាវតារសៀមពេលនោះហៅថា ភ្យាសុភាវតី បានធ្វើដំណើរទៅដល់វៀងចន្ទយ៉ាងរហ័ស រាយកម្លាំងឡោមព័ទ្ធរាជធានីជាប់ក្នុងថ្ងៃដែលទៅដល់នោះហើយវាយ ដណ្ដើមយករាជធានីបានក្រោយពីការប្រយុទ្ធដ៏សាហាវមួយដែលធ្វើឱ្យ ទ័ពស្លាប់រង្គាលទាំងសងខាង ។ សៀមបានដុតបំផ្លាញខ្ទេចខ្ទីរហូតទាល់តែថា នៅពេលដែលសៀមដកថយចេញទៅគ្មានអគារណាមួយដែលសៀមមិនបានបំផ្លាញនោះ ទេ សូម្បីតែដើមឈើមួយដើម ឬដើមត្នោតមួយដើមក៏គ្មានសេសសល់ដែរ ព្រោះសៀមមានចេតនាមិនចង់រាជធានីនេះងើបឡើងវិញបានតទៅទៀតឡើយ ។ តាមការនិទានតៗគ្នាគេនិយាយរហូតដល់ទៅថា សៀមហាមមិនឱ្យអ្នកណាមករស់នៅទីនេះទេ បើពុំនោះនឹងត្រូវទទួលទោសប្រហារជីវិត បើដើរឆ្លងកាត់ក៏អាចឈប់សំចតបានត្រឹមតែ១ថ្ងៃប៉ុណ្ណោះ ។ សៀវភៅក្បួនខ្នាតផ្សេងៗ សាស្ដ្រាពង្សាវតាររឿងព្រេងនិទានច្បាប់បានត្រូវសៀមដុតបំផ្លាញ ខ្ទេចខ្ទី ឬនាំយកទៅជាមួយទាំងអស់ ព្រោះសៀមចង់ឱ្យវៀងចន្ទរលត់រលាយបាត់ទៅត្រឹមពេលនោះតែម្ដង ។
ស្ដេចវៀងចន្ទព្រះនាម ឌួង បានរត់ភៀសព្រះកាយទៅគង់នៅស្រុកអាណ្ណាម រួចទៅគង់នៅសៀងហួង តាមយោបល់ស្ដេចអាណ្ណាម ។ ព្រះអង្គបានត្រូវចៅនយជាចៅហ្វាយខែត្រសៀងហួងចាប់ប្រគល់ទៅឱ្យសៀម ដោយដាក់ក្នុងទ្រុងដែកបណ្ដើរឱ្យអ្នកស្រុកជេរត្មះតិះដៀលនៅតាមទី សាធារណៈ ។ គេនិយាយថា ចៅឌួងបានសុគតនៅក្នុងទ្រុងដែកនោះប៉ុន្មានខែក្រោយមក ដោយកំហឹងឈឺចាប់ និងការខ្មាសអៀន ។
នៅក្នុងពេលដែលសៀមព័ទ្ធរាជធានីជាប់ ស្ដេចនៅវៀងចន្ទគិតថាសៀមពិតជាឈ្នះមិនខាន ទ្រង់ក៏បញ្ជូនទ័ព១កងតូចចំនួន៣ពាន់នាក់ទៅទប់ទល់ ។ នៅពេលដែលទ័ពសៀមត្រលប់ទៅវិញអស់ ទ័ពដែលបរាជ័យនោះបានរត់ទៅសុំជ្រកកោននឹងស្ដេចហ្លួងប្រាបាងដែលគិត ថាត្រូវតែផ្ដល់ជម្រកឱ្យពួកអ្នកដែលបរាជ័យ ម្យ៉ាងទៀតទ្រង់អាចឆ្លៀតយកឱកាសដែលសៀមឈ្នះសង្គ្រាមនេះដើម្បី ប្រមូលប្រជាជនយកមកដាក់ក្នុងរាជធានីរបស់ព្រះអង្គឱ្យបានកាន់តែ ច្រើនឡើងថែមទៀត ទើបទ្រង់ព្រមទទួលពួកនោះទៅ ។ ស្ដេចសៀមដឹងរឿងនេះខឹងណាស់ក៏សួរថាហេតុអ្វីក៏ទ្រង់ធ្វើ ដូច្នេះ ។ ដើម្បីរំងាប់កំហឹងរបស់ស្ដេចសៀម ស្ដេចលាវបានបញ្ជូនបុត្រា៤អង្គឱ្យទៅនៅនឹងស្ដេចសៀមដើម្បីជាការ ធានា ។
មុនពេលដែលទ័ពសៀមមកដល់ដោយស្ដេចហ្លួងប្រាបាងប្រកែកមិនព្រមជួយ ស្ដេចវៀងចន្ទបានស្នើសុំជំនួយពីស្ដេចអាណ្ណាមវិញ ។ ស្ដេចអាណ្ណាមបានបញ្ជូនទ័ព១កងមកជួយតែទ័ពនោះមកដល់យឺតក្រោយពេល ដែលសៀមដណ្ដើមយកបានរួចទៅហើយ ហើយសៀមបានទាំងដកថយចេញទៅវិញទៀតផង ។ ប៉ុន្ដែស្ដេចអាណ្ណាមមិនយល់ព្រមទទួលស្គាល់ជ័យជម្នះរបស់សៀមទេ ហើយបានប្រកាសសង្គ្រាមជាមួយសៀមតែម្ដង ។ សៀមបានបញ្ជូនចៅហ្វ៊ាបឌិនឱ្យទៅធ្វើសង្គ្រាមម្ដងទៀត ។ ពេលនោះទ័ពអាណ្ណាមបានចូលលុកលុយរាជធានីហ្លួងប្រាបាងដុតបំផ្លាញ ខ្ទេចខ្ទី ដោយចោទថាស្ដេចហ្លួងប្រាបាងចូលដៃចូលជើងជាមួយសៀមនៅក្នុងឆ្នាំ ១៨៣៣ ។ ចៅម៉ាងជាស្ដេចនៅហ្លួងប្រាបាងបានសុគតទៅ៣ឆ្នាំក្រោយមកនៅក្នុង ឆ្នាំ១៨៣៦ ។
អាណ្ណាមក៏ចាប់ចៅនយ ចៅហ្វាយខែត្រសៀងហួង ដែលបានចាប់ស្ដេចរបស់ខ្លួនប្រគល់ឱ្យបឌិនជាចំណាប់ខ្មាំងផងដែរ ហើយនាំយកទៅរាជធានីវ៉េជាមួយនិងកូនប្រុសទាំង៦នាក់ រួចធ្វើទោសឱ្យអ្នកស្រុកមើលឃើញកុំឱ្យយកតម្រាប់តាម ។ ចៅសាន ជាបងប្អូនជីដូនមួយនឹងចៅនយបានឡើងកាន់អំណាចបន្ដក្រោយមកបានក្បត់ អាណ្ណាមដែលលើកខ្លួនឱ្យធ្វើជាចៅហ្វាយខែត្រ ហើយរត់ទៅជ្រកកោននៅឯបាងកកបាត់ទៅ ។
កូនទាំង៦នាក់របស់ចៅនយបានត្រូវស្ដេចទូឌឹកដោះលែងឱ្យមាន សេរីភាពមកវិញនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៤៨ ហើយកូនច្បងឈ្មោះប៉ូ បានត្រូវសៀមលើកឱ្យឡើងសោយរាជ្យជាស្ដេចនៅវៀងចន្ទ ។ ស្ដេចដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីចៅប៉ូ គឺប្អូនទី៣ឈ្មោះ ចៅអង្គ ។ ស្ដេចនេះបានសុគតទៅនៅក្នុងសង្គ្រាមជាមួយពួកហូដែលចូលលុកលុយ ទឹកដី ហើយដុតបំផ្លាញទីក្រុងភួនស្ទើរខ្ទេចខ្ទីអស់ ។
នៅសម័យដែលវៀងចន្ទត្រូវសៀមវាយយកបាននោះមានរាជវង្សានុវង្សមួយ អង្គធ្វើជាចៅនៅចំប៉ាសាក់ដែលជានគរសាមន្ដរាជមួយរបស់សៀមដែរ ។ ការដែលវៀងចន្ទត្រូវរងការបំផ្លិចបំផ្លាញបានធ្វើឱ្យក្សត្រប្រទេស មួយនេះទទួលបាននូវប្រជាជនជាច្រើន ហើយអតីតរាជធានីចំប៉ាសាក់ដែលស្ថិតនៅពីខាងក្រោមបាសាក់សព្វថ្ងៃ បន្ដិចបានក្លាយទៅជាមជ្ឈមណ្ឌលមួយដ៏សំខាន់ ។ វាហាក់ដូចជាថាព្រះរាជាណាចក្រតូចនេះបានកកើតឡើងដើម្បីស្នងបន្ដពី វៀងចន្ទដែលត្រូវរលត់រលាយបាត់ទៅ ។ តាមពិតទៅគេអាចនិយាយថា ហ្លួងប្រាបាង និងចំប៉ាសាក់បានទាញយកផលប្រយោជន៍ពីការធ្លាក់ចុះនៃរាជធានី វៀងចន្ទដ៏ល្អ និងសម្បូរសប្បាយ ។ មុនដំបូងនឹមត្រួតត្រារបស់សៀមមកលើពួកលាវនៅចំប៉ាសាក់ហាក់ដូចជា មិនសូវធ្ងន់ធ្ងរប៉ុន្មានទេ ចៅរបស់គេនៅរក្សាបាននូវឯករាជ្យមួយចំណែកធំ ។ នឹមត្រួតត្រារបស់សៀមបានរឹតបន្ដឹងបន្ដិចម្ដងៗនៅក្រោយបេសកកម្ម របស់ ឌូដាដឺឡាគ្រេ (១៨៦៦-១៨៦៨) រហូតដល់ថាពួកចៅលាវត្រូវឡើងទៅគាល់ស្ដេចសៀមឱ្យបានរឿយៗ បន្ទាប់មកត្រូវផ្ញើជំនូនទៅថ្វាយហើយនៅទីបញ្ចប់បង់ពន្ធឱ្យ និងដាក់ព្រះឆាយាល័ក្ខណ៍ស្ដេចសៀមនៅក្នុងសាលសវនាការជាសាធារណៈ ។
ស្ដេចនៅហ្លួងប្រាបាងក៏ត្រូវសៀមរំខានដែរ ក៏ប៉ុន្ដែហាក់ដូចជាមានសិទ្ធិជាអធិរាជនៅលើទឹកដីរបស់ខ្លួនជាង ហើយរក្សាឯករាជ្យបានល្អបង្គួរព្រោះគេនៅជិតខាងនឹងរដ្ឋសានដែលជា សត្រូវនឹងសៀម ។ ក៏ប៉ុន្ដែគេក៏ត្រូវតែផ្ញើបញ្ញើទៅថ្វាយស្ដេចអាណ្ណាម និងស្ដេចសៀមដែរ បញ្ញើនោះគេចាត់ទុកថាជាភស្ដុតាងនៃមេត្រីភាពតែប៉ុណ្ណោះមិនមែនជា សួយសារអាករដើម្បីបញ្ជាក់ពីភាពចំណុះអ្វីទេ ។
