Showing posts sorted by relevance for query ព្រៃនគរ. Sort by date Show all posts
Showing posts sorted by relevance for query ព្រៃនគរ. Sort by date Show all posts

Thursday, May 24, 2018

​ព្រៃនគរ​នៅ​កម្ពុជា​ក្រោម

បញ្ជាក់ខ្ញុំចូលចិត្តអានឯកសារប្រវត្តិសាស្រ្ត ចងក្រង ផ្សព្វផ្សាយឡើងវិញ ដោយរៀបចំឲ្យមានបែបផែន sexy ជាជាងដែលបងប្អូនយើងសរសេរ អក្សរតូចពេក ពិបាកអាន ឬ ប្រើ Facebook ដែលពិបាករក ចឹងបានជាខ្ញុំបានយក មកដាក់ក្នុង ប្លុក (http://khmersdach.blogspot.com/2018/05/blog-post.html)​ នេះ
ឈ្មោះ​ «​ព្រៃនគរ​» ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ​ព្រះបាទ ឥន្ទ្រ វរ្ម័ន ទី ២ ដាក់ឱ្យកាលពី​ឆ្នាំ ១១៩០ នៃ​គ្រិស្តសករាជ

  • ទីក្រុង​ព្រៃនគរ​ត្រូវបាន​គេ​ស្គាល់​ថា​ជា​គុជ​ពណ៌​ទឹកក្រូច ដែលមាន​ដើមកំណើត​ចេញពី​ទីក្រុង​បៃ​ហ្គ័​រ «Bai Gaur» ជា​ឈ្មោះ​ភាសា​ចម្ប៉ា ស្ថិតនៅ​ភាគខាងត្បូង​នៃ​ប្រទេស​ចម្ប៉ា​ដែល​គេ​ហៅថា ទន្លេ​ដុង​ណៃ ។ ទីក្រុង​ព្រៃនគរ ​គឺជា​ដែនដី​ដ៏ពិសិដ្ឋ​របស់​ខ្មែរ​នៅក្នុង​សម័យកាល​របស់​ហ្វ៊ូ​ណន ដែល​ពេលនោះ​មាន​កំពង់ផែ​អូ​កែវជា​ចំណុចប្រសព្វ​នៃ​ផ្លូវ​ពាណិជ្ជកម្ម​រវាង​ចិន និង​ឥណ្ឌា ។ ប៉ុន្ដែ​ឈ្មោះ​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ​នេះ​ទើបតែ​ត្រូវបាន​ដាក់ឈ្មោះ​ដោយ​ព្រះបាទ​ឥន្ទ្រ​វរ្ម័នទី ២ បន្ទាប់ពី​ព្រះអង្គ​យាង​ទៅគ្រប់​គ្រង​នៅ​នគរ​ចម្ប៉ា​នៅ​ឆ្នាំ ១១៩០ គ​.​ស​. ហើយ​នៅពេលនោះ​ព្រះអង្គ បាន​កសាង​រាជធានី​មួយ​ហៅថា «​ក្រុង​ព្រៃនគរ​» ព្រោះ​ជា​កន្លែង​សម្បូរ​ទៅដោយ​ដើម​គរ ហើយក៏​ជាទី​ប្រសព្វ​នៃ​ទន្លេ​ជាច្រើន​សម្រាប់​ត​ភ្ជាប់​មក​ទន្លេចតុមុខ​និង​អង្គរ​ផងដែរ ។
  • ឈ្មោះ​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ​បាន​រក្សា​ជាប់​គង់វង្ស​អស់​ជាច្រើន​សតវត្សរ៍ រហូតមកដល់​សតវត្ស​រ៍​ទី ១៧ ទើប​ទីក្រុង​នេះ​បាន​ធ្លាក់​ទៅ​ក្រោម​ការគ្រប់គ្រង​របស់​ដា​យ​វៀត រួច​ក៏​ផ្លាស់ប្ដូរ​ឈ្មោះ​ពី​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ​ទៅជា​ទីក្រុង​ហ្សា​ឌី​ង ។ ប៉ុន្ដែ​ទោះបី​ដាយ​វៀតបាន​ផ្លាស់ប្ដូរ​ឈ្មោះ​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ​ក៏ដោយ ក៏​ទីក្រុង​នេះ​នៅតែ​រក្សាបាន​នូវ​អត្ថន័យ​ដើម​ដដែល ព្រោះថា​ក្រុង​ព្រៃនគរ​មកពី​ភាសា​ខ្មែរ​ថា «​ព្រៃ​គរ​» មានន័យថា នៅ​តំបន់​នោះ​ពោរពេញ​ទៅដោយ​ដើម​គរ​ដុះ​ជាច្រើន ។
  • ដូច្នេះ​បើតាម​ទម្លាប់​របស់​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ ឱ្យ​តែមាន​រុក្ខជាតិ​អ្វី​ដុះ​ជាច្រើន​នៅ​តំបន់​ណាមួយ គេ​តែងតែ​ហៅ​ឈ្មោះ​តំបន់​នោះ​ទៅតាម​ឈ្មោះ​រុក្ខជាតិ ដូចជា​បឹង​ដែលមាន​ដើម​កក់​ដុះ​ច្រើន​គេ​ហៅថា «​បឹងកក់​» ។ ដូច្នេះ​តំបន់​នោះ​មាន​ដើម​គរ​ដុះ​ជាច្រើន​ទើប​គេ​ហៅថា​ព្រៃ​គរ ឬ ព្រៃ​ដើម​គរ ។ ប៉ុន្ដែ​ក្រោយមក​តំបន់​នោះ ត្រូវបាន​ព្រះបាទ​ឥន្ទ្រ​វរ្ម័នទី ២ យកមក​ធ្វើជា​ទីក្រុង​ដោយ​ហៅថា «​ក្រុង​ព្រៃនគរ ហើយ​យូរៗ​ទៅ​ក្លាយទៅជា​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ​» ។
  • ​បន្ទាប់មក​នៅពេល​ស្ដេច​ង្វៀន​គ្រប់គ្រង​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ​ក៏បាន​ប្ដូរ​ឈ្មោះ​ដោយ​យកតាម​ភាសា​ម៉ា​ឡេ​ហៅថា «​ទីក្រុង​ហ្សា​ឌី​ង​”​នេះ​បើ​យោងតាម​ឯកសារ​ប្រវត្តិសាស្ដ្រ​វៀតណាម​បាន​លើកឡើងថា​៖”​ហ្សា​ឌី​ង គឺ​មកពី​ពាក្យ​ម៉ា​ឡេ Gia: Ya”​ភាសា​ម៉ា​ឡេ​”: ទឹក​ឬ​ទន្លេ​ហើយ​ពាក្យ Dinh: Digin ( ភាសា​ម៉ា​ឡេ : ត្រជាក់ , ថ្លា ) ដូច្នេះ​ពាក្យ​ហ្សា​ឌី​ង​មានន័យថា «​ទីក្រុង​ដែលមាន​ទន្លេ​ទឹក​ត្រជាក់ ។ ក្រោយមក​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ ( ហ្សា​ឌី​ង ) ត្រូវបាន​ប្ដូរ​ឈ្មោះ​ទៅជា​ទីក្រុង សៃ​ហ្គ​ន ( Saigon ) ដែល​ពាក្យ​នេះ​យកតាម​ភាសា​ចិន គឺ​មកពី​ពាក្យ Sai : អូស​ឬ​ព្រៃ , Gon: គរ​ឬ​កប្បាស ។ ដូច្នេះ​ពាក្យ​សៃ​ហ្គ​ន «Saigon» មានន័យថា​ព្រៃ​សម្បូរ​ទៅដោយ​ដើម​គរ ។​
  • ក្រុងព្រៃនគរ柴棍 ជាអតីតទឹកដី របស់ប្រទេសកម្ពុជា។ ក្រុងព្រៃនគរ មានឈ្មោះថា សៃហ្គន 西贡 (Saigon) ក្នុងសម័យយួនខាងត្បូង អាធីវគីកាន់កាប់។