ព្រះរាជាចំប៉ាសាក់ព្រះនាម ម៉ាង មានបុត្រា៧ព្រះអង្គ និងបុត្រី៣ព្រះអង្គ ។ បុត្រារបស់ព្រះអង្គ៣អង្គបានសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គមកគឺបុត្រា ទី១ព្រះនាម សឿម សោយរាជ្យពីឆ្នាំ១៨៣៦ ដល់ឆ្នាំ១៨៥១ បុត្រាទី២ព្រះនាម ចន្ទ សោយរាជ្យពីឆ្នាំ១៨៥១ ដល់ឆ្នាំ១៨៧២ ស្ដេចនេះបានស្វាគមន៍ទទួលទស្សនកិច្ចរបស់លោក មូហូត ដែលទទួលមរណភាពនៅឯហ្លួងប្រាបាងក្នុងខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៨៦១ រួចបានទទួលលោក ឌូដាដឺឡាគ្រេ និងបេសកជនរបស់គាត់ក្នុងខែមេសា ឆ្នាំ១៨៦៧ បុត្រាទី៣ព្រះនាម អ៊ុនកាម សុគតនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៩៦ ក្នុងព្រះជន្មាយុ៦០ព្រះវស្សា ។ គឺស្ដេចក្រោយនេះឯងដែលបានយល់ព្រមទទួលយកអាណាព្យាបាលរបស់បារាំង ក្រោយពីបារាំងបានគ្រប់គ្រងលើត្រើយខាងឆ្វេងទន្លេមេគង្គ ហើយទទួលឱ្យមានរ៉េស៊ីដង់បារាំងម្នាក់ដើម្បីជួយព្រះអង្គនៅក្នុង ការងាររដ្ឋបាល និងជួយនៅក្នុងការធ្វើកំណែទម្រង់ផ្សេងៗ ។ បុត្រារបស់ព្រះអង្គព្រះនាម ស៊ីសាវង្ស ធ្លាប់បានយាងទៅគង់នៅទីក្រុងប៉ារីសអស់ពេលជាច្រើនឆ្នាំ អាចនិយាយភាសាបារាំងបានល្អ ទ្រង់មានព្រះជន្ម២១ព្រះវស្សានៅពេលដែលត្រូវគេប្រកាសឱ្យឡើង សោយរាជ្យ ហើយអភិសេកដោយពួកបារាំងនៅចំពោះមុខមហាជនដ៏ច្រើនកុះករដែលរីករាយ អបអរស្វាគមន៍ ។ ព្រះអង្គនៅសោយរាជ្យរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ (១៩១១) ក្រោមព្រះនាមថា សម្ដេចព្រះចៅស៊ីសាវង្ស ។
ពួកសៀមបានចាត់ទុកខ្លួនគេជាចៅហ្វាយនាយលើស្រុកលាវតាំងតែពី ពេលដែលគេបានដុតបំផ្លាញវៀងចន្ទខ្ទេចខ្ទីមក ហើយបានអះអាងថាគេមានសិទ្ធិអធិរាជភាពមកលើពួកចៅទាំងអស់ដែល បែងចែកទឹកដីអតីតព្រះរាជាណាចក្រនេះចែកគ្នាគ្រប់គ្រង ។ នៅពេលដែលបារាំងបង្ហាញផែនទីរបស់គេស្ដីអំពីបណ្ដាក្សត្រប្រទេសលាវ សៀមបានបញ្ចេញផែនទីព្រះរាជាណាចក្រសៀមមួយមកបង្ហាញវិញ ។ ក៏ប៉ុន្ដែបេសកកម្ម ឌូដាដឺឡាគ្រេ ដែលបានធ្វើដំណើរចេញពីភ្នំពេញឡើងតាមទន្លេមេគង្គរហូតទៅដល់ ទុងឈួននៅស្រុកចិនពីឆ្នាំ១៨៦៦ ដល់ឆ្នាំ១៨៦៥ (21) បានបញ្ជាក់ថាអធិរាជភាពរបស់សៀមនោះគ្រាន់តែជាការស្រមើស្រមៃ ហើយថាមានតែអនុត្ដរភាពរបស់ប្រទេសសៀមប៉ុណ្ណោះដែលស្ថិតនៅព្រោះពួក ចៅលាវទាំងអស់មិនដែលបង់ពន្ធដារ ឬសួយសារអាករអ្វីឱ្យទៅសៀមទេ បានត្រឹមតែជូនការគោរពជាមួយនឹងបាច់ផ្កាធ្វើអំពីមាសឱ្យទៅចៅនៅ បាងកកប៉ុណ្ណោះ ហើយមានក្សត្រប្រទេសលាវជាច្រើនបានគេចរួចផុតពីអនុត្ដរភាពរបស់ សៀមទៀតផងដោយអះអាងថាគេស្ថិតនៅក្រោមអនុត្ដរភាពរបស់ភូមាទៅវិញ ។
ចាប់ពីត្រឹមឆ្នាំ១៨៨៦មក សៀមបានដាក់ខាហ្លួង ឬភ្នាក់ងារបស់ស្ដេចនៅក្នុងខែត្រសៀមរាប និងស្ទឹងត្រែង ហើយបន្ដិចក្រោយមកបានរៀបចំប៉ុស្ដិ៍យោធានៅលើទឹកដីដែលគេមិនដែល ដណ្ដើមយកបាន មិនដែលបានកាន់កាប់ ហើយមិនដែលទាំងបានដើរឆ្លងកាត់ផង ទឹកដីទាំងនោះក៏ត្រូវពួកអាណ្ណាមអះអាងដោយគ្មានមូលហេតុថាគេមាន អធិរាជភាពមកលើផងដែរ ។ តាមពិតសៀម និងអាណ្ណាមមានបំណងចង់ដណ្ដើមយកទឹកដីលាវទាំងអស់ដែលនៅពីខាងកើត ទន្លេមេគង្គរហូតទៅដល់ជួរភ្នំអាណ្ណាម ។ ក៏ប៉ុន្ដែរដ្ឋាភិបាលបារាំងមិនមានបង្អែបង្អង់ទេ គេបានបញ្ជូនកម្លាំងទៅកាន់កាប់ទឹកដីទាំងអស់នោះ ហើយបានបញ្ជាឱ្យបណ្ដេញពួកសៀមចេញពីប៉ុសិ៍្ដដែលសៀមបង្កើតឡើងនៅ លើត្រើយខាងឆ្វេងរបស់ទន្លេមេគង្គ ។ ពួកសៀមបានប្រកែកមិនព្រមដកថយចេញ ហើយថែមទាំងបានសម្លាប់អធិការម្នាក់នៃកងល្បាតមូលដ្ឋានរបស់បារាំង ទៀតផង ។
សង្គ្រាមបានផ្ទុះឡើងនៅក្នុងខែមីនា ឆ្នាំ១៨៩៣ ។ បារាំងបានបញ្ជូនទ័ពពីសាយហ្គន និងដើរកាត់កម្ពុជាសំដៅទៅកាន់ចំណុចសំខាន់ៗនៅលើត្រើយខាងឆ្វេង ទន្លេមេគង្គភាគខាងត្បូង ចំណែកនៅខាងជើងឯណោះដោយមានការឯកភាពពីស្ដេចនៅហ្លួងប្រាបាងផង ភ្នាក់ងារបស់បារាំងបានពង្រីកអាណាព្យាបាលរបស់ខ្លួនលើទូទាំង ប្រទេស ។ បារាំងបានចូលកាន់កាប់ស្ទឹងត្រែងដោយគ្មានខូចខាតអ្វីទាំងអស់ រួចឈានទៅកាន់កាប់កោះខោន កោះខុងមឿងមឿននៅចំពីមុខបាសាក់សុវណ្ណ ខែត្រវៀងចន្ទ និងចំណុច២ទៀតនៅចន្លោះវៀងចន្ទ និងហ្លួងប្រាបាងដោយគ្មានបានឃើញមុខសត្រូវបន្ដិចណាសោះ ។
ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ ដើម្បីគាំទ្រដល់ប្រតិបត្ដិការឱ្យបានសម្រេចតាមបំណង បារាំងបានបញ្ជូននាវាចម្បាំងឡើងតាមទន្លេមេណាមទម្លាយរបាំងដែលសៀម រៀបចំរារាំងមិនឱ្យកប៉ាល់ឡើងទៅលើរួច ក្រោមគ្រាប់កាំភ្លើងបាញ់ស្រោចចេញពីបន្ទាយការពាររបស់សៀម រួចឡើងទៅកំញើញបាញ់គ្រាប់ផ្លោងដាក់រាជវាំងបាងកក (ថ្ងៃទី១៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨៩៣) ។ ពេលនោះសៀមបានយល់ព្រមចរចា ហើយយល់ព្រមប្រគល់ទឹកដីនៅត្រើយខាងឆ្វេងទន្លេមេគង្គទាំងអស់ (22) ឱ្យបារាំង ព្រមទាំងទឹកដីមួយចំណែករបស់ហ្លួងប្រាបាងនៅត្រើយខាងស្ដាំទៀតផង ។
សន្ធិសញ្ញានោះគេចុះហត្ថលេខានៅថ្ងៃទី១៣ ខែតុលា ឆ្នាំ១៨៩៣ ហើយចាប់ពីពេលនោះមកគេបានសើរើកែប្រែ២ដងដូចដែលខ្ញុំបានជម្រាប ពីខាងលើរួចមកហើយ ដោយបានកាត់ខែត្រម្លូព្រៃ និងទន្លេរពៅនៅពីខាងត្បូងរាជាណាចក្របាសាក់ និងខែត្រ២ទៀតនៅមាត់ឈូងសមុទ្រសៀមគឺ ខុង និងត្រាត ឱ្យបារាំង ។ សន្ធិសញ្ញាមួយទៀតត្រូវបានចុះហត្ថលេខានៅថ្ងៃទី១៣ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩០៤ ដែលប្រគល់ខែត្ររបស់រាជាណាចក្របាសាក់ទាំងអស់លើកលែងតែខែត្រ៣ចេញ ដែលនៅជិតអ៊ូប៊ុន រួមទាំងបាសាក់ផងទៅឱ្យបារាំងហើយ ។ ដល់មកថ្ងៃទី២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩០៧ មានសន្ធិសញ្ញាចុងក្រោយមួយបានប្រគល់ខែត្របាត់ដំបង មង្គលបុរី សិរីសោភ័ណ និងអង្គរ ឬសៀមរាបឱ្យបារាំងថែមទៀត ។
ខ្ញុំបានជម្រាបជូនរួចមកហើយនៅក្នុងកំណត់ត្រាទាក់ទងជាមួយនឹង ស្រុកសៀមអំពីផលប៉ះពាល់របស់សន្ធិសញ្ញាទាំងអស់ទៅលើព្រះរាជាណាចក្រ ពួកថៃ ។ ចំពោះស្រុកលាវវិញ សន្ធិសញ្ញាទាំងអស់នោះមានផលវិបាកធំធេង ជាពិសេសគឺបានអនុញ្ញាតឱ្យមហាណាចក្រលាវភាគខាងត្បូងកកើតឡើងវិញសា ជាថ្មីនៅជុំវិញអតីតរាជធានីវៀងចន្ទ ឱ្យរាជាណាចក្រលាវភាគខាងជើងរស់រានរឹងប៉ឹងឡើងជុំវិញ រាជធានីហ្លួងប្រាបាង និងឱ្យបណ្ដាអាណាខែត្ររបស់លាវទាំងអស់មើលមកបារាំងឃើញថាជា អាណាព្យាបាលមួយដែលបានជួយការពារខ្លួនគេប្រឆាំងនឹងសត្រូវជិតខាង មិនតែប៉ុណ្ណោះបារាំងបានទាំងនាំមកឱ្យគេនូវពាណិជ្ជកម្ម ឧស្សាហកម្ម និងសន្ដិសុខដែលអាចឱ្យពួកគេធ្វើដំណើរទៅមុខឆ្ពោះទៅរកអារ្យធម៌ រីកចម្រើនមួយដែលគេមិនអាចនិងឈោងចាប់ដោយខ្លួនឯងបាន ។
Posted: Oct-12-2016
៤-ប្រទេសជប៉ុន