  • ព្រៃនគរ ជាទី​ក្រុង​ដ៏​សំខាន់ និង​ជាទី​ប្រជុំ​កិច្ចការ​នៃ​រដ្ឋការ​ធំ​នៅក្នុង​ដែនកម្ពុជា​ក្រោម និង​ជា​អតីត​កំពង់ផែ​ពាណិជ្ជ​កម្ម ដ៏​សំខាន់​មួយ​នៃ​អាណាចក្រ​ខ្មែរ មុនពេល​ជនជាតិ យួន​ភៀសខ្លួន​មក​រស់នៅ​ក្នុងអំឡុង​សតវត្សរ៍​ទី១៧ ។ ក្រោយពេល ស្តេច​ខ្មែរ ព្រះបាទ ជ័យជេដ្ឋាទី២ (១៥៧៣–១៦២៧) បាន​រៀប​អភិសេក​ជាមួយ​ស្នំ​ស្តេច យួន​មក ព្រៃនគរ ត្រូវបាន​ជនជាតិ​យួន​ហៅថា ខេត្ត​យ៉ាឌិន (Gia Định Thành嘉定) នា​ឆ្នាំ១៧៩០ តាម​ស្តេច​ឈ្មោះ ង្វៀង-អាញ់(Nguyễn Ánh阮福映 ​)​។ ក្រោយពេល​បារាំង កាន់កាប់ បាន​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ នា​ឆ្នាំ ១៨៥៩ នៅ​ថ្ងៃទី ១៥ ខែមីនា ឆ្នាំ ១៨៧៤ ប្រធានាធិបតី​បារាំង​ឈ្មោះ Jules Grévy​បានចេញ​បទបញ្ជា​មួយ​ក្នុង​ការបង្កើត ព្រៃនគរ ទៅជា​ទីក្រុង​សៃ​ហ្គ​ន (Thành Phố Sài Gòn西贡市 ) ។​ ក្នុង សម័យ​អាណានិគមនិយម​បារាំង ព្រៃនគរ ជា​មជ្ឈមណ្ឌល ដ៏​សំខាន់ មិន​ត្រឹមតែ​ពាណិជ្ជកម្ម​ទេវា​ថែមទាំង​ជា មជ្ឈមណ្ឌល​រដ្ឋបាល វប្បធម៌ និង អប់រំ ទូទាំង​សហព័ន្ធឥណ្ឌូចិន និង​ត្រូវបាន​គេ​ចាត់ទុកថា​ជា «​ទីក្រុង​ប៉ា​រីស​នៃ បូព៌ា​ប្រទេស​» (Paris in the Orient) ។​
  • ​ក្រោយពី​របប​សាធារណរដ្ឋ​វៀតណាម ដែលមាន​សហរដ្ឋអាមេរិក​គាំទ្រ​ត្រូវ បាន​ដួលរលំ​នា​ថ្ងៃទី ៣០ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩៧៥ ទីក្រុង​ព្រៃនគរ ត្រូវបាន​បក្សកុម្មុយនិស្ត វៀតណាម ប្តូរ​ឈ្មោះ​ជា​ភាសា​យួន​ថា ទីក្រុង​ហូ​ជី​មិញ (Thành phố Hồ Chí Minh胡志明市 ) ដើម្បី​រំ​ឮ​ក ដល់​ឈ្មោះ​មេដឹកនាំ បក្សកុម្មុយនិស្ត​យួន ហូ-ជីមិញ ។ បច្ចុប្បន្ន ព្រៃនគរ ជាទី​ក្រុង​ដែលមាន​ប្រជាជន​រស់នៅ​ច្រើនជាងគេ និង​ជាម​ជ្ឈ មណ្ឌល សេដ្ឋកិច្ច វប្បធម៌ និង​អប់រំ ដ៏​សំខាន់​របស់​ប្រទេស​បក្សកុម្មុយនិស្ត សាធារណរដ្ឋសង្គមនិយមវៀតណាម។​
  • ​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ ឋិត​នៅ​ចំ​កណ្តាល​បេះដូង​នៃ​តំបន់​ទាំងពីរ​គឺ តំបន់​វាលទំនាប (Tây Nam Bộ 西南部) និង​តំបន់​ដូន​ណៃ ( Đông Nam Bộ东南部) របស់​ដែនដី កម្ពុជា​ក្រោម និង​មាន​ទីតាំង​ខាងជើង​ជាប់​នឹង ខេត្ត​ទួល​តា​មោក (Thủ Dầu Một 土龙蒙特 ) បច្ចុប្បន្ន​ជា ខេត្ត​បិ​ន​ភឿ​ក (Bình Phước平福) ,​ពាយ័ព្យ​ជាប់​នឹង​ខេត្ត​រោងដំរី ​(Tây Ninh西宁) ,​ខាងកើត និង ឦសាន ជាប់​នឹង​ខេត្ត​ដូន​ណៃ ( Đồng Nai同奈) , អាគ្នេយ៍ជាប់​នឹង​ខេត្ត​អូរ​កាប់ ( Bà Rịa – Vũng Tàu 巴地头顿) , ខាងលិច និង​ទិសនិរតី ជាប់​នឹង​ខេត្ត​កំពង់​គោ (Long An隆安) និង ខេត្ត​មេ​-​ស (Tiền Giang前江)។ ពី​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ ទៅ​ទីក្រុង​ហាណូយ​ភាគ​ខាងជើង​នៃ​ប្រទេស​វៀតណាម មាន​ចម្ងាយ​ប្រមាណ ១,៧៣ គីឡូម៉ែត្រ និង​ចម្ងាយ ៥០ គីឡូម៉ែត្រ ទៅ​សមុទ្រ​ចិន​ខាងត្បូង (South China Sea 南海 ) ។ ចំពោះ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍东南亚 ទីក្រុង​ព្រៃនគរ ជា​ចំណុចរួម​នៃ​ផ្លូវ​គមនាគមន៍​ដ៏​សំខាន់ រួមមាន ផ្លូវគោក ផ្លូវទឹក និង​ផ្លួ​វ​អាកា​សត​ភ្ជាប់​នឹង​ខេត្ត​នានា​នៅក្នុង​តំបន់ និង​ជា​ច្រក​អន្តរជាតិ ផងដែរ។​
  • ខ្មែរ ​ពាក្យ «​ព្រៃនគរ​» បើ​យោងតាម វចនានុក្រម​ខ្មែរ​របស់ សម្តេច​ព្រះសង្ឃ រាជ ជួន ណាត (​ជោ​ត​ញ្ញា​ណោ​) ដែល​បាន​បោះពុម្ព ដោយ​វិទ្យាស្ថាន​ពុទ្ធ​សាស ន​បណ្ឌិត្យ បាន​បញ្ជាក់ថា​៖ ព្រៃនគរ ( ន​. ) ឈ្មោះ​ក្រុង​ជាទី​ប្រ ជុំ​កិច្ចការ នៃ​រដ្ឋការ​ធំ​នៅក្នុង​ដែនកម្ពុជា​ក្រោម ។​ ដូចនេះ ពាក្យ​ថា «​ព្រៃនគរ​» យើង​អាច​កាត់ចេញ​ជា​ពីរ​សព្ទ គឺ «​ព្រៃ​» និង «​នគរ​» ។ បណ្តា​សព្ទ​ទាំងពីរ​នេះ សព្ទ​នីមួយៗ បើ​យោង តាម​វចនានុក្រម​ខាងលើ​ដដែល មាន​អត្ថន័យ​ថា ៖ ​ព្រៃ ( ន​. ) ប្រទេស ឬ​ទី​ដី​ដែលមាន​រុក្ខជាតិ​, លតាជាតិ​, តិណជាតិ ដុះ​ដេរដាស ទ្រុប​ទ្រុល : ព្រៃតូច​, ព្រៃធំ ។ ព្រៃរនាម ព្រៃ​ក្នុង​បឹង ឬ​ក្នុង​ទី​ដែល​មានទឹក​លិច​ត្រាំ​នៅ​យូរ ។ ព្រៃរបោះ ព្រៃ​ដែលមាន​ដើមឈើ​របោះៗ ។ ព្រៃរំលោង ព្រៃស្រោង​ក្នុង​ទំនាប ។ ព្រៃស្រោង ព្រៃ​ក្នុង​ទី​ខ្ពស់ ដែលមាន​ដើមឈើ​ខ្ពស់​ស្រោងៗ ។ ព្រៃហ័តព្រៃហោង ព្រៃ ធំ​ដែល​ឆ្ងាយ​ដាច់ស្រយាល អំពី​ស្រុកភូមិ គួរ​ស្ញើប​គួរ​ស្បើម ព្រោះ​តែងមាន​សត្រូវ​ចាំ​បៀតបៀន ។​ល​។ (​ម​. ព​. ជាំ​, ញៀតស្បាត​, ផ្សៃ ផង​) ។​ ( គុ​. ) ដែល​កើត​, ដែលមាន​នៅក្នុង​ព្រៃ : សត្វព្រៃ​, ក្របីព្រៃ​, គោព្រៃ​, ឆ្កែព្រៃ​, មាន់ព្រៃ​…; មនុស្ស​ព្រៃ​…​។ ព​. ប្រ​. ព្រៃៗ ដែលមាន​បែបបទ​ឬ​សណ្ដាប់ធ្នាប់​ឆ្គងៗ​, ឆ្វេងៗ : ឫក​ព្រៃៗ​, សម្ដី​ព្រៃៗ​, និយាយ​ព្រៃៗ ។ នាំ​ឲ្យ​ព្រៃ​គំនិត នាំ​ឲ្យ​ទើស​គំនិត​, ឲ្យ​ចង្អៀត​គំនិត ។​ល​។​នគរ ន​-​គ សំ​. បា​. ( ន​. ) បុរី​, ក្រុង : អ្នក​នគរ គឺ​អ្នកក្រុង ។​សរុបមក ពាក្យ « ព្រៃនគរ​» មានន័យថា «​នគរ , ប្រទេស ឬ ទី​ដី​ដែលមាន​ព្រៃ​» ឬ « នគរ​ដែលមាន​មាន​រុក្ខជាតិ​, លតាជាតិ​, តិណជាតិ ដុះ​ដេរដាស ទ្រុប​ទ្រុល » ។​