ប្រជាជនជប៉ុនបានរៀបរាប់ថាគេមានដើមកំណើតតាំងតែពី ៣.៥០០ ឆ្នាំ មុនមកម្ល៉េះ ក៏ប៉ុន្ដែប្រវត្ដិសាស្ដ្ររបស់ជប៉ុនពិតប្រាកដបានចាប់ផ្ដើមពីត្រឹម សតវត្សរ៍ទី៦មុនគ្រិស្ដសករាជតែប៉ុណ្ណោះ ។ វាហាក់ដូចជាថានៅសម័យនោះមានស្ដេចនៃកោះគ្យូស៊ូតូចមួយបានវាយ ដណ្ដើមយកប្រជុំកោះទាំងមូលរួចដណ្ដើមយកបានកោះធំឈ្មោះនីផុនដែល ក្រោយមកគឺជារាជាណាចក្រជប៉ុន ឬនីប៉ុននោះឯង ។ ស្ដេចនោះបានសុគតទៅនៅក្នុងឆ្នាំ៥៨៥មុនគ្រិស្ដសករាជ ។
ជាច្រើនឆ្នាំក្រោយមកព្រះមហាក្សត្រីជារាជានុសិទ្ធិនៃ រាជាណាចក្រនីប៉ុនបានវាយដណ្ដើមយកកូរ៉េបានរួចបានលើករាជធានីមក តាំងនៅនឹងអូសាកូវិញដែលមានប្រជាជន៧០ម៉ឺននាក់បន្ទាប់មកនៅក្យូតូ នៅឆ្ងាយពីសមុទ្រដែលពួកមីកាដូជាស្ដេចសោយរាជ្យតៗមកគង់នៅ ហើយក្លាយព្រះអង្គទៅជាស្ដេចកម្ជិលដែលប្រជារាស្ដ្រនៅតែគោរពក៏ ប៉ុន្ដែមិនដឹកនាំប្រទេសទេ ។ ពួកដៃមីញ៉ូគឺពួកស្ដេចត្រាញ់សក្ដិភូមិសោយរាជ្យនៅលើទឹកដី ហើយទទួលផលពីការដោះដូរពាណិជ្ជកម្ម ឬពីចោរកម្ម ។ មានកើតកោលាហលឥតឈប់ឈរដែលជាហេតុធ្វើឱ្យជប៉ុនមិនអាចរីកចម្រើន បានរហូតដល់សតវត្សរ៍ទី១២នៃគ្រិស្ដសករាជគឺនៅចំពេលដែលកម្ពុជា កំពុងតែស្គាល់ការរីកចម្រើនដល់កំពូល ហើយហៀបតែនឹងបាក់ស្រុតចុះទៅវិញទៅហើយមានដៃមីញ៉ូម្នាក់បាន ប្រមែប្រមូលកម្លាំងវាយបង្ក្រាបពួកដៃមីញ៉ូឯទៀតៗ រួចលើកខ្លួនជាសៃហ្កូនគឺចៅហ្វ៊ាវាំងចាប់បង្ខំអ្នកឯទៀតឱ្យ ស្បថស្បែជាមួយរហូតមក ។
មេដឹកនាំថ្មីនេះដែលធ្វើអ្វីៗក្នុងនាមព្រះចៅអធិរាជមានសត្រូវ ជាច្រើន ។ ពេលនោះ គូប៊ីឡៃខាន់បានឡើងជាអធិរាជរបស់ចិន ហើយទើបតែដណ្ដើមយកកូរ៉េបានក៏មានបំណងចង់វាយយកជប៉ុនផងដែរ ។ សៃហ្កូននាពេលនោះបានប្រមែប្រមូលកម្លាំងទាំងអស់ដើម្បីទប់ទល់នឹង កាលៈទេសៈដ៏លំបាកនេះ ស្រាប់តែចៃដន្យល្អខ្យល់ព្យុះកំបុតត្បូងមួយបានបំផ្លាញសំពៅទាំង៤ ពាន់ដែលដឹកទ័ពម៉ុងហ្គោលចិន២៤ម៉ឺននាក់ បណ្ដាលឱ្យខូចខាតខ្ទេចខ្ទី ។ ហេតុការណ៍នេះបានជួយប្រទេសជប៉ុនឱ្យរួចផុតពីគ្រោះថ្នាក់ ហើយក៏បានធ្វើឱ្យប្រជារាស្ដ្របែរខ្នងដាក់មីកាដូដែលគេចាត់ទុក ដូចជាអាទិទេពរស់មួយអង្គថែមទៀត ។ អំណាចកាន់តែកើនឡើងរបស់សៃហ្កូនដែលជំនួសមុខឱ្យមីកាដូដែលនៅតែ ជាស្ដេចសោយរាជ្យដដែល ប៉ុន្ដែមិនកាន់អំណាចមិនមែនគ្មានការប្រឆាំងសោះនោះទេ ។ ពួកអ្នកកាន់សាសនានិកាយផ្សេងៗដែលដណ្ដើមគ្នាបែងចែកការគោរពពី ប្រជាជនជប៉ុនជាពិសេសគឺពួកដៃមីញ៉ូដែលស្ថិតនៅជាស្ដេចត្រាញ់ សក្ដិភូមិមានភោគទ្រព្យច្រើន ពួកនេះមិនយល់ព្រមគោរពមេម្នាក់ដែលគេមិនបានជ្រើសតាំងឡើងទេ ហើយខារខាំងការឆក់ប្លន់របស់ពួកគេថែមទៀតម្ល៉ោះហើយមានការច្រណែន ឈ្នានីសប្រឹងប្រែងរស់ឯករាជ្យដូចជាស្ដេចតែសព្វៗខ្លួន ។ នៅពេលនោះមានគង្វាលសេះក្មេងម្នាក់បានក្លាយខ្លួនទៅជាមេទ័ព រួចជារដ្ឋមន្ដ្រីទី១របស់សៃហ្កូនបានចាប់ផ្ដើមវាយដណ្ដើមយកកូរ៉េ ដែលគូប៊ីឡៃខាន់ដណ្ដើមយកដាក់ជារបស់ចិនបានពីមុន ហើយបានបន្ដធ្វើសង្គ្រាមជាមួយចិនតទៅទៀត ។ ទ័ពជប៉ុនទទួលបានជោគជ័យនៅក្នុងសង្គ្រាមនេះ ក៏ប៉ុន្ដែនៅពេលដែលវិលត្រលប់មកដល់ជប៉ុនវិញ ពួកមេទ័ពទាំងឡាយបានបាត់បង់ទឹកដីក្រុមគ្រួសារ និងបន្ទាយរបស់ខ្លួនអស់ ព្រោះសៃហ្កូនបានកាត់បញ្ចូលទៅជារបស់គេ ឬបំផ្លិចបំផ្លាញកម្ទេចចោលអស់ ឯក្រុមគ្រួសារវិញ សៃហ្កូនបានចាប់យកទៅទុកនៅកន្លែងគេជាចំណាប់ខ្មាំង (ចុងសតវត្សរ៍ទី១៦) ។ នៅពេលនោះ រាជធានីរបស់ជប៉ុនគឺយេដូ ហើយចាប់តាំងពីពេលនោះមក មីកាដូក៏លែងរវីរវល់នឹងកិច្ចការប្រទេសជាតិជារៀងរហូត ។
តាមមើលទៅម៉ាកូប៉ូឡូដូចជាបានមកដល់ជប៉ុននេះដែរនៅសតវត្សរ៍ទី ១៣ ក៏ប៉ុន្ដែរឿងរ៉ាវដែលគាត់រៀបរាប់ហាក់ដូចជាមិនសូវពិតទេ ។ ពួកព័រទុយហ្គាល់បានមកដល់ជប៉ុននៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៦ ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៥៤២ ហ្វ៊ែរណង់ដេម៉ង់ដេប៉ង់តូបានរៀបរាប់ថាគាត់បានចុះធ្វើទស្សនកិច្ចនៅ លើកោះមួយ ហើយគាត់បានធ្វើអំណោយជាស្នាមួយថ្វាយស្ដេចនៅលើកោះតូចនោះ ។ គាត់ថាគាត់មានការភ្ញាក់ផ្អើលជាខ្លាំងនៅពេលដែលគាត់បានវិល ត្រលប់មកកាន់កោះនោះម្ដងទៀតមួយឆ្នាំក្រោយមកដោយឃើញមានស្នាជា ច្រើនដែលគេកសាងឡើងតាមគំរូស្នាដែលគាត់បានឱ្យពីឆ្នាំមុន ។
ពួកសាសនទូតកាតូលិកបានមកដល់ជប៉ុនក្រោយហ្វ៊ែរណង់ដេម៉ង់ដេប៉ង់តូ បន្ដិច ហើយបានផ្សព្វផ្សាយសាសនាប្រកបដោយជោគជ័យ ធ្វើឱ្យជប៉ុនជាច្រើននាក់ក្លាយទៅជាកាន់សាសនាកាតូលិក ។ នៅពេលដែលពួកហូឡង់បានមកដល់ជប៉ុនហើយបង្កើតហាងមួយនៅលើកោះ ហ្វ៊ីរ៉ងដូ ពេលនោះពួកព័រទុយហ្គាល់មានអគារពាណិជ្ជកម្មជាច្រើនរួចទៅហើយ ។ នៅពេលនោះក្រុមហ៊ុនអង់គ្លេសនៅប្រទេសឥណ្ឌាបូព៌ាក៏បានទទួលការ អនុញ្ញាតពីសៃហ្កូនឱ្យបើកអគារពាណិជ្ជកម្មប្រហែលជា១០ផងដែរ ។ ដល់ពេលនោះ ពួកជប៉ុនបានចាប់ផ្ដើមលែងទុកចិត្ដពួកអឺរ៉ុបដ៏ក្លាហានតទៅទៀតហើយ ដោយបានឮគេនិយាយអំពីរឿងដែលពួកអឺរ៉ុបបានធ្វើកន្លងមក ហើយដែលច្រើនតែបញ្ចប់ដោយការចាប់បង្ខំស្ដេចណាដែលរាក់ទាក់ទទួល និងដោយការដណ្ដើមយកអាណាខែត្រណាដែលគេបានអនុញ្ញាតឱ្យពួកនោះដាក់ ជើងជាន់ ។ ជប៉ុនចាប់ផ្ដើមអស់ជំនឿទៅលើពួកសាសនទូតដែលគេបានទុកចិត្ដកន្លងមក ដោយសារថាពួកសាសនទូតនេះបានមកផ្សព្វផ្សាយសាសនាលោកខាងលិចមួយដែល ធ្វើឱ្យពួកអ្នករដ្ឋវាសីបះបោរប្រឆាំងនឹងច្បាប់របស់ស្រុកទេស ហើយកាន់ជើងពួកបរទេសទាំងនោះខ្លាំងជាងជប៉ុនគ្នាឯងទៅទៀត ។ ពួកជប៉ុនគិតថាបើសិនណាជាគេបណ្ដោយឱ្យសាសនាថ្មីនេះផ្សព្វផ្សាយទៅ ពាសពេញប្រទេសហើយទុកឱ្យពួកអឺរ៉ុបទទួលបាននូវផលកម្រៃច្រើនសន្ធឹក សន្ធាប់ពីទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នានេះនោះប្រទេសជប៉ុននឹងទទួលរងនូវ គ្រោះថ្នាក់ជាមិនខាន ។ ម្ល៉ោះហើយគេក៏ចាប់ផ្ដើមបណ្ដេញពួកសាសនទូតចេញ ចាប់ធ្វើទុក្ខបុកម្នេញពួកអ្នកស្រុកណាដែលចូលកាន់សាសនាកាតូលិក ហើយនៅក្នុងឆ្នាំ១៦១៣ គេបានហាមមិនឱ្យពួកស្បែកសចុះចតនៅលើឆ្នេរសមុទ្រជប៉ុនថែមទៀត ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៦៣៦ ពាណិជ្ជកម្មនៅក្នុងប្រទេសជប៉ុនបានចុះត្រដាបត្រដួសជាខ្លាំង លើកលែងតែចំពោះពួកហូឡង់ដែលកាន់សាសនាប្រូតេស្ដង់ចេញ ព្រោះពួកនេះមិនដែលប៉ុនប៉ងនឹងទាក់ទាញពួកជប៉ុនឱ្យចូលកាន់សាសនា គេទេ ម្ល៉ោះហើយក៏បានទទួលការអនុញ្ញាតឱ្យបើកអគារពាណិជ្ជកម្មមួយនៅលើ កោះដេស៊ីម៉ា តែពួកនោះត្រូវគេតាមដានត្រួតពិនិត្យជាប់ដូចជាពួកអ្នកកើតឃ្លង់ ឬអ្នកទោសឣ៊ីចឹង (១៦៤០) ។ គេបានហាមប្រាមមិនឱ្យប្រជាជនជប៉ុនធ្វើពាណិជ្ជកម្មតាមសមុទ្រមិន ឱ្យមាននាវាសមុទ្រ ហើយមិនឱ្យចាកចេញពីប្រទេសជប៉ុនទេបើពុំនោះនឹងត្រូវទទួលទោស ប្រហារជីវិត ។ មានប្រជាជនជប៉ុនជាច្រើនដែលចូលកាន់សាសនាកាតូលិក ហើយដែលត្រូវរងការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញបានគេចខ្លួនរួចទៅកាន់ស្រុក ចិន តុងកឹង កូសាំងស៊ីន ឬអាណ្ណាម និងកម្ពុជាផងដែរ ។ ពួកទាំងអស់នោះបានមកជួបជុំជាមួយពួកអ្នកដែលកាន់សាសនាកាតូលិកដូច គ្នា ហើយបាននាំគ្នាបង្កើតជានិគមពួកអ្នកដែលស្មោះត្រង់នឹងពួកអឺរ៉ុប ឡើង ។ ប៉ុន្ដែគេក៏បានជួបប្រទះនឹងពួកអ្នកដែលទទួលបាននូវការអនុគ្រោះ ពីបណ្ដាអ្នកធ្វើទុក្ខបុកម្នេញគេផងដែរ ។ ដូចជានៅកម្ពុជាជាដើម ពួកជប៉ុនបានជួបពួកហូឡង់ដែលគេស្អប់ជាខ្លាំងព្រោះពួកនេះបាន ទទួលនូវការអនុគ្រោះនៅឯប្រទេសជប៉ុន ម្ល៉ោះហើយគេក៏ចាប់កាន់ជើងពួកព័រទុយហ្គាល់ជាសត្រូវដែលកាន់សាសនា ដូចគេដែរប្រឆាំងនឹងពួកហូឡង់នេះ ហើយគេមិនខ្លាចនឹងធ្វើការកាប់សម្លាប់អ្វីទាំងអស់ (១៦៤២ និង ១៦៤៤) ។ នៅពេលនោះហើយដែលពួកជប៉ុនបានយល់ព្រមបម្រើស្ដេចស្រុកអាយដូចជា ពួកព័រទុយហ្គាល់ដែរដូចដែលយើងបានឃើញមាននៅស្រុកសៀមក៏ដូចជានៅ កម្ពុជាដែលព្រះបទុមរាជាមានកងការពារជាជប៉ុនប្រមាណជា១០០នាក់នៅ ពេលដែលព្រះអង្គយាងធ្វើដំណើរទៅកាន់ស្ទឹងអាតូពឺដើម្បីស្វះ ស្វែងរករ៉ែមាសដែលគេបាននិយាយទូលថ្វាយ ។ ពួកជប៉ុនទាំងអស់នោះនៅចុងបញ្ចប់ច្រើនតែទៅនៅលាយឡំជាមួយពួក ព័រទុយហ្គាល់ ផ្សារភ្ជាប់ជាតិសាសន៍ និងវាសនាជាមួយគ្នាទៅ ។ នៅតុងកឹងឯណោះវិញ ពួកជប៉ុនបានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយពួកអាណ្ណាម ហើយក៏រលាយបាត់រូបជាមួយពួកនោះ ។ ប៉ុន្ដែនៅកម្ពុជា ពួកជប៉ុនដែលបានរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ជាមួយស្ដ្រីខ្មែរបានកូនពូនជាចៅ ដែលក្លាយមកជាខ្មែរអស់ទៅហើយ ជាក់ស្ដែងគឺមានភូមិមួយនៅខាងលើភ្នំពេញ ពួកអ្នកស្រុកបានចង្អុលបង្ហាញលោកឪពុកប៊ូយ៉ឺវ៉ូ ឱ្យឃើញពួកអ្នកទាំងនោះដែលនៅមានសេសសល់មកដល់សព្វថ្ងៃ ។
ដូចជាប្រទេសចិនដែរ ជប៉ុនបានបិទទ្វារមិនព្រមទទួលឱ្យពួកអឺរ៉ុបចូលមកក្នុងប្រទេសទេ រហូតដល់ឆ្នាំ១៨៥៣ នៅពេលដែលលោកប៉ារីជាមេបញ្ជាការកងនាវាចម្បាំងអាមេរិកបានចាប់ បង្ខំសៃហ្កូនឱ្យបើកកំពង់ផែឱ្យអាមេរិកធ្វើពាណិជ្ជកម្ម ។ បន្ទាប់មកទើបមានការបើកទ្វារឱ្យបារាំងនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៥៨ រួចបន្ទាប់មកឱ្យអង់គ្លេស រុស្ស៊ី និងបរទេសឯទៀតៗ ។ ក៏ប៉ុន្ដែពួកអភិជនដែលប្រឆាំងនឹងការប្រែប្រួលថ្មី ហើយស្អប់ពួកអឺរ៉ុបបានបំផុសប្រជាជនឱ្យបះបោរប្រឆាំងឡើង នាំគ្នាធ្វើការកាប់សម្លាប់មកលើពួកអឺរ៉ុបដែលជាហេតុធ្វើឱ្យ បារាំង និងអង់គ្លេសធ្វើការសងសឹកវិញតបតទៅនឹងការជេរប្រមាថ និងឧក្រិដ្ឋកម្មមកលើជាតិសាសន៍គេនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៦៣ ដោយទម្លាក់គ្រាប់បែកលើទីប្រជុំជនសំខាន់ៗមួយចំនួន ។ បដិវត្ដន៍មួយក៏ផ្ទុះឡើង ។ ក្រោយពីការធ្វើសង្គ្រាមអស់ពេល៤ឆ្នាំ សៃហ្កូនបានត្រូវគេទម្លាក់ចេញពីអំណាច ទុកឱ្យមីកាដូដឹកនាំប្រទេសក្នុងនាមជាស្ដេចសោយរាជ្យឡើងវិញ ទទួលខុសត្រូវលើអំណាចមិនដូចពីមុនដែលមានគ្រាន់តែជាទីគោរព ប៉ុណ្ណោះទេ ។ ទ្រង់បានបោះបង់រាជធានីនៅខាងក្នុងទឹកដី ហើយបានយាងមកគង់នៅយេដូវិញដែលបានប្រែឈ្មោះថា តូក្យូ រហូតមក (១៨៦៨) ។ ចាប់ពីពេលនោះមក អាណាចក្រជប៉ុនដែលគ្មានឈ្មោះបោះសំឡេងអ្វីសោះនៅលើពិភពលោកកាលពី៥០ ឆ្នាំមុន បានប្រែក្លាយទៅជាប្រទេសមួយមានអារ្យធម៌ មានសាលាសិក្សាច្បាប់ សិក្សាវិជ្ជាពេទ្យ វិទ្យាសាស្ដ្រពិត និងអនុវត្ដន៍ សាលាចម្បាំង សាលាអាវុធ ឧស្សាហកម្មដ៏រីកចម្រើន មានកងទ័ពជើងគោក នាវាក្រោះ និងកងនាវាចម្បាំងដ៏ល្បីរន្ទឺ ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៧២ គេសម្ពោធផ្លូវដែកទី១ ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៧៣ គេបង្ខំឱ្យមន្ដ្រីទាំងអស់ស្លៀកពាក់តាមរបៀបអឺរ៉ុបនៅពេលណាចេញ ក្រៅគេហដ្ឋាន ។ បទបញ្ញត្ដិផ្សេងៗប្រឆាំងនឹងពួកគ្រិស្ដសាសនិកបានត្រូវគេប្រកាសជា និរាករណ៍នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៧៦ ហើយនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៨៩ រដ្ឋធម្មនុញ្ញមួយបានត្រូវគេប្រកាសឱ្យប្រើ ។ ជប៉ុនមានជ័យជម្នះនៅក្នុងសង្គ្រាមជាមួយចិននៅក្នុងឆ្នាំ១៨៩៥ ហើយជាសម្ព័ន្ធមិត្ដរបស់ពួកអឺរ៉ុបនៅក្នុងសង្គ្រាមប្រឆាំងក្រុម បុកស័រនៅក្នុងឆ្នាំ១៩០០ ដែលចូលរួមប្រយុទ្ធដ៏អង់អាចក្នុងការដណ្ដើមយករាជធានីប៉េកាំង ។ បន្ទាប់មក ជប៉ុនបានធ្វើការវាយប្រហារប្រកបដោយជោគជ័យទៅលើពួករុស្ស៊ីដែលជា ជនជាតិអាស៊ីដូចគ្នាព្រោះរុស្ស៊ីចង់ដណ្ដើមយកម៉ាន់ជូរី និងយកប្រទេសកូរ៉េដាក់ជាចំណុះ ។ ដល់ពេលនោះជប៉ុនបានក្លាយទៅជាប្រទេសឧស្សាហកម្មមួយមានទាហាន ខ្លាំងពូកែដែលបណ្ដាប្រទេសនៅអឺរ៉ុប និងអាមេរិកត្រូវតែគិតគូរដល់ ។ ជប៉ុនមានផលិតផលដែលអាចប្រណាំងប្រជែងជាមួយផលិតផលពួកស្បែកសនៅលើ ទីផ្សារអន្ដរជាតិបាន ហើយជ័យជម្នះផ្នែកយោធាបានរៀបចំឱ្យជប៉ុនមានជ័យជម្នះថែមទៀតខាង ផ្នែកពាណិជ្ជកម្ម បើហោចណាស់ក៏នៅចុងបូព៌ាប្រទេសដែរ ។
ឥឡូវនេះជប៉ុនបានកាន់កាប់ហ្វ័រម៉ូសដែលជាទីតាំងជួរមុខមួយ សម្រាប់ការឈានទៅរកកោះហៃណាន និងតុងកឹង ហើយជប៉ុនកំពុងតែចែចូវយកហ្វីលីពីនថែមទៀតដែលពីមុនជាទឹកដីកាន់ កាប់ដោយពួកអេស្ប៉ាញ ឥឡូវនេះជារបស់អាមេរិក ។ ប្រជាជនជប៉ុនដែលមានច្រើនហួសចំណុះកំពុងតែធ្វើអន្ដោប្រវេសន៍ចូលមក ក្នុងប្រទេសកូរ៉េដែលទើបកាន់កាប់បាន ហើយជប៉ុនកំពុងតែស្រមៃចង់ធ្វើជាអ្នករៀបចំខាងផ្នែកទ័ពឧស្សាហកម្ម និងនយោបាយនៅក្នុងប្រទេសចិនទៀត ។ ដោយមានការព្រមព្រៀងពីពួកអ្នកភៀសខ្លួនអាណ្ណាម ជប៉ុនបានធ្វើឱ្យប្រទេសអាណ្ណាម និងតុងកឹងរំជើបរំជួលតាំងតែពីឆ្នាំ១៩០៧មក ។