  • ភាសាយួន ក្រោយពី​ជនជាតិ​យួន ដែល​បាន​ភៀសខ្លួន​ពី​តំបន់​តុង​កឹង东京 (Tonkin东京) ឬ ហាណូយ (Hà Nội河内) ភាគ​ខាងជើង​នៃ​ប្រទេស​វៀតណាម មក​រស់នៅក្នុង​ទីក្រុង ព្រៃនគរ នា​សតវត្សរ៍ ទី១៧ ព្រៃនគរ​ត្រូវបាន​ស្តេច​យួន​ឈ្មោះ ង្វៀង-អាញ់ (Nguyễn Ánh阮福映) ប្តូរ​ឈ្មោះ​ជា​ភាសា​យួន​ថា យ៉ា​ដិ​ន (​អក្សរ​យួនៈ​Gia Định嘉定) (​អក្សរ​ចិន​:嘉定) ។ នៅ​ឆ្នាំ ១៨៦២ ក្រោយពេល​បារាំង បាន​ចូល​កាន់កាប់​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ ពួកគេ​បាន​លុបឈ្មោះ យ៉ា​ដិ​ន ចេញ ហើយ​បាន​ប្តូរ​ឈ្មោះ​ជា​ផ្លូវការ​ថា សៃហ្គ​ន (Sài Gòn西贡) វិញ ហើយ​ឈ្មោះ​នេះ ត្រូវបាន​គេ​ស្គាល់​ជា​សាធារណៈ​រហូតមកដល់​សព្វថ្ងៃ។ ទោះបី​បារាំង​បាន​លុបឈ្មោះ​យ៉ា​ដិ​ន ហើយ​ប្តូរ​ទៅជា សាយ​ហ្គ​ន ហើយ​ក្តី ក៏​ឈ្មោះ យ៉ា​ដិ​ន​ជា​អក្សរ​ចិន 嘉定 នៅតែ​ត្រូវបាន​គេ​សរសេរ​នៅលើ​ផែនទី sinitic រហូតដល់​ឆ្នាំ ១៨៩១ ។​ ​ពាក្យ​«Sài Gòn» ក្នុង​ភាសា​យួន នេះ​អ្នកខ្លះ​បាន​អះអាងថា ជនជាតិ​យួន​និយាយ​ពាក្យ «​ព្រៃនគរ​» តាម​ខ្មែរ​មិន​ច្បាស់ ពេលដែល​ពួកគេ​បាន​ភៀសខ្លួន​មកដល់​ព្រៃនគរ​ដំបូង ។ អ្នក​ដែល​បាន​អះអាង​យ៉ាងនេះ ដោយ​គេ​បាន​លើក​ហេតុផល​ថា ពាក្យ «​សាយ​» (Sài) នេះ ចេញ​មកពី​ពាក្យ «​ព្រៃ​» របស់​ខ្មែរ​ដែល​ជនជាតិ​យួន​និយាយ​មិន​ច្បាស់ ។ ពាក្យ​«​ហ្គ​ន​» (Gòn) នេះ ជា ភាសា​យួន ប្រែ​ថា «​ដើម​គ​» (Cây Gòn坤树) ឬ «​ផ្កាគ​» (Bông Gòn棉花) ដែល​ពួក​ជនជាតិ​យួន​បាន​បកប្រែ​ចេញពី​ពាក្យ «​នគរ​» របស់​ខ្មែរ ។ តាមពិត​ពាក្យ «​នគរ​» ក្នុង​ភាសា​ខ្មែរ​មានន័យថា បុរី ឬ ក្រុង មិនមែនជា​«​ដើម​គ​» ឬ «​ផ្កាគ​» ទេ តែ​ជនជាតិ​យួន ឮ​ខ្មែរ​និយាយថា​«​នគរ​»​ៗ​ស្តាប់​មិន​ច្បាស់​ស្មានតែ «​ដើម​គ​» ក៏​នាំគ្នា​ហៅថា «​សាយ​ហ្គ​ន​» (Sài Gòn西贡 ) រហូតមកដល់​បច្ចុប្បន្ន។​ ​តាមន័យ​មួយទៀត អ្នកខ្លះ​ថា បានជា​ជនជាតិ​យួន​ហៅ​ទីក្រុង​ព្រៃនគរ ថា Sài Gòn 西贡នោះ មកពី​ពេលដែល​ជន ជាតិ​យួន បាន​ភៀសខ្លួន​ចូលដល់​ទឹកដី​ព្រៃនគរ បានឃើញ ដើម​គ ជាច្រើន​ដែល​ពលរដ្ឋ​ខ្មែរ​បាន​ដាំ​នៅ​តំបន់​នោះ។​
  • ប្រវត្តិ ទីក្រុង​ព្រៃនគរ ត្រូវបាន​គេ​ស្កាល់​ជាទូទៅ​ថា ទីក្រុង​ហូជីមិញ (TP Hồ Chí Minh胡志明市) ឋិត​នៅក្នុង​តំបន់​វាលទំនាប​នៃ​ដែនដី កម្ពុជា​ក្រោម ឬ​ភាគខាងត្បូង​នៃ​ប្រទេស​សាធារណរដ្ឋ​សង្គមនិយម​វៀតណាម បច្ចុប្បន្ន។ មុនពេល​ជនជាតិ​យួន​ភៀសខ្លួន​មក​រស់នៅ នា​សតវត្សរ៍ ទី ១៧ ព្រៃនគរ ជាទី​ក្រុង​ដ៏​សំខាន់​របស់​ខ្មែរ និង​មាន​ពលរដ្ឋ​ខ្មែរក្រោម​រស់នៅ​រាប់​សតវត្សរ៍​មកហើយ។​ ឆ្នាំ ១៦២៣ ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២ ឬ ព្រះ​ពញាញោម (១៥៧៣-១៦២៧) សោយរាជ្យ​នៅ​ក្រុង​ឧ​ត្តុ​ង្គ ចាប់ពី​ឆ្នាំ ១៦១៨ ដល់ ១៦២៨ របស់​ខ្មែរ​បានផ្តល់​ឱកាស​ឲ្យ​ស្តេច​យួន​ត្រកូល​ង្វៀង (Nguyễn阮) ឈ្មោះ ង្វៀង-ផុ​កង្វៀង (Nguyễn Phúc Nguyên阮福源) (១៥៦៣–១៦៣៥) សោយរាជ្យ​ពី​ឆ្នាំ ១៦១៣ ដល់ ១៦៣៥ បោះជំរុំ​ទ័ព ​និង​ ជនភៀសខ្លួន​យួន​នៅ​ព្រៃនគរ ដើម្បី​ធ្វើសង្គ្រាម ជាមួយ​ស្តេច​យួន​ត្រកូល​ទ្រិ​ញ​(Trịnh郑) នៅ​ភាគ​ខាងជើង​ប្រទេស​យួន​ក្រោយពី​ស្តេច​ខ្មែរ​អង្គ​នេះ បាន​រៀប​អភិសេក​ជាមួយ​បុត្រី ស្តេច​យួន​ឈ្មោះ ង្វៀង-ផុ​កង៉ុ​កវ៉ាន (Nguyễn Phúc Ngọc Vạn阮福玉万) មក​ធ្វើជា​មហេសី​មក​។ ដោយ​អំណាច​នៃ ការរៀប​អភិសេក បុត្រី​យួន​ឲ្យ​ស្តេច​ខ្មែរ​នេះហើយ បានធ្វើ​ឲ្យ​ស្តេច​យួន​ត្រកូល​ង្វៀង​ខាងត្បូង​ធ្វើសឹក​ឈ្នះ​ស្តេច យួន​ត្រកូល​ទ្រិ​ញ​ខាងជើង ហើយ​បន្ទាប់មក​ស្តេច​យួន​ត្រកូល​ង្វៀង ក៏បាន​ទទួលជោគជ័យ​នូវ​ម​ហ​ច្ឆិ​តា​លេប​ទឹកដី របស់​ខ្មែរ​តាម​គោលនយោបាយ «​ដំណើរ​ឆ្ពោះទៅ ទិស​ខាងត្បូង​»(Cuộc Nam Tiến向南进) យ៉ាង​ត្រចះត្រចង់ ។​
  • ​ដូច្នេះ​បើ​យោងទៅតាម​ភាសា​ចិន​ហៅថា «​សៃ​ហ្គ​ន​» នេះ គឺ​ស្របទៅនឹង​ភាសា​ខ្មែរ​ហៅថា «​ព្រៃ​គរ ឬ ព្រៃនគរ​» ។ ការបាត់បង់​ក្រុង​ព្រៃនគរ​គឺជា​ការខាតបង់​ដ៏​ធំធេង​របស់​ខ្មែរ​ព្រោះ​បាន​បាត់បង់​ផ្លូវ​ពាណិជ្ជកម្ម​ដ៏​សំខាន់​មួយ ហើយ​អ្វីដែល​កាន់តែ​សំខាន់​ជាងនេះទៅទៀត​នោះ​គឺ​ដាយ​វៀត បាន​ប្រើប្រាស់​តំបន់​នេះ​ធ្វើជា​មូលដ្ឋាន​រដ្ឋបាល យោធា និង សេដ្ឋកិច្ច​របស់ខ្លួន ក្នុង​ការឈាន​មក​យក​ទឹកដី​ខ្មែរ​ជា​បន្ដបន្ទាប់​ទៀត ដូចជា​ដាយ​វៀត​ចូលមក​គ្រប់គ្រង​នៅ​ខេត្ត​បា​រៀង ឆ្នាំ ១៦៥៨ , ក្រុង​ព្រៃនគរ​ឆ្នាំ ១៦៩៨ , ខេត្ត​មី​ថូ និង ខេត្ត​វី​ង​ឡុង ឆ្នាំ ១៧៣១ ខេត្ត​ទ្រាំង​ឆ្នាំ​១៧៤៧ និង ខេត្ត​ផ្សារ​ដែក ( ចូ​វ​ដុក ) នៅ​ឆ្នាំ ១៧៥៧ ។ ការដែល​ដាយ​វៀត​ចូលមក​កាន់កាប់​ខេត្ត​ទាំងអស់នេះ ពុំមាន​ការបង្ហូរ​ឈាម​អ្វី​ទេ គឺ​ខ្មែរ​ចេះតែ​ដកថយ​ទៅ​ទិស​ខាងលិច​រហូត​ទៅដល់​ខេត្ត​តា​យ​នី​ញ ។
  • ​បើ​យោងតាម​កំណត់ត្រា​ប្រវត្តិសាស្ដ្រ​ខ្មែរ​បាន​លើកឡើងថា ដាយ​វៀតបាន​បង្ខំ​ឲ្យ​ស្ដេច​ខ្មែរ​ទទួលយក​ជនជាតិ​ដាយ​វៀត​ទាំងឡាយ ដែល​រត់គេចខ្លួន​ពី​ការចាប់​ចង​ឬ​មក​រស់​នៅលើ​ទឹកដី​ខ្មែរ ត្រូវ​ទទួលបាន​សិទ្ធិ​កាន់កាប់​ដីធ្លី​ដោយ​ស្របច្បាប់​។ ក្រោយមក​ដាយ​វៀត​ចេះតែ​បន្ដ​ការឈ្លានពាន​វាតទី​យក​ទឹកដី​ខ្មែរ​ជា​បន្ដបន្ទាប់ ដូចជា​ការសង់​បន្ទាយ​នៅ​ផ្សារ​ដែក ( សា​ដែក ) នៅ គូ​ឡាវ​យ៉ាង ( កោះ​តេង ) និង ចូ​វ​ដុក ( មាត់ជ្រូក ) ។​ល​។​
  • ​ក្រោយពេល​រាជវង្ស​ង្វៀន បាន​ឡើង​គ្រងរាជ្យ សៀម​បាន​លើកទ័ព​ទ្រង់ទ្រាយ​ធំ មក​វាយ​ខ្មែរ​ដោយមាន កងទ័ពជើងគោក ចំនួន​៥​ម៉ឺន​នាក់ កងទ័ពជើងទឹក​ចំនួន​២​ម៉ឺន​នាក់ ចូលមក​តាម​ច្រក​ហា​ទៀង តែ​ស្របពេលនោះ​មេទ័ព​សៀម មាន​ជម្ងឺ​គ្រុនក្ដៅ​ក៏បាន​ដកថយ​តាម​សំពៅ​ទៅមុន​ហើយ​កងទ័ព​ដកចេញ​ទៅ​តាម​ក្រោយ ។
  • ចាប់ពីពេលនោះ​មក​សៀម ពុំមាន​ការវាយប្រហារ​មកលើ​កម្ពុជា​ទៀត​ទេ​រហូតដល់​ឆ្នាំ ១៧៧១ និង ឆ្នាំ ១៧៧៣ ទើប​សៀម​លើក​កងទ័ព​មក​ឈ្លានពាន​ខ្មែរ​ជា​បន្ដបន្ទាប់​ទៀត​ ប៉ុន្ដែ​រដ្ឋាភិបាល​ក្រុង​វ៉េ​បញ្ជា​ឱ្យ​ឧ​ត្ត​ម​សេនីយ៍​«​ដាំ​» ជំនួស​ឧ​ត្ត​ម​សេនីយ៍​«​ខយ​» លើក​កងទ័ព​ចំនួន ១ ម៉ឺន​នាក់ រួមទាំង​ទូក​សំពៅ​ចម្បាំង​ចំនួន ៣០ ឡើង​តាម​ដង​ទន្លេមេគង្គ​មក​វាយ​កងទ័ព​សៀម​នៅ​ជាយក្រុង​ភ្នំពេញ ពេលនោះ​មេទ័ព​សៀម ភ្យា​តាក បាន​ដក​កងទ័ព​ថយ​ទៅវិញ ហើយ​ស្វែងរក​ការចរចា​សន្ដិភាព​ជាមួយ​ក្រុង​វ៉េ នៅ​ឆ្នាំ​១៧៧៤ ប្រទេស​ទាំង​ពីរបាន​ចុះសន្ធិសញ្ញា​រួមគ្នា​មួយ ដោយ​សៀម​ទទួលស្គាល់​ឲ្យ​ដាយ​វៀត​គ្រប់គ្រង​តំបន់​ទន្លេមេគង្គ​ផ្នែក​ខាងកើត​និង​ផ្នែក​ខាងលើ ចំណែក​សៀម​គ្រប់គ្រង​នៅ​ផ្នែក​ខាងលិច​ទន្លេមេគង្គ ហើយ​រហូតមកដល់​ឆ្នាំ ១៧៨០ កងទ័ព​ដាយ​វៀតបាន​ចូលមកក្នុង​ទឹកដី​ខ្មែរ​យ៉ាងជ្រៅ រហូត​បាន​គ្រប់គ្រង​នៅ​ឧបទ្វីប​កា​ម៉ៅ «​ទឹកខ្មៅ​» ទាំងមូល ។
  • ការបែងចែក​ទឹកដី​ខ្មែរ​រវាង​សៀម​និង​យួន​នៅ​សតវត្ស​ត៍ទី ១៨ មិនបាន​សម្រេច​ដោយសា​រ​តែ​ចរន្ដ​រ៍​នយោបាយ​ផ្ទៃក្នុង​របស់​ដាយ​វៀត ព្រោះ​នៅ​កំពុងធ្វើការ​ចរចា​ជាមួយ​សៀម​មិនទាន់បាន​ដាច់ស្រេច​ផង ក៏មាន​ក្រុម​ចលនា​តស៊ូ​តៃ​សឺ​ង ធ្វើការ​បះបោរ​បំបែក​រដ្ឋ​ប្រ​ឈាំ​ង​ទៅនឹង​ដាយ​វៀត​យ៉ាង​ខ្លាំងក្លា ដូច្នេះ​សង្គ្រាម​ផ្ទៃក្នុង​របស់​ដាយ​វៀតបាន​ផ្ទុះ​ឡើងជា​បន្ដបន្ទាប់ ហេតុនេះហើយ​ធ្វើ​ឲ្យ​ស្ដេច​ង្វៀន ងាក​ចេញពី​កម្ពុជា​ទៅ​ទប់ទល់​ជាមួយ​ពួក​តៃ​សឺ​ង ។
  • ​ចំណែក​នៅ​ប្រទេស​សៀម​វិញ កងទ័ព​ភូមា​បាន​វាយប្រហារ​ជា​បន្ដបន្ទាប់ ដូច្នេះ​ស្ដេច​ង្វៀន​និង​សៀម បាន​ខកខាន​លើ​ការបែងចែក​ទឹកដី​ខ្មែរ ដោយសារ​ការបះបោរ​រ​បស់​តៃ​សឺ​ង​និង​ការឈ្លានពាន​របស់​ប្រទេស​ភូមា​ទៅលើ​សៀម ។ ចំណែក​ការបះបោរ​របស់​តៃ​សឺ​ង បានធ្វើ​ឲ្យ​សង្គ្រាម​ផ្ទុះឡើង​អស់​រយៈពេល​ជាច្រើន​ឆ្នាំ ធ្វើ​ឲ្យ​ស្ដេច​ង្វៀន​មិនអាច​ទប់ទល់​បាន​ដោយសារ​កងទ័ព​តៃ​សឺ​ង​បាន​ចូលទៅ​កាន់កាប់​ទីក្រុង​ធំៗ​ជា​បន្ដបន្ទាប់​រហូតមក​ដល់​ឆ្នាំ ១៧៨៦ កងទ័ព​តៃ​សឺ​ង​ចូលទៅ​កាន់កាប់​ទីក្រុង​ហាណូយ​និង​ក្រុង​ព្រៃនគរ ហើយ​រជ្ជកាល​របស់​ស្ដេច​ង្វៀន​ក៏ត្រូវ​បានបញ្ចប់​។ ប៉ុន្ដែ​ព្រះអង្គម្ចាស់​អាន​បាន​រត់​មក​ជ្រកកោន​ក្នុង​ទឹកដី​ខ្មែរ​កោះត្រល់ ហេតុនេះហើយ​ធ្វើ​ឲ្យ​សន្ធិសញ្ញា​បែងចែក​ទឹកដី​ខ្មែរ​រវាង​សៀម​និង​យួន​សតវត្សរ៍​ទី​១៨​នោះ​ត្រូវ​បរាជ័យ​ ។
  • បើ​យោងទៅតាម​ប្រវត្តិសាស្ដ្រ​វៀតណាម បាន​លើកឡើងថា «​នៅ​ខែមករា​ឆ្នាំ ១៧៨៥ សៀម​បានផ្ដល់​កងទ័ព​ចំនួន ២ ម៉ឺន​នាក់ និង នាវា ៣០០ គ្រឿង​ថ្វាយ​ព្រះអង្គម្ចាស់ ង្វៀន​អាន ដើម្បី​វាយប្រហារ​ពីរ​មុខព្រួញ នៅលើ​កងទ័ព​បះបោរ​តៃ​សឺ​ង​នៅក្នុង​ទឹកដី​កម្ពុជា ដោយ​ឆ្លងកាត់​តាម​ឈូង​សមុទ្រ​សៀម ។ ប៉ុន្ដែ​កងទ័ព​តៃ​សឺ​ង​បាន​ត្រៀមលក្ខណៈ​រួច​ចា​ស្រេច​រង់ចាំ​វាយប្រហារ​ស្ទាក់​នៅ​កណ្ដាលផ្លូវ​តាម​ដង​ទន្លេមេគង្គ​ហើយ​បាន​កម្ទេច​នាវា​របស់​កងទ័ព​សៀម ព្រមទាំង​បានសម្លាប់​កងទ័ព​ង​អស់​ជាច្រើន រួមទាំង​កងទ័ព​រប​ស់​ព្រះអង្គម្ចាស់​ង្វៀន​អាន​ផងដែរ ធ្វើ​ឲ្យ​កងទ័ព​សៀម​ដកថយ​ទៅ វិញ​អស់ ។