ពួកជប៉ុនធ្លាប់បានមកដល់កម្ពុជាកាលពីសតវត្សរ៍ទី១៧ម្ដង តែមិនមានតួនាទីអ្វីជាសំខាន់ទេ រួចក៏បាត់មុខរហូត ក៏ប៉ុន្ដែជប៉ុនបានបញ្ជូននាយទាហានរបស់គេទៅស្រុកសៀម ដើម្បីរៀបចំកងទ័ពប្រឆាំងនឹងពួកអឺរ៉ុបជាពិសេសគឺបារាំង តែមិនបានជោគជ័យទេ ។ ជប៉ុនមិនទាន់មានផែនការអ្វីច្បាស់លាស់នៅឡើយនៅឥណ្ឌូចិន ក៏ប៉ុន្ដែពួកពាណិជ្ជករពួកនាយទាហានជប៉ុនមានវត្ដមាននៅតុងកឹង និងនៅកូសាំងស៊ីន ហើយកំពុងតែសិក្សាអំពីស្រុកទេស រួចរាយការណ៍ឱ្យអគ្គបញ្ជាការរបស់គេរង់ចាំតែមានឱកាសអ្វីមួយកើត ឡើង គេនឹងចាប់អនុវត្ដគម្រោងការណាមួយសមស្របទៅតាមកាលៈទេសៈដែលអាចនឹង ដាស់ជាតិសាសន៍ណាដែលកំពុងតែស្ពឹកស្រពន់នៅចុងបូព៌ាប្រទេសនេះ ឱ្យងើបក្រោកឡើងប្រកបទៅដោយថាមពលដែលមិនមាននរណាអាចស្មានបាន ។
ចំពោះមុខនេះកម្ពុជាគ្មានទំនាក់ទំនងអ្វីជាមួយជប៉ុនទេ ហើយក៏ប្រហែលជានឹងមិនមានតទៅទៀតក្នុងពេលដ៏ខ្លីខាងមុខនេះដែរ ។
៥-ប្រទេសលាវ
យើងបានឃើញពីខាងលើរួចមកហើយថាព្រះចៅសុរិយាវង្សធម្មិកៈរាជា បរមបពិត្រ បានឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះរៀមនៅក្នុងឆ្នាំ១៦៣៨ ។ ព្រះរាជាអង្គនេះសោយរាជ្យនៅរាជធានីវៀងចន្ទនៅពេលដែលលោក ហ្សេរ៉ាវ៉ាន់វូសុហ្វ មកដល់ស្រុកលាវនៅក្នុងឆ្នាំ១៦៤១ ។ រាជពង្សាវតារលាវនិយាយថា ស្ដេចនេះសោយរាជ្យបាន៥៩ឆ្នាំ ហើយសុគតនៅក្នុងគ្រិស្ដសករាជ១៦៩៥ ត្រូវនឹងមហាសករាជ១០៥២ ។ ដើម្បីរារាំងការរំខានដោយព្រះរៀមផ្សេងៗទៀតរបស់ព្រះអង្គដែល មានបំណងចង់ទម្លាក់ព្រះអង្គចេញពីរាជបល្ល័ង្ក ទ្រង់បាននិរទេសព្រះរៀមទាំងអស់នោះទៅក្រៅប្រទេស ។ មានព្រះរៀមមួយអង្គបានភៀសខ្លួនទៅគង់នៅឯរាជធានីវ៉េ ហើយសុគតនៅទីនោះទៅដោយបន្សល់ទុកបុត្រា៣អង្គ ។
ស្ដេចដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះចៅសុរិយាវង្សគឺបុត្រសុណិសា របស់ព្រះអង្គព្រះនាមថា ភ្យាចន្ទ ដែលត្រូវមេទ័ពម្នាក់ឈ្មោះថា ភ្យាណាកន ដណ្ដើមយករាជបល្ល័ង្កបាន ភ្យាចន្ទក៏ផឹកថ្នាំពុលសម្លាប់ខ្លួនទៅ ។
នៅពេលនោះព្រះភាគិនេយ្យមួយអង្គរបស់ព្រះចៅសុរិយាវង្សជាបុត្រា របស់ព្រះរៀមដែលសុគតនៅឯរាជធានីវ៉េ បានយាងមកដល់ស្រុកលាវជាមួយនឹងទ័ពអាណ្ណាមមួយកងដែលស្ដេចអាណ្ណាម ឡេឌុយហ៊ាបប្រគល់ឱ្យ ។ ព្រះភាគិនេយ្យនោះបានវាយព្រះរាជាថ្មីនៅវៀងចន្ទនុនអធិរាជឱ្យ បរាជ័យនៅក្នុងការប្រយុទ្ធលើកទី១ធ្វើឱ្យនុនអធិរាជរត់គេចខ្លួន បាត់ទៅ ទើបព្រះភាគិនេយ្យនោះឡើងសោយរាជ្យនៅក្នុងឆ្នាំ១៦៩៦ ។
ពេលនោះបុត្រា២អង្គរបស់ព្រះចៅសុរិយាវង្សជាមួយស្រីស្នំម្នាក់ ដែលគ្មានសិទ្ធិឡើងសោយរាជ្យបាននាំគ្នារត់គេចខ្លួនទៅនៅឯ ហ្លួងប្រាបាងដោយខ្លាចព្រះរាជាថ្មីធ្វើបាបដូចដែលព្រះបិតាខ្លួន ធ្លាប់បានធ្វើបាបបិតារបស់ព្រះរាជាថ្មីនោះកាលពីមុន ។ ព្រះរាជាថ្មីបានចាត់ឱ្យព្រះអនុជរបស់ព្រះអង្គតាមទៅបណ្ដេញអ្នក ទាំង២ចេញពីហ្លួងប្រាបាង ហើយបានយកទីក្រុងនោះដាក់មកនៅក្នុងការត្រួតត្រារបស់ព្រះអង្គ ។ បងប្អូនទាំង២នាក់បាននាំគ្នារត់ភៀសខ្លួនទៅ ក៏ប៉ុន្ដែបានកេណ្ឌទ័ពថៃនៅក្នុងមឿងហ៊ូ និងថេងរួចវិលត្រលប់មកដណ្ដើមយកហ្លួងប្រាបាងបានវិញនៅក្នុងឆ្នាំ ១៧០៧ ទើបបងប្អូនម្នាក់ក្នុងចំណោមទាំង២នាក់ឈ្មោះថា កេបកេត ឡើងសោយរាជ្យនៅទីនោះទៅ ។ ដោយហេតុនោះ ប្រទេសលាវដែលពីមុនជារាជាណាចក្រដ៏ធំមួយលាតសន្ធឹងចាប់ពីក្រោម ចំប៉ាសាក់បន្ដិចរហូតទៅដល់ព្រំដែនចិនបានត្រូវបែងចែកចេញជា២ ។ ព្រះរាជាណាចក្រទាំង២មានព្រំដែនរួមគ្នានៅត្រង់ណាមសៀងខាងប្រហែល ត្រង់ខ្សែរយៈទទឹង១៨អង្សាខាងជើង ។
ព្រះចៅកេបកេតដែលសោយរាជ្យនៅហ្លួងប្រាបាងបានប្រើអំណាចបំពានក៏ ត្រូវប្រជារាស្ដ្របណ្ដេញចេញពីរាជបល្ល័ង្ក ហើយជ្រើសរើសយកចៅក្រមុំនយហៅថា នក ជាកូនរបស់ស្ដេច១អង្គដែលកាលពីមុនបាននាំប្រជារាស្ដ្រនៅសេសសល់ ពីការស្លាប់រង្គាលដោយអាសន្នរោគទៅតាំងនៅវៀងចន្ទ ។ រាជពង្សាវតារនិយាយថាបានជាគេហៅព្រះរាជាអង្គនេះថានកដូច្នេះដោយ មកពីព្រះអង្គច្រើនតែអវត្ដមាន ។ ចៅនកនេះបានត្រូវនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រីដកចេញពីរាជបល្ល័ង្ក ហ្លួងប្រាបាងនៅក្នុងឆ្នាំ១៧២៣ ហើយលើកព្រះឥន្ទ្រសែនអនុជរបស់ចៅកេបកេតឱ្យឡើងសោយរាជ្យជំនួសវិញ ។
ចៅក្រមុំនយហៅនកបានទៅបួសជាព្រះសង្ឃនៅឯឈៀងម៉ៃ ។ លុះដល់ពួកភូមាចូលលុកលុយស្រុក ចៅឈៀងម៉ៃបានរត់គេចខ្លួនបាត់ទៅព្រោះមិនអាចបញ្ជាទ័ពទប់ទល់នឹង សត្រូវបានអ្នកស្រុកក៏លើកចៅនកឱ្យឡើងជាចៅការពារពួកគេវិញ ។ នៅឯហ្លួងប្រាបាង អ្នកដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីចៅរាជាឥន្ទ្រសែនបរមបពិត្រស្រីឧត្ដនៈ ចក្រពត្រារាជាចៅឱង្ការនៅក្នុងឆ្នាំ១៧៤៩ គឺព្រះរាជបុត្រាពៅរបស់ព្រះអង្គព្រះនាមថា ឥន្ទ្រព្រហ្ម ។ ចៅឥន្ទ្រព្រហ្មបានត្រូវគេរៀបចំអភិសេកនៅក្នុងឆ្នាំ១៧៥០ ក្រោយពីព្រះអង្គបានប្រយុទ្ធរុញច្រានពួកអាណ្ណាមដែលលើកគ្នាមក វាយឱ្យបរាជ័យដកថយចេញទៅវិញព្រោះព្រះអង្គប្រកែកមិនព្រមលើក សួយសារអាករទៅថ្វាយ ។ ព្រះអង្គសោយរាជ្យបានប៉ុន្មានខែក៏ដាក់រាជសម្បត្ដិថ្វាយព្រះរៀម របស់ព្រះអង្គចៅនុតទីឃកុមារវិញ ព្រោះព្រះអង្គឈ្វេងយល់ថារាជសម្បត្ដិនេះត្រូវថ្វាយទៅព្រះរៀមទើប សម ។ ព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យនៅវៀងចន្ទមិនអាចធ្វើអ្វីប្រឆាំងនឹងការ បែងចែកស្រុកជា២នេះបានទេព្រោះការប្រកួតប្រជែងគ្នាកើតមានជារៀង រហូត ជាពិសេសនៅពេលដែលកេបកេត និងឥន្ទ្រសែនសោយរាជ្យនៅហ្លួងប្រាបាង ណាមួយមឿងទាំងឡាយក៏មិនចង់ចំណុះស្ដេចដែលនៅឆ្ងាយផងដែរ ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៧៥៣ ស្ដេចនុននៃវៀងចន្ទបានចងសម្ព័ន្ធមេត្រីភាពជាមួយស្ដេចភូមាដែល សោយរាជ្យនៅអវៈ ហើយបាននាំគ្នាលើកទ័ពមកវាយហ្លួងប្រាបាងដណ្ដើមយករាជធានីបានដុត បំផ្លាញខ្ទេចខ្ទី រួចចាប់អ្នកស្រុក១ម៉ឺននាក់យកទៅជាឈ្លើយជាមួយនឹងស្ដេចសុរិយាវង្ស ដែលជាព្រះអនុជពៅរបស់ស្ដេចទាំង២អង្គមុន ។ ពេលនោះចៅនុតបានភៀសខ្លួនទៅជ្រកកោននៅឯបាងកកដែលស្ដេចភ្យាតាក ទើបតែមកតាំងនៅ ទុកឱ្យរាជធានីហ្លួងប្រាបាងដែលខូចខាតអស់ជាងពាក់កណ្ដាលទៅហើយនោះ ត្រូវអត់អ្នកដឹកនាំអស់ពេល៤ឆ្នាំ ។ បន្ទាប់មកចៅនុតបានវិលត្រលប់មករៀបចំអំណាចឡើងវិញ សោយរាជ្យបាន២៦ឆ្នាំរហូតដល់សោយទិវង្គតនៅក្នុងឆ្នាំ១៧៨៣ ។