  • ​ចំណែក​ព្រះអង្គម្ចាស់​ង្វៀន​អាន បាន​ភៀស​ព្រះកាយ​មក​នៅលើ​កោះត្រល់​របស់​ខ្មែរ​តាំងពី​ឆ្នាំ​១៧៧៧ ក្នុងអំឡុងពេល​មាន​សង្គ្រាម​ជាមួយ​ក្រុម​បះបោរ​តៃ​សឺ​ង ។ ព្រះអង្គម្ចាស់​ង្វៀន​អាន​ក៏​ធ្លាប់បាន​យាង​មក​ក្រុង​ឧ​ត្តុ​ង្គ ដើម្បី​សុំ​ជំនួយ​ពី​ចៅ​ហ្វ៊ា​បែន​ឲ្យ​ប​ញ្ចូ​ន​កងទ័ព​ទៅ​ជួយ​វាយ​កងទ័ព​បះ​បះបោរ​តៃ​សឺ​ង​ឲ្យ​ចេញ​ព្រៃនគរ ។ នៅត្រង់ចំណុច​នេះ បើ​យោងតាម​ឯកសារ​ប្រវត្តិសាស្ដ្រ​ខ្មែរ​គឺជា​ស្ដេច​សៀម​បញ្ជា​ឲ្យ​ចៅ​ហ្វ៊ា​បែន លើក​កងទ័ព​ទៅ​ជួយ​ព្រះអង្គម្ចាស់​ង្វៀន​អាន​ក្នុងការ​កម្ចាត់​ពួក​បះបោរ​តៃ​សឺ​ង ប៉ុន្ដែ​ត្រូវ​បរាជ័យ ។
  • ​នៅពេល​ភៀស​ព្រះកាយ​មកដល់​កោះត្រល់ ទ្រង់​បាន​ជួប​ជាមួយ​បេសកជន​បារាំង​ឈ្មោះ​ពិ​ជ​នូ ឌឺ បេ​ហីន ដែល​បាន​មកដល់​កោះត្រល់​តាំងពី​ឆ្នាំ ១៧៦៥ រហូតដល់​១៧៧៧ ហើយក៏​មាន​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយ​ព្រះអង្គម្ចាស់​ង្វៀន​អាន ដែល​បាន​ភៀស​ព្រះកាយ​មក​ស្នាក់​នៅលើ​កោះត្រល់​នោះដែរ ។ បន្ទាប់មក​លោក​ពិ​ជ​នូ ឌឺ បេ​ហីន​បាន​ណែនាំ​ឲ្យ​ព្រះអង្គម្ចាស់​ង្វៀន​អាន រួមជាមួយ​ព្រះរាជ​បុត្រា​ព្រះនាម​ង្វៀន​កាន់ ស្នើសុំ​ចូលគាល់​ព្រះ​ចៅ​អធិរាជ​បារាំង លី​ស​ទី ១៦ «LOUIS XVI» ដើម្បី​ស្នើសុំ​ជំនួយ​ពី​បារាំង ហើយ​បើ​យោងតាម​កំណត់ត្រា​ឯកសារ​ប្រវត្តិសាស្ដ្រ​វៀតណាម បាន​បញ្ជាក់ថា​ការសម្របសម្រួល​របស់​បេសកជន​បារាំង​រូបនោះ បាន​ចំណាយពេល​រហូតមកដល់​ឆ្នាំ ១៧៨៥ ទើប​លោក​ពិ​ជ​នូ ឌឺ បេ​ហីន បាន​បញ្ចុះបញ្ចូល​ព្រះ​ចៅ​អធិរាជ​បារាំង ល្វី​ស​ទី ១៦ ឱ្យ​ង្វៀន​អាន​និង​ព្រះរាជ​បុត្រា​ចូលគាល់​ដើម្បី​ស្នើសុំ​ជំនួយ​យោធា​ពី​បារាំង ។
  • ដូច្នេះ​នៅ​ថ្ងៃទី ២៨ ខែវិច្ឆិកា​ឆ្នាំ ១៧៨៧ រដ្ឋមន្ដ្រីការបរទេស​បារាំង កំ​ឌឺ​ម៉ុង​ម៉ូ​រី​ន បាន​ចុះសន្ធិសញ្ញា​ជាមួយ​ព្រះអង្គម្ចាស់​ង្វៀន​អាន ក្នុងការ​ផ្ដល់​កងទ័ព​បារាំង​ចំនួន ១.៦៥០ នាក់ ឱ្យ​ជូន​ព្រះអង្គម្ចាស់​ង្វៀន​អាន​មក​កោះ​ត្រឡាច «Poulo Condore» និង នៅ​កំពង់ផែ​ទូ​រ៉ា​ន ។ ក្រោយពី​មាន​ជំនួយ​ពី​រដ្ឋាភិបាល​បារាំង រួមទាំង​កងទ័ព​បារាំង​ផង​នោះ​ព្រះអង្គម្ចាស់​ង្វៀន​អាន អាច​ផ្ដួលរំលំ​ក្រុម​បះបោរ​តៃ​សឺ​ង​បាន​ដោយ​ជោគជ័យ ។ បន្ទាប់មក​ឡើង​គ្រងរាជ្យ​ក្នុង​ព្រះ​បរ​ណ​នាម​ព្រះ​ចៅ​យ៉ា​ឡុង នៅ​ថ្ងៃទី ១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ ១៨០២ ព្រមទាំង​បាន​ផ្លាស់ប្ដូរ​ទីក្រុង​ទៅ​ទី​ទីក្រុង​វ៉េ​វិញ ។ ក្រោយពី​បាន​ឡើង​គ្រងរាជ្យ​ព្រះ​ចៅ​យ៉ា​ឡុង បានធ្វើការ​ផ្លាស់ប្ដូរ​រាជាណាចក្រ​ដាយ​វៀត​ទៅជា​វៀតណាម​វិញ ។
  • ​នៅក្នុង​រជ្ជកាល​របស់​ស្ដេច​យ៉ា​ឡុង​នេះដែរ បាន​ផ្ដោត​សំខាន់​ទៅលើ​ការកសាង​កម្លាំងយោធា​ឲ្យ​បាន​ខ្លាំងក្លា នេះ​បើ​យោងតាម​ឯកសារ​ប្រវត្តិសាស្ដ្រ​វៀតណាម​បាន​លើកឡើងថា «​នៅ​ទសវត្សរ៍​ឆ្នាំ ១៨០០ ព្រះ​ចៅ​ង្វៀន​អាន​បាន​ពង្រឹង​វិស័យ​កងទ័ព​របស់ខ្លួន រហូត ១៤.០០០​នាក់ បែងចែក​ទៅតាម​ផ្នែក​នីមួយៗ ដូចជា​កងទ័ពជើងគោក​មាន​ចំនួន ១១៣.០០០ នាក់ កងទ័ពជើងទឹក​មាន​ចំនួន ២.៦៨០ នាក់ សរុប​ទាំងអស់​មាន​ចំនួន ១៣៩.៨០០​នាក់​…» ។​
  • យើង​ឃើញ​ហើយ​ថា ការពង្រីក​វិស័យ​យោធា​របស់​ស្ដេច​យ៉ា​ឡុង ក៏​ដោយសារ​កំណើនប្រជាជន​វៀតណាម ចេះតែ​កើនឡើង​ច្រើន​ទៅៗ​ធ្វើឱ្យ​វៀតណាម​ចេះតែ​ពង្រីក​ទឹកដី​ចូល​ម​កម្ពុជា​កាន់តែ​ជ្រៅ​ទៅៗ​ជា​បន្ដបន្ទាប់ ។ មាន​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរក្រោម​ជាច្រើន​រស់នៅក្នុង​ទឹកដី​កូស័ងស៊ីន ត្រូវបាន​វៀតណាម​បង្ខំ​ឱ្យ​ចាក​ចេញពី​ទឹកដី​កេរ​ដូនតា​របស់ខ្លួន ។
ក្រោយពី​រំដោះប្រទេស​ឲ្យ​បាន​ឯករាជ្យ​ឡើងវិញ ព្រះ​ចៅ​យ៉ា​ឡុង​ចាប់ផ្ដើម​ឈ្លានពាន​ប្រទេស​កម្ពុជា​ពី​ឆ្នាំ ១៨១១ ដល់​ឆ្នាំ ១៨១២ ធ្វើឱ្យមាន​សង្គ្រាម​រវាង​វៀតណាម និង សៀម ក្នុងការ​ដណ្ដើម​គ្នា​គ្រប់គ្រង​លើទឹក​ដី​ខ្មែរ​កើត​ឡើងជា​បន្ដបន្ទាប់ ហើយ​បញ្ហា​នេះ​បាន​ធ្លាក់​ទៅក្នុង​ស្ថានភាព​កាន់តែ​ធ្ងន់ធ្ងរ​ទៅៗ នៅត្រឹម​រជ្ជកាល​របស់​ស្ដេច​អង្គចន្ទ និង ក្ស​ត្រី​យ៍ អង្គ​ម៉ី ដែល​វៀតណាម​បាន​គ្រប់គ្រង​មកលើ​កម្ពុជា​ទាំងស្រុង​ទៅហើយ ៕

Wednesday, February 21, 2024

ស្រីជេដ្ឋា -ស្ដេចកន ១៥១២-១៥២៥


ស្រីជេដ្ឋា ឬ ស្ដេចកន (អង់គ្លេស: Srei Chedtha or Sdach Korn) (ប្រ.ស|គ.ស ០០០០-១៥២៥) រជ្ជកាលគ្រងរាជ (គ.ស ១៥១២-១៥២៥) ព្រះអង្គជាព្រះជេដ្ឋា (បងថ្លៃ) របស់ ស្រីសុគន្ធបទ ទ្រង់ឡើងសោយរាជសម្បត្តិ ដោយការធ្វើរដ្ឋប្រហារ ហើយគ្រងរាជ ក្នុងឆ្នាំវក ចត្វាស័ក ព.សករាជ ២០៥៦ ត្រូវនិង គ.សករាជ ១៥១២ ត្រូវនិង មហាសករាជ ១៤៣៥ ទ្រង់មានព្រះនាមហៅថា "ព្រះស្រីជេដ្ឋាធិរាជ រាមាធិបតី" និង បានផ្លាសរាជធានីមកចន្លោះដូនតី ស្រុកត្បូងឃ្មុំ (បច្ចុប្បន្ន: ខេត្តត្បូងឃ្មុំ) ក្នុងឆ្នាំ ១៥១៦ នៃគ.សករាជ ដែលមានរាជធានីឈ្មោះថា "ស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ" ។