ក្នុងចន្លោះពេលនោះ ស្ដេចអវៈមានបំណងចង់ដណ្ដើមយកទឹកដីមឿងលូ និងមេនរបស់ចិនដាក់មកជារបស់ភូមាក៏ចាត់តាំងស្ដេចសុរិយាវង្សរបស់ លាវឱ្យដឹកនាំទ័ពភូមាមួយកងជាមួយពួកលាវដែលភូមាបានចាប់ជាឈ្លើយ ចំនួន៦រយនាក់ទៅផង ។ ចេញផុតពីនគរបានបន្ដិចដោយមិនចង់ធ្វើសង្គ្រាមបម្រើផលប្រយោជន៍ ភូមាដែលជាសត្រូវនឹងលាវ ស្ដេចសុរិយាវង្សបានទុកទ័ពភូមាចោលហើយបាននាំជនរួមឈាម៦រយនាក់ ធ្វើដំណើរមកកាន់ហ្លួងប្រាបាងវិញ ។ ធ្វើដំណើរមកដល់មឿងថេង ព្រះអង្គបានចាត់សេនាឱ្យនាំសារលិខិតទៅថ្វាយចៅនុតជាព្រះរៀម អំពីការភៀសខ្លួនរបស់ព្រះអង្គចេញមកហើយបានស្នើសុំការអនុញ្ញាត ចូលគាល់ ។ ចៅនុតបានសាកសួរមតិសេនាមន្ដ្រីដែលថ្វាយយោបល់ថាជាមួយនឹងទ័ព៦ រយនាក់ដែលស្មោះស្ម័គ្រប្ដូរផ្ដាច់ជីវិត ព្រះសុរិយាវង្សអាចនឹងក្លាយទៅជាគូបដិបក្ខដ៏ប្រកបទៅដោយគ្រោះថ្នាក់ ចៅនុតក៏ប្រកែកមិនព្រមឱ្យព្រះអនុជយាងចូលមកក្នុងព្រះនគរទេ ។
ដោយត្រូវព្រះរៀមហាមឃាត់មិនឱ្យត្រលប់ចូលនគរដូច្នេះ ចៅសុរិយាវង្សបានសម្រេចចិត្ដធ្វើការសងសឹក ហើយចាប់ផ្ដើមកេណ្ឌទ័ពអាណ្ណាមលាយមួយថៃរួចបានលួចដឹកនាំចូលក្នុង រាជធានីហ្លួងប្រាបាងយ៉ាងឆាប់រហ័ស ដណ្ដើមយករាជធានីបាននៅរវាងជាម៉ោង១១យប់ ។ ក៏ប៉ុន្ដែចៅសុរិយាវង្សបានសម្រេចចិត្ដមិនធ្វើការសងសឹកវិញទេ រួចបានស្បថស្បែចំពោះព្រះរៀមដែលបាននាំរាជវង្សានុវង្សរត់គេចចេញពី នគរបាត់ទៅ ។ ដល់ចៅនុតត្រលប់មកវិញ សុរិយាវង្សបានក្លាយទៅជាសេនាមួយដ៏ស្មោះស្ម័គ្ររបស់ព្រះរៀម ។
នៅឆ្នាំ១៧៦៥ ចៅនុតទីឃកុមារដែលនឿយណាយនឹងរាជសម្បត្ដិក៏ដាក់រាជ្យថ្វាយចៅ សុរិយាវង្ស អភិសេកជាស្ដេចហ្លួងប្រាបាងតទៅ ។ ចំណែកខ្លួនព្រះអង្គបានថយទៅគង់នៅថាហូខូយសង់វាំងមួយនៅទីនោះ ។ ដើម្បីសងសឹកនឹងស្ដេចវៀងចន្ទដែលបានចងសម្ព័ន្ធមេត្រីភាពជាមួយពួក ភូមាមកវាយហ្លួងប្រាបាងកាលពីឆ្នាំ១៧៥៣ ចៅសុរិយាវង្សបានកេណ្ឌទ័ពរួចយាងទៅបោះជំរំនៅពីមុខវៀងចន្ទ ។ ស្ដេចវៀងចន្ទបានស្រែកសុំជំនួយពីស្ដេចអវៈម្ដងទៀត ស្ដេចអវៈបានដឹកនាំទ័ពមកជួយភ្លាមដណ្ដើមយកហ្លួងប្រាបាងបាន ហើយដុតបំផ្លាញខ្ទេចខ្ទីរួចទើបបែរទ័ពសំដៅមកវៀងចន្ទ ។ សុរិយាវង្សបានដកទ័ពចេញពីវៀងចន្ទដែលទ្រង់ឡោមព័ទ្ធអស់ពេល២ខែ រួចមកហើយដើម្បីបែរក្បាលទៅរកទ័ពភូមាវិញ ។ ក៏ប៉ុន្ដែទ័ពខាងវៀងចន្ទបានចេញវាយពីខាងក្រោយមកដែរ ទ័ពចៅសុរិយាវង្សត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការវាយប្រហារទាំង២ខាង ក៏ត្រូវបរាជ័យ ហើយបង្ខំសុំចរចាសន្ដិភាពទៅ (១៧៧១) ។ ប្រាំឆ្នាំក្រោយមក ចៅសុរិយាវង្សបានចងសម្ព័ន្ធមេត្រីភាពជាមួយនឹងស្ដេចសៀមដែលកំពុងរង ការគាបសង្កត់ពីពួកភូមា (១៧៧៦) ធ្វើឱ្យប្រទេសមានសន្ដិភាពរហូតដល់ពេលដែលទ្រង់ចូលទីវង្គតនៅក្នុង ឆ្នាំ១៧៩១ ។
ពេលនោះព្រះអនុជបន្ទាប់គឺចៅអនុរុត្ដ បានឡើងសោយរាជ្យបន្ដមកព្រះអនុជទី២ព្រះនាមនក្ខៈ បានឡើងជាព្រះឧបរាជ ហើយព្រះអនុជទី៣ព្រះនាមមន្ថៈ បានឡើងជាព្រះរាជវង្សាពោលគឺជាប្រធាននៃព្រះរាជវង្សានុវង្ស និងនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រីទាំងឡាយ ។
ចៅអនុរុត្ដសោយរាជ្យបានប្រហែលជា១ឆ្នាំ នន្ទអាសែនជាឧបរាជនៅវៀងចន្ទបានលើកទ័ពមកឡោមព័ទ្ធហ្លួងប្រាបាង រួចដណ្ដើមយកបាននៅក្នុងឆ្នាំ១៧៩១នោះ (20) ។ ពេលនោះព្រះអនុរុត្ដបានភៀសព្រះកាយទៅគង់នៅឯបាងកករហូតដល់ពេល ដែលមានមន្ដ្រីធំ២នាក់អត់ទ្រាំនឹងភាពអនាធិបតេយ្យនៅក្នុងព្រះរាជា ណាចក្រហ្លួងប្រាបាងមិនបាន ក៏នាំគ្នាទៅស្នើសុំស្ដេចស្រុកចិនឱ្យជួយធ្វើអន្ដរាគមន៍ដើម្បី ឱ្យស្ដេចសៀមអនុញ្ញាតឱ្យចៅអនុរុត្ដវិលត្រលប់មកគ្រប់គ្រងប្រទេស វិញ ។ ស្ដេចស្រុកសៀមបានឯកភាពតាមសំណូមពរ ហើយចៅអនុរុត្ដក៏វិលមកគង់លើរាជបល្ល័ង្កហ្លួងប្រាបាងជាថ្មីនៅ ក្នុងឆ្នាំ១៧៩៦ រៀបចំស្រុកឱ្យមានច្បាប់ និងសណ្ដាប់ធ្នាប់ឡើងវិញ ។ ក្រោយពីអវត្ដមានពីព្រះនគរអស់ពេលប្រហែល៥ឆ្នាំ ទ្រង់បានសោយរាជ្យម្ដងទៀតបាន២២ឆ្នាំសរុបទាំងអស់បាន២៥ឆ្នាំ ហើយទ្រង់សុគតទៅនៅក្នុងឆ្នាំ១៨១៨ ក្នុងព្រះជន្មាយុ៨២ព្រះវស្សា ។
អស់ពីចៅអនុរុត្ដទៅចៅមន្ថៈដែលជាបុត្រាមួយអង្គរបស់ព្រះ សុរិយាវង្សដែលសុគតនៅក្នុងឆ្នាំ១៧៩១ ហើយដែលត្រូវតែងតាំងជាព្រះរាជវង្សាបានឡើងសោយរាជ្យបន្ដនៅ ហ្លួងប្រាបាង ។ រាជពង្សាវតារបានរៀបរាប់ថានៅក្នុងរជ្ជកាលរបស់ចៅមន្ថៈនេះ ប្រទេសជាតិរីកចម្រើន អ្នកស្រុករស់នៅសប្បាយរីករាយ មានសុខសន្ដិភាពជាមួយប្រទេសជិតខាងបានប្រហែលជា១០ឆ្នាំ រហូតដល់ឆ្នាំ១៨២៧ ស្រាប់តែស្ដេចសៀមនៅបាងកកបានស្នើសុំឱ្យហ្លួងប្រាបាងចូលរួមទ័ព ជាមួយវាយមកលើវៀងចន្ទ ។ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ ស្ដេចវៀងចន្ទក៏បានស្នើសុំឱ្យចងសម្ព័ន្ធភាពមួយប្រឆាំងនឹងសៀមវិញ ដែរដែលកំពុងតែរៀបចំកម្លាំងដើម្បីធ្វើសង្គ្រាមកម្ទេចអតីតរាជធានី លាវទាំងស្រុងតែម្ដង ។
មូលហេតុដែលធ្វើឱ្យសៀមចង់ធ្វើសង្គ្រាមជាមួយនឹងស្ដេចវៀងចន្ទនេះ គឺដោយសារស្ដេចវៀងចន្ទបានប្រកែកឈប់ទទួលស្គាល់អធិរាជភាពរបស់ស្ដេច សៀមតទៅទៀត ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៨២៦ សៀមបានបង្ខំឱ្យស្ដេចវៀងចន្ទបញ្ជូនមនុស្សកំណែនមួយចំនួនទៅជួយជីក ព្រែកតាឈិននៅឯបាងកក ហើយព្រះរាជបុត្រាស្ដេចវៀងចន្ទជាអ្នកដឹកនាំកម្លាំងទាំងអស់នោះទៅ ។ ពេលនោះមានមន្ដ្រីសៀមម្នាក់ដែលមើលការខុសត្រូវលើការដ្ឋាន មិនពេញចិត្ដនឹងពួកលាវ និងព្រះរាជបុត្រាបានឱ្យគេចាប់ព្រះរាជបុត្រាមកធ្វើទណ្ឌកម្មវាយ នឹងក្ដគោ ។ ការដាក់ទណ្ឌកម្មបែបនេះគឺជាការប្រមាថមួយដែលធ្វើឱ្យស្ដេចវៀងចន្ទ អត់ទ្រាំទទួលអធិរាជភាពរបស់សៀមតទៅទៀតលែងបាន ទើបទ្រង់សម្រេចឈប់ចំណុះតទៅទៀត ។ គឺដោយហេតុនោះហើយទើបបានជាសៀមប្រកាសសង្គ្រាមឡើង ហើយសត្រូវទាំង២បានស្រែកសុំជំនួយពីស្ដេចហ្លួងប្រាបាងដូចគ្នា ។