ចម្បាំងដណ្ដើមរាជ
Royal Conquest

គ.សករាជ ១៥១២ ស្ដេចកន បានលើកទ័ពចំនួន ៨០,០០០ (៨មុឺននាក់) វាយចូលរាជធានីទួលបាសាន ស្រុកស្រីសន្ធរ (បច្ចុប្បន្ន: កំពង់ចាម) ពញ្ញាកៅ ដែលជាមេទ័ពធំ បានលើកទ័ពវាយចូលរាជធានីចំនួន ៥ច្រកទ្វារ ដែលមានកងទ័ព ស្រីសុគន្ធបទ ចំនួន ៥០,០០០ (៥មុឺននាក់) ចាំការពាររាជធានី ដោយសារតែកំពែងក្រុង មានកំពស់ទាប ទើបធ្វើឱ្យកងទ័ព ស្ដេចកន ងាយស្រួលក្នុងការវាយបំបែករាធានីទួលបាសាន ត្រឹមរយៈពេលខ្លី តែ១០ ថ្ងៃប៉ុនណោះ ស្រីសុគន្ធបទ បានរត់ភៀសខ្លួន ទៅតាំងបន្ទាយនៅ ស្រុកស្ទឹងសែន (បច្ចុប្បន្ន: កំពង់ធំ) និង យកគ្រឿងសោយរាជទាំង៥ ទៅជាមួយផងដែរ ហើយបានឈរជើងនៅទីនោះអស់រយៈពេល ២ឆ្នាំ ទើបត្រូវបាន ស្ដេចកន លើកទ័ព ៥០,០០០ (៥មុឺននាក់) វាយចូល បន្ទាយស្ទឹងសែន ពីយប់អាធ្រាត ហើយធ្វើឃាតបាន នៅឆ្នាំ ១៥១៤ នៃគ.សករាជ ដោយស្ដេចកន មិនអាចរកឃើញនូវគ្រឿងសម្រាប់រាជទាំង៥ ទើបមិនអាចឡើងសោយរាជជាផ្លូវការណ៍ក្នុងពេលនោះ ដោយពន្យាពេល ២ឆ្នាំ ដើម្បីរងចាំនៅគ្រឿងសោយរាជទាំង៥ ថ្មៃធ្វើរួច ទើបអាចឡើងសោយរាជជាផ្លូវការណ៍បាន ក្នុងឆ្នាំ ១៥១៦ នៃគ.សករាជ ដោយមានព្រះនាម ក្នុងរាជថា "ព្រះស្រីជេដ្ឋាធិរាជ រាមាធិបតី" ហើយស្ដេចកន សោយរាជបានតែ ៣ខែ ប៉ុនណោះត្រូវ ចន្ទរាជា លើកទ័ពចំនួន ចំនួន ៣០,០០០ (៣មុឺននាក់) វាយឡោមព័ទ្ធ បណ្ដេញ ចេញពីរាជធានីទួលបាសាន ទៅតាំងបន្ទាយនៅ ចន្លោះដូតី នា ស្រុកត្បូងឃ្មុំ ក្នុងអំឡុងពេលនោះផងដែរ ។

ការដុតបំផ្លាញរាជវាំងទួលបាសាន
Burning of Tuol Basan Royal Palace

ក្រោយពេល ស្រីជេដ្ឋា ត្រូវបាន ចន្ទរាជា លើកទ័ព វាយបណ្ដេញចេញពី រាជធានី ទួលបាសាន ស្រីជេដ្ឋា និងកងទ័ពបានភៀសខ្លួនទៅភាគខាងកើត ទៅបោះបន្ទាយថ្មីមួយត្រង់ ចន្លោះដូនតី នា ស្រុកត្បូងឃ្មុំ និងបានបង្កើតរាជធានីថ្មី ឈ្មោះថា "ស្រឡប់ដូនតី ពិជ័យព្រៃនគរ" បន្ទាយថ្មីព្រះស្ដេចកន មានកំពែងព័ទ្ធជុំវិញ រាងបួនជ្រុង មានដាំដើមឬស្សីកំរាស ២សិន ដោយស្មើនិង ៨០ ម៉ែត្រ (80m) និងមានកម្ពស់ ១៥ហត្ថ ដោយស្មើនិង កម្ពស់ ៧.៥ ម៉ែត្រ (7.5m) និងមានប្រវែងសរុប ២.៥ គ.ម (2.5km) ដែលជាបន្ទាយការពារដ៏រឹងមាំមួយ មិនងាយនិងវាយចូលបំបែកបាន ។ មួយឆ្នាំបន្ទាប់ពី ព្រះស្ដេចកន វាយបកត្រឡប់ទៅកាន់ ព្រះចន្ទរាជា និងបានដុតបំផ្លាញរាជធានីទួលបាសាន និង ព្រះបរមរាជវាំង ក្នុងឆ្នាំ ១៥១៧ នៃគ​.សករាជ ហើយព្រះចន្ទរាជា និងកងទ័ពបានដកត្រឡប់ទៅបន្ទាយមុឺនជ័យ ស្រុកបាកាន (បច្ចុប្បន្ន: ពោធិសាត់) វិញ ក្នុងឆ្នាំ​ដដែលស្ដេចទាំងពីរបានបើកកិច្ចចរចាររកសន្តិភាពមិនធ្វើសង្គ្រាមនិងគ្នា ដើម្បីទុកពេលប្រមូលស្បៀង និងបង្កើនកងទ័ពឡើងវិញ ដែលផ្អាកការធ្វើសង្គ្រាមនិងគ្នា រយៈពេល ៣ឆ្នាំ រហូតដល់ឆ្នាំ ១៥២០ នៃគ.សករាជ ទើបទ័ព ព្រះស្ដេចកន បើកការវាយប្រហារជាមុនទៅលើ ព្រះចន្ទរាជា ត្រង់ ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ។​

សុបិនឃើញព្រះចន្ទ
Dreaming of the moon

សមរភូមិ កំពង់ឆ្នាំង
Kampong Chhnang Battlefield

ក្នុងឆ្នាំ ១៥២០ នៃគ.សករាជ ស្រីជេដ្ឋា ទ្រង់បានសុបិនឃើញ ព្រះចន្ទចាប់រះបញ្ច្រាសទិស ដោយព្រះចន្ទនោះបានរះពីទិសខាងលិច ផ្ទៃពពកឡើងអព្ទខ្មៅមីដេដាស ភ្លៀងធ្លាក់ជាគ្រាប់ភ្លើង ធ្លាក់មកដុតបំផ្លាញរាជវាំងរបស់អង្គ ក្រោយសុបិនឃើញបែបនេះ ស្រីជេដ្ឋា ឱ្យគណៈព្រះគ្រូបរោហិត ទស្សន៍ទាយ នូវព្រះសុបិននេះ គណៈព្រះគ្រូ មានពំនោលថា សុបិននេះនិងនាំមកគ្រោះកាចដល់ព្រះអង្គនៅថ្ងៃខាងមុខ ដូចនេះព្រះអង្គត្រូវកំចាត់គ្រោះកាចនេះជាមុន ដែលយកសុបិននេះទៅធៀបនិង ចន្ទរាជា ដែលកំពុងមានឥទ្ធិពលប្រជែងអំណាចជាមួយព្រះអង្គជាខ្លាំងនៅភាគខាងលិចនេះ ។

ក្រោយផ្អាកសង្គ្រាម៣ឆ្នាំ ពីឆ្នាំ (១៥១៧-១៥២០) ព្រះស្រីជេដ្ឋា បានប្រមូលកងទ័ពចំនួន ១២០,០០០ (១២មុឺននាក់) និងបានចែកជាពីរកងពល ដែលកងពលទី១ មានចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយមេទ័ព "ចៅពញ្ញាលំពាំង" ឱ្យទៅបោះបន្ទាយនៅ ស្រុកសំរោងទង (បច្ចុប្បន្នជា ខេត្តកំពង់ស្ពឺ) និង កងពលទី២ មានចំនួន ៣០,០០០ (៣មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយមេទ័ព ខ្លាំងពូកែរបស់ព្រះស្រីជេដ្ឋា នាម "ពញ្ញាកៅ" ឱ្យទៅបោះបន្ទាយនៅ ភូមិជ័យសួគ៌ (បច្ចុប្បន្នជា វត្តវិហារសួគ៌ ខេត្តកណ្ដាល) ។ ក្រោយប្រមូលកងទ័ពដ៏សំបើម កងទ័ពព្រះស្ដេចកន ចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយមេទ័ព "ចៅពញ្ញាលំពាំង" បានចេញពីសំរោងទង បើកការវាយប្រហារជាមុនទៅលើ ចន្ទរាជា ត្រង់សមរភូមិ វាលសាបអង្កាម ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ពេលនោះមេទ័ព ២រូប របស់ព្រះចន្ទរាជា នាម "ឧកញាចក្រីកែវ" និង "ឧកញ៉ា​វង្សាអគ្គរាជ" បានដឹកនាំទ័ព ចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) មកចេញច្បាំងតទល់ យ៉ាងខ្លាំងក្លា ស្នូរសម្លេងព្រួញដាវលំពែង និងស្នូរកាំភ្លើងធំ លាន់រំពងពេញសមរភូមិកំពង់ឆ្នាំង រំពេចនោះ កងទ័ពជំនួយ របស់ចន្ទរាជា ដែលបង្កប់ខ្លួនក្នុងព្រៃចំនួន ១០,០០០ (១មុឺននាក់) ផ្សេងទៀត បូករួមនិងដំរីចម្បាំង ចំនួន ១៤០ក្បាល ដឹកនាំដោយ ពញ្ញាមុឺនពេជ្រ ដែលជាមេទ័ពធំ របស់ចន្ទរាជា ដែលបង្កប់នៅខាងក្រោយកងទ័ព "ចៅពញ្ញាលំពាំង" របស់ស្រីជេដ្ឋា បានសំរុកចេញមកវាយគាបទ័ពស្រីជេដ្ឋាពីផ្នែកខាងក្រោយ ឱ្យបែកបាក់បរាជ័យ រត់ភៀសខ្លួនទៅបោះបន្ទាយនៅ ចតុមុខ (បច្ចុប្បន្នជា ក្រុងភ្នំពេញ) ។
ការបាត់បង់ បន្ទាយចតុមុខ
Loss of Chaktomuk Fort