ពេលនោះស្ដេចហ្លួងប្រាបាងមិនកាន់ជើងខាងណាទេ ព្រោះមិនអាចកាត់ស្មានដឹងថាភាគីខាងណានឹងទទួលជ័យជម្នះ ម្ល៉ោះហើយព្រះអង្គមិនចង់ឱ្យជំពាក់វាក់វិនឡើយ ។
ទ័ពសៀមដែលដឹកនាំដោយចៅពញាបឌិនដែលរាជពង្សាវតារសៀមពេលនោះហៅថា ភ្យាសុភាវតី បានធ្វើដំណើរទៅដល់វៀងចន្ទយ៉ាងរហ័ស រាយកម្លាំងឡោមព័ទ្ធរាជធានីជាប់ក្នុងថ្ងៃដែលទៅដល់នោះហើយវាយ ដណ្ដើមយករាជធានីបានក្រោយពីការប្រយុទ្ធដ៏សាហាវមួយដែលធ្វើឱ្យ ទ័ពស្លាប់រង្គាលទាំងសងខាង ។ សៀមបានដុតបំផ្លាញខ្ទេចខ្ទីរហូតទាល់តែថា នៅពេលដែលសៀមដកថយចេញទៅគ្មានអគារណាមួយដែលសៀមមិនបានបំផ្លាញនោះ ទេ សូម្បីតែដើមឈើមួយដើម ឬដើមត្នោតមួយដើមក៏គ្មានសេសសល់ដែរ ព្រោះសៀមមានចេតនាមិនចង់រាជធានីនេះងើបឡើងវិញបានតទៅទៀតឡើយ ។ តាមការនិទានតៗគ្នាគេនិយាយរហូតដល់ទៅថា សៀមហាមមិនឱ្យអ្នកណាមករស់នៅទីនេះទេ បើពុំនោះនឹងត្រូវទទួលទោសប្រហារជីវិត បើដើរឆ្លងកាត់ក៏អាចឈប់សំចតបានត្រឹមតែ១ថ្ងៃប៉ុណ្ណោះ ។ សៀវភៅក្បួនខ្នាតផ្សេងៗ សាស្ដ្រាពង្សាវតាររឿងព្រេងនិទានច្បាប់បានត្រូវសៀមដុតបំផ្លាញ ខ្ទេចខ្ទី ឬនាំយកទៅជាមួយទាំងអស់ ព្រោះសៀមចង់ឱ្យវៀងចន្ទរលត់រលាយបាត់ទៅត្រឹមពេលនោះតែម្ដង ។
ស្ដេចវៀងចន្ទព្រះនាម ឌួង បានរត់ភៀសព្រះកាយទៅគង់នៅស្រុកអាណ្ណាម រួចទៅគង់នៅសៀងហួង តាមយោបល់ស្ដេចអាណ្ណាម ។ ព្រះអង្គបានត្រូវចៅនយជាចៅហ្វាយខែត្រសៀងហួងចាប់ប្រគល់ទៅឱ្យសៀម ដោយដាក់ក្នុងទ្រុងដែកបណ្ដើរឱ្យអ្នកស្រុកជេរត្មះតិះដៀលនៅតាមទី សាធារណៈ ។ គេនិយាយថា ចៅឌួងបានសុគតនៅក្នុងទ្រុងដែកនោះប៉ុន្មានខែក្រោយមក ដោយកំហឹងឈឺចាប់ និងការខ្មាសអៀន ។
នៅក្នុងពេលដែលសៀមព័ទ្ធរាជធានីជាប់ ស្ដេចនៅវៀងចន្ទគិតថាសៀមពិតជាឈ្នះមិនខាន ទ្រង់ក៏បញ្ជូនទ័ព១កងតូចចំនួន៣ពាន់នាក់ទៅទប់ទល់ ។ នៅពេលដែលទ័ពសៀមត្រលប់ទៅវិញអស់ ទ័ពដែលបរាជ័យនោះបានរត់ទៅសុំជ្រកកោននឹងស្ដេចហ្លួងប្រាបាងដែលគិត ថាត្រូវតែផ្ដល់ជម្រកឱ្យពួកអ្នកដែលបរាជ័យ ម្យ៉ាងទៀតទ្រង់អាចឆ្លៀតយកឱកាសដែលសៀមឈ្នះសង្គ្រាមនេះដើម្បី ប្រមូលប្រជាជនយកមកដាក់ក្នុងរាជធានីរបស់ព្រះអង្គឱ្យបានកាន់តែ ច្រើនឡើងថែមទៀត ទើបទ្រង់ព្រមទទួលពួកនោះទៅ ។ ស្ដេចសៀមដឹងរឿងនេះខឹងណាស់ក៏សួរថាហេតុអ្វីក៏ទ្រង់ធ្វើ ដូច្នេះ ។ ដើម្បីរំងាប់កំហឹងរបស់ស្ដេចសៀម ស្ដេចលាវបានបញ្ជូនបុត្រា៤អង្គឱ្យទៅនៅនឹងស្ដេចសៀមដើម្បីជាការ ធានា ។
មុនពេលដែលទ័ពសៀមមកដល់ដោយស្ដេចហ្លួងប្រាបាងប្រកែកមិនព្រមជួយ ស្ដេចវៀងចន្ទបានស្នើសុំជំនួយពីស្ដេចអាណ្ណាមវិញ ។ ស្ដេចអាណ្ណាមបានបញ្ជូនទ័ព១កងមកជួយតែទ័ពនោះមកដល់យឺតក្រោយពេល ដែលសៀមដណ្ដើមយកបានរួចទៅហើយ ហើយសៀមបានទាំងដកថយចេញទៅវិញទៀតផង ។ ប៉ុន្ដែស្ដេចអាណ្ណាមមិនយល់ព្រមទទួលស្គាល់ជ័យជម្នះរបស់សៀមទេ ហើយបានប្រកាសសង្គ្រាមជាមួយសៀមតែម្ដង ។ សៀមបានបញ្ជូនចៅហ្វ៊ាបឌិនឱ្យទៅធ្វើសង្គ្រាមម្ដងទៀត ។ ពេលនោះទ័ពអាណ្ណាមបានចូលលុកលុយរាជធានីហ្លួងប្រាបាងដុតបំផ្លាញ ខ្ទេចខ្ទី ដោយចោទថាស្ដេចហ្លួងប្រាបាងចូលដៃចូលជើងជាមួយសៀមនៅក្នុងឆ្នាំ ១៨៣៣ ។ ចៅម៉ាងជាស្ដេចនៅហ្លួងប្រាបាងបានសុគតទៅ៣ឆ្នាំក្រោយមកនៅក្នុង ឆ្នាំ១៨៣៦ ។
អាណ្ណាមក៏ចាប់ចៅនយ ចៅហ្វាយខែត្រសៀងហួង ដែលបានចាប់ស្ដេចរបស់ខ្លួនប្រគល់ឱ្យបឌិនជាចំណាប់ខ្មាំងផងដែរ ហើយនាំយកទៅរាជធានីវ៉េជាមួយនិងកូនប្រុសទាំង៦នាក់ រួចធ្វើទោសឱ្យអ្នកស្រុកមើលឃើញកុំឱ្យយកតម្រាប់តាម ។ ចៅសាន ជាបងប្អូនជីដូនមួយនឹងចៅនយបានឡើងកាន់អំណាចបន្ដក្រោយមកបានក្បត់ អាណ្ណាមដែលលើកខ្លួនឱ្យធ្វើជាចៅហ្វាយខែត្រ ហើយរត់ទៅជ្រកកោននៅឯបាងកកបាត់ទៅ ។
កូនទាំង៦នាក់របស់ចៅនយបានត្រូវស្ដេចទូឌឹកដោះលែងឱ្យមាន សេរីភាពមកវិញនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៤៨ ហើយកូនច្បងឈ្មោះប៉ូ បានត្រូវសៀមលើកឱ្យឡើងសោយរាជ្យជាស្ដេចនៅវៀងចន្ទ ។ ស្ដេចដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីចៅប៉ូ គឺប្អូនទី៣ឈ្មោះ ចៅអង្គ ។ ស្ដេចនេះបានសុគតទៅនៅក្នុងសង្គ្រាមជាមួយពួកហូដែលចូលលុកលុយ ទឹកដី ហើយដុតបំផ្លាញទីក្រុងភួនស្ទើរខ្ទេចខ្ទីអស់ ។
នៅសម័យដែលវៀងចន្ទត្រូវសៀមវាយយកបាននោះមានរាជវង្សានុវង្សមួយ អង្គធ្វើជាចៅនៅចំប៉ាសាក់ដែលជានគរសាមន្ដរាជមួយរបស់សៀមដែរ ។ ការដែលវៀងចន្ទត្រូវរងការបំផ្លិចបំផ្លាញបានធ្វើឱ្យក្សត្រប្រទេស មួយនេះទទួលបាននូវប្រជាជនជាច្រើន ហើយអតីតរាជធានីចំប៉ាសាក់ដែលស្ថិតនៅពីខាងក្រោមបាសាក់សព្វថ្ងៃ បន្ដិចបានក្លាយទៅជាមជ្ឈមណ្ឌលមួយដ៏សំខាន់ ។ វាហាក់ដូចជាថាព្រះរាជាណាចក្រតូចនេះបានកកើតឡើងដើម្បីស្នងបន្ដពី វៀងចន្ទដែលត្រូវរលត់រលាយបាត់ទៅ ។ តាមពិតទៅគេអាចនិយាយថា ហ្លួងប្រាបាង និងចំប៉ាសាក់បានទាញយកផលប្រយោជន៍ពីការធ្លាក់ចុះនៃរាជធានី វៀងចន្ទដ៏ល្អ និងសម្បូរសប្បាយ ។ មុនដំបូងនឹមត្រួតត្រារបស់សៀមមកលើពួកលាវនៅចំប៉ាសាក់ហាក់ដូចជា មិនសូវធ្ងន់ធ្ងរប៉ុន្មានទេ ចៅរបស់គេនៅរក្សាបាននូវឯករាជ្យមួយចំណែកធំ ។ នឹមត្រួតត្រារបស់សៀមបានរឹតបន្ដឹងបន្ដិចម្ដងៗនៅក្រោយបេសកកម្ម របស់ ឌូដាដឺឡាគ្រេ (១៨៦៦-១៨៦៨) រហូតដល់ថាពួកចៅលាវត្រូវឡើងទៅគាល់ស្ដេចសៀមឱ្យបានរឿយៗ បន្ទាប់មកត្រូវផ្ញើជំនូនទៅថ្វាយហើយនៅទីបញ្ចប់បង់ពន្ធឱ្យ និងដាក់ព្រះឆាយាល័ក្ខណ៍ស្ដេចសៀមនៅក្នុងសាលសវនាការជាសាធារណៈ ។
ស្ដេចនៅហ្លួងប្រាបាងក៏ត្រូវសៀមរំខានដែរ ក៏ប៉ុន្ដែហាក់ដូចជាមានសិទ្ធិជាអធិរាជនៅលើទឹកដីរបស់ខ្លួនជាង ហើយរក្សាឯករាជ្យបានល្អបង្គួរព្រោះគេនៅជិតខាងនឹងរដ្ឋសានដែលជា សត្រូវនឹងសៀម ។ ក៏ប៉ុន្ដែគេក៏ត្រូវតែផ្ញើបញ្ញើទៅថ្វាយស្ដេចអាណ្ណាម និងស្ដេចសៀមដែរ បញ្ញើនោះគេចាត់ទុកថាជាភស្ដុតាងនៃមេត្រីភាពតែប៉ុណ្ណោះមិនមែនជា សួយសារអាករដើម្បីបញ្ជាក់ពីភាពចំណុះអ្វីទេ ។
ព្រះរាជាចំប៉ាសាក់ព្រះនាម ម៉ាង មានបុត្រា៧ព្រះអង្គ និងបុត្រី៣ព្រះអង្គ ។ បុត្រារបស់ព្រះអង្គ៣អង្គបានសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គមកគឺបុត្រា ទី១ព្រះនាម សឿម សោយរាជ្យពីឆ្នាំ១៨៣៦ ដល់ឆ្នាំ១៨៥១ បុត្រាទី២ព្រះនាម ចន្ទ សោយរាជ្យពីឆ្នាំ១៨៥១ ដល់ឆ្នាំ១៨៧២ ស្ដេចនេះបានស្វាគមន៍ទទួលទស្សនកិច្ចរបស់លោក មូហូត ដែលទទួលមរណភាពនៅឯហ្លួងប្រាបាងក្នុងខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៨៦១ រួចបានទទួលលោក ឌូដាដឺឡាគ្រេ និងបេសកជនរបស់គាត់ក្នុងខែមេសា ឆ្នាំ១៨៦៧ បុត្រាទី៣ព្រះនាម អ៊ុនកាម សុគតនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៩៦ ក្នុងព្រះជន្មាយុ៦០ព្រះវស្សា ។ គឺស្ដេចក្រោយនេះឯងដែលបានយល់ព្រមទទួលយកអាណាព្យាបាលរបស់បារាំង ក្រោយពីបារាំងបានគ្រប់គ្រងលើត្រើយខាងឆ្វេងទន្លេមេគង្គ ហើយទទួលឱ្យមានរ៉េស៊ីដង់បារាំងម្នាក់ដើម្បីជួយព្រះអង្គនៅក្នុង ការងាររដ្ឋបាល និងជួយនៅក្នុងការធ្វើកំណែទម្រង់ផ្សេងៗ ។ បុត្រារបស់ព្រះអង្គព្រះនាម ស៊ីសាវង្ស ធ្លាប់បានយាងទៅគង់នៅទីក្រុងប៉ារីសអស់ពេលជាច្រើនឆ្នាំ អាចនិយាយភាសាបារាំងបានល្អ ទ្រង់មានព្រះជន្ម២១ព្រះវស្សានៅពេលដែលត្រូវគេប្រកាសឱ្យឡើង សោយរាជ្យ ហើយអភិសេកដោយពួកបារាំងនៅចំពោះមុខមហាជនដ៏ច្រើនកុះករដែលរីករាយ អបអរស្វាគមន៍ ។ ព្រះអង្គនៅសោយរាជ្យរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ (១៩១១) ក្រោមព្រះនាមថា សម្ដេចព្រះចៅស៊ីសាវង្ស ។
ពួកសៀមបានចាត់ទុកខ្លួនគេជាចៅហ្វាយនាយលើស្រុកលាវតាំងតែពី ពេលដែលគេបានដុតបំផ្លាញវៀងចន្ទខ្ទេចខ្ទីមក ហើយបានអះអាងថាគេមានសិទ្ធិអធិរាជភាពមកលើពួកចៅទាំងអស់ដែល បែងចែកទឹកដីអតីតព្រះរាជាណាចក្រនេះចែកគ្នាគ្រប់គ្រង ។ នៅពេលដែលបារាំងបង្ហាញផែនទីរបស់គេស្ដីអំពីបណ្ដាក្សត្រប្រទេសលាវ សៀមបានបញ្ចេញផែនទីព្រះរាជាណាចក្រសៀមមួយមកបង្ហាញវិញ ។ ក៏ប៉ុន្ដែបេសកកម្ម ឌូដាដឺឡាគ្រេ ដែលបានធ្វើដំណើរចេញពីភ្នំពេញឡើងតាមទន្លេមេគង្គរហូតទៅដល់ ទុងឈួននៅស្រុកចិនពីឆ្នាំ១៨៦៦ ដល់ឆ្នាំ១៨៦៥ (21) បានបញ្ជាក់ថាអធិរាជភាពរបស់សៀមនោះគ្រាន់តែជាការស្រមើស្រមៃ ហើយថាមានតែអនុត្ដរភាពរបស់ប្រទេសសៀមប៉ុណ្ណោះដែលស្ថិតនៅព្រោះពួក ចៅលាវទាំងអស់មិនដែលបង់ពន្ធដារ ឬសួយសារអាករអ្វីឱ្យទៅសៀមទេ បានត្រឹមតែជូនការគោរពជាមួយនឹងបាច់ផ្កាធ្វើអំពីមាសឱ្យទៅចៅនៅ បាងកកប៉ុណ្ណោះ ហើយមានក្សត្រប្រទេសលាវជាច្រើនបានគេចរួចផុតពីអនុត្ដរភាពរបស់ សៀមទៀតផងដោយអះអាងថាគេស្ថិតនៅក្រោមអនុត្ដរភាពរបស់ភូមាទៅវិញ ។
ចាប់ពីត្រឹមឆ្នាំ១៨៨៦មក សៀមបានដាក់ខាហ្លួង ឬភ្នាក់ងារបស់ស្ដេចនៅក្នុងខែត្រសៀមរាប និងស្ទឹងត្រែង ហើយបន្ដិចក្រោយមកបានរៀបចំប៉ុស្ដិ៍យោធានៅលើទឹកដីដែលគេមិនដែល ដណ្ដើមយកបាន មិនដែលបានកាន់កាប់ ហើយមិនដែលទាំងបានដើរឆ្លងកាត់ផង ទឹកដីទាំងនោះក៏ត្រូវពួកអាណ្ណាមអះអាងដោយគ្មានមូលហេតុថាគេមាន អធិរាជភាពមកលើផងដែរ ។ តាមពិតសៀម និងអាណ្ណាមមានបំណងចង់ដណ្ដើមយកទឹកដីលាវទាំងអស់ដែលនៅពីខាងកើត ទន្លេមេគង្គរហូតទៅដល់ជួរភ្នំអាណ្ណាម ។ ក៏ប៉ុន្ដែរដ្ឋាភិបាលបារាំងមិនមានបង្អែបង្អង់ទេ គេបានបញ្ជូនកម្លាំងទៅកាន់កាប់ទឹកដីទាំងអស់នោះ ហើយបានបញ្ជាឱ្យបណ្ដេញពួកសៀមចេញពីប៉ុសិ៍្ដដែលសៀមបង្កើតឡើងនៅ លើត្រើយខាងឆ្វេងរបស់ទន្លេមេគង្គ ។ ពួកសៀមបានប្រកែកមិនព្រមដកថយចេញ ហើយថែមទាំងបានសម្លាប់អធិការម្នាក់នៃកងល្បាតមូលដ្ឋានរបស់បារាំង ទៀតផង ។
សង្គ្រាមបានផ្ទុះឡើងនៅក្នុងខែមីនា ឆ្នាំ១៨៩៣ ។ បារាំងបានបញ្ជូនទ័ពពីសាយហ្គន និងដើរកាត់កម្ពុជាសំដៅទៅកាន់ចំណុចសំខាន់ៗនៅលើត្រើយខាងឆ្វេង ទន្លេមេគង្គភាគខាងត្បូង ចំណែកនៅខាងជើងឯណោះដោយមានការឯកភាពពីស្ដេចនៅហ្លួងប្រាបាងផង ភ្នាក់ងារបស់បារាំងបានពង្រីកអាណាព្យាបាលរបស់ខ្លួនលើទូទាំង ប្រទេស ។ បារាំងបានចូលកាន់កាប់ស្ទឹងត្រែងដោយគ្មានខូចខាតអ្វីទាំងអស់ រួចឈានទៅកាន់កាប់កោះខោន កោះខុងមឿងមឿននៅចំពីមុខបាសាក់សុវណ្ណ ខែត្រវៀងចន្ទ និងចំណុច២ទៀតនៅចន្លោះវៀងចន្ទ និងហ្លួងប្រាបាងដោយគ្មានបានឃើញមុខសត្រូវបន្ដិចណាសោះ ។
ក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ ដើម្បីគាំទ្រដល់ប្រតិបត្ដិការឱ្យបានសម្រេចតាមបំណង បារាំងបានបញ្ជូននាវាចម្បាំងឡើងតាមទន្លេមេណាមទម្លាយរបាំងដែលសៀម រៀបចំរារាំងមិនឱ្យកប៉ាល់ឡើងទៅលើរួច ក្រោមគ្រាប់កាំភ្លើងបាញ់ស្រោចចេញពីបន្ទាយការពាររបស់សៀម រួចឡើងទៅកំញើញបាញ់គ្រាប់ផ្លោងដាក់រាជវាំងបាងកក (ថ្ងៃទី១៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨៩៣) ។ ពេលនោះសៀមបានយល់ព្រមចរចា ហើយយល់ព្រមប្រគល់ទឹកដីនៅត្រើយខាងឆ្វេងទន្លេមេគង្គទាំងអស់ (22) ឱ្យបារាំង ព្រមទាំងទឹកដីមួយចំណែករបស់ហ្លួងប្រាបាងនៅត្រើយខាងស្ដាំទៀតផង ។
សន្ធិសញ្ញានោះគេចុះហត្ថលេខានៅថ្ងៃទី១៣ ខែតុលា ឆ្នាំ១៨៩៣ ហើយចាប់ពីពេលនោះមកគេបានសើរើកែប្រែ២ដងដូចដែលខ្ញុំបានជម្រាប ពីខាងលើរួចមកហើយ ដោយបានកាត់ខែត្រម្លូព្រៃ និងទន្លេរពៅនៅពីខាងត្បូងរាជាណាចក្របាសាក់ និងខែត្រ២ទៀតនៅមាត់ឈូងសមុទ្រសៀមគឺ ខុង និងត្រាត ឱ្យបារាំង ។ សន្ធិសញ្ញាមួយទៀតត្រូវបានចុះហត្ថលេខានៅថ្ងៃទី១៣ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩០៤ ដែលប្រគល់ខែត្ររបស់រាជាណាចក្របាសាក់ទាំងអស់លើកលែងតែខែត្រ៣ចេញ ដែលនៅជិតអ៊ូប៊ុន រួមទាំងបាសាក់ផងទៅឱ្យបារាំងហើយ ។ ដល់មកថ្ងៃទី២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩០៧ មានសន្ធិសញ្ញាចុងក្រោយមួយបានប្រគល់ខែត្របាត់ដំបង មង្គលបុរី សិរីសោភ័ណ និងអង្គរ ឬសៀមរាបឱ្យបារាំងថែមទៀត ។
ខ្ញុំបានជម្រាបជូនរួចមកហើយនៅក្នុងកំណត់ត្រាទាក់ទងជាមួយនឹង ស្រុកសៀមអំពីផលប៉ះពាល់របស់សន្ធិសញ្ញាទាំងអស់ទៅលើព្រះរាជាណាចក្រ ពួកថៃ ។ ចំពោះស្រុកលាវវិញ សន្ធិសញ្ញាទាំងអស់នោះមានផលវិបាកធំធេង ជាពិសេសគឺបានអនុញ្ញាតឱ្យមហាណាចក្រលាវភាគខាងត្បូងកកើតឡើងវិញសា ជាថ្មីនៅជុំវិញអតីតរាជធានីវៀងចន្ទ ឱ្យរាជាណាចក្រលាវភាគខាងជើងរស់រានរឹងប៉ឹងឡើងជុំវិញ រាជធានីហ្លួងប្រាបាង និងឱ្យបណ្ដាអាណាខែត្ររបស់លាវទាំងអស់មើលមកបារាំងឃើញថាជា អាណាព្យាបាលមួយដែលបានជួយការពារខ្លួនគេប្រឆាំងនឹងសត្រូវជិតខាង មិនតែប៉ុណ្ណោះបារាំងបានទាំងនាំមកឱ្យគេនូវពាណិជ្ជកម្ម ឧស្សាហកម្ម និងសន្ដិសុខដែលអាចឱ្យពួកគេធ្វើដំណើរទៅមុខឆ្ពោះទៅរកអារ្យធម៌ រីកចម្រើនមួយដែលគេមិនអាចនិងឈោងចាប់ដោយខ្លួនឯងបាន ។