ក្រោយពេល កងទ័ព ស្រីជេដ្ឋា ដែលដឹកនាំដោយ ចៅពញ្ញា លំពាំង បរាជ័យនៅសមរភូមិ កំពង់ឆ្នាំង កងទ័ពបានដកថយទៅបន្ទាយចតុមុខ (បច្ចុប្បន្ន: ភ្នំពេញ) ដែលមានកងទ័ពចំនួន ១០,០០០ (១មុឺននាក់) ចាំការពារនៅទីនោះ ។ គ.សករាជ ១៥២១ កងទ័ព ចន្ទរាជា ចំនួន ៣០,០០០ (៣មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយមេទ័ព ចំនួន ២រូប គឺមេទ័ព "ឧកញា ចក្រីកែវ" និង "ឧកញ៉ា វង្សាអគ្គរាជ" បានបើកការវាយប្រហារទៅលើ ចៅពញ្ញា លំពាំង ។ ចំនួនកងទ័ព ចន្ទរាជា ដែលលើស ២ដង នៃទ័ព ស្រីជេដ្ឋា បានវាយបែកបន្ទាយចតុមុខ និង បានធ្វើឃាត ចៅពញ្ញា លំពាំង ផងដែរ ។ ហើយកងទ័ព ចន្ទរាជា បានចេញបង្ហួសទៅវាយយក ស្រុកបាទី (បច្ចុប្បន្នជា ខេត្តតាកែវ) បន្ថែមទៀត ក្រោយមក ព្រះចន្ទរាជា បានប្រកាសឱ្យ ចៅហ្វាយស្រុកនាតំបន់ កម្ពុជាក្រោម ទាំងអស់ ត្រូវរក្សាទ័ពឱ្យនៅអព្យាក្រិត បើពុំនោះទេ ចន្ទរាជា និងច្បាំងស្លាប់រស់ដល់ទីបញ្ចប់ក្នុងសង្គ្រាមនេះ ដោយសារតែ ចៅហ្វាយស្រុក មួយចំនួន នៅកម្ពុជាក្រោម ខ្លាចនៅឥទ្ធិពលរបស់ ស្ដេចនៃអាណាចក្រខាងលិច ដូចច្នេះ ពួកគេមិនហ៊ានចងសម្ព័នមិត្តជាមួយ ស្រីជេដ្ឋា នោះទេ ដូចនេះហើយ ស្រីជេដ្ឋា បានបាត់បង់នៅការគាំទ្រ ពីកងទ័ពខ្មែរកម្ពុជាក្រោមទាំងស្រុង ។
ជ័យជំនះ នៅទន្លេមុខបួន

Victory at the Four Rivers
ក្រោយពេលដែល ព្រះស្រីជេដ្ឋា បានទទួលដំណឹងថា ក្មួយរបស់ខ្លួន "ចៅពញ្ញាលំពាំង" បានស្លាប់ក្នុងបន្ទាយចតុមុខ ដោយទ័ព ចន្ទរាជា ព្រះអង្គ​ទ្រង់ពិរោធ (ខឹង) ជាខ្លាំងបានផ្ញើចុតហ្មាយទៅមេទ័ពធំរបស់ខ្លួន "ពញ្ញាកៅ" ដែលបោះទ័ពនៅ ភូមិជ័យសួគ៌ (បច្ចុប្បន្ន: កណ្ដាល) ឱ្យលើកទ័ពទៅសងសឹកឱ្យខ្លួនជាប្រញាប់ ក្នុងឆ្នាំ ១៥២២ នៃគ.សករាជ កងទ័ព ពញ្ញាកៅ ចំនួ​ន ៣០,០០០ (៣មុឺននាក់) បានឆ្លងទន្លេមកត្រើយខាងលិច ពញ្ញាកៅ បានចែកកងទ័ពជាពីរកង កងទី១ ១៥,០០០ (១មុឺន ៥ពាន់នាក់)​ ជាទ័ពជើងគោក ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញា​ស្រាល" និង "ជហ្វាវាំងជុំ" លើកទៅបង្កប់នៅ បឹងពោងពាយ ខាងជើងភ្នំពេញ ចំណែកឯ ពញ្ញាកៅផ្ទាល់ ដឹកនាំកងទី២ ១៥,០០០ (១មុឺន ៥ពាន់នាក់) ជាមួយនិងទូកចម្បាំង ៦០ គ្រឿង វាយចូលចំណតផែទូក របស់ព្រះចន្ទរាជា​នៅ ជ្រោយពន្លា (បច្ចុប្បន្នជា ជ្រោយចង្វា​រ) កងទ័ព​ជើងទឹក ពញ្ញាកៅ មានភាពខ្លាំងក្លាណាស់បានដេញវាយទ័ពជើងទឹករបស់ ចន្ទរាជា ដែលដឹកនាំដោយមេទ័ព "វិបុលរាជ" និង មេទ័ព "ប្រទសរាជ" ទៅដល់តំបន់ព្រែកព្នៅ ទើបមេទ័ពធំរបស់ ចន្ទរាជា​ នាម "ពញ្ញា​មុឺនពេជ្រ" ដែលតាំងបន្ទាយនៅព្រែកតាទែន បានចេញមកជួយទ័ពខ្លួនទាំងពីរ ។​ ពញ្ញាកៅ ឃើញដូច្នេះ ក៏ប្រើល្បិចធ្វើជាចាញ់ដកថយទៅក្រោយវិញដើម្បី ឱ្យ ពញ្ញា​មុឺនពេជ្រ មកដេញតាមកងទ័ពខ្លួន ។ ពញ្ញា​ស្រាល និង ជហ្វាវាំង ដែលបង្កប់នៅ បឹងពោងពាយ ខាងជើងភ្នំពេញ យល់សេចក្ដីដូចនេះ ក៏លើកទ័ព ជាមួយកងពលព្រួញ និង កាំភ្លើងធំ ទៅវាយគាបទ័ព ពញ្ញា​មុឺនពេជ្រ ពីក្រោយត្រង់ទន្លេមុខបួន នៅទីបំផុតក៍ធ្វើឃាត ពញ្ញា​មុឺនពេជ្រ បាននៅពេលនោះ ហើយក៏ជាជ័យជំនះដំបូងរបស់ ព្រះស្រីជេដ្ឋា ផងដែរ ដែលអាចសម្លាប់នៅមេទ័ពធំ របស់ចន្ទរាជា ។ ដោយសារតែ កងទ័ពស្រីជេដ្ឋា បានដាច់ស្បៀង និងនឿយហត់ជាច្រើនថ្ងៃផងនោះ ពញ្ញាកៅ ដែលជាមេទ័ពធំ បានសំរេចចិត្តទៅបោះបន្ទាយនៅ ស្រុកកំពង់សៀម (បច្ចុប្បន្ន: ខេត្តកំពង់ចាម) ដែលមានទ័ពសេសសល់ត្រឹមតែ ១០,០០​០ (១មុឺននាក់) ប៉ុនណោះដែលបោះជំរុំទ័ពនៅតំបន់នេះ ។

សមរភូមិកំពង់ចាម (គ.ស ១៥២៣)
Kampong Cham Battlefield (AD 1523)

គ.សករាជ ១៥២៣ ចន្ទរាជា បានប្រកាសសង្គ្រាម និង ស្រីជេដ្ឋា ហើយបាននាំទ័ព ១០៥,០០០ (ជាង១សែននាក់) វាយចូលជំរុំទ័ព ស្រីជេដ្ឋា នៅ ស្រុកកំពង់សៀម ស្រីជេដ្ឋា បានប្រមូលទ័ពសេសសល់ ៨០,០០០ (៨មុឺននាក់) ចែកចេញជា ប្រាំកងពល កងទី១ ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញា​ព្រំវៀង" មានចំនួន ១៥,០០០ (១មុឺន ៥ពាន់នាក់) ជាកងទ័ពជួរមុខ កងទី២ ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញា​ពេញ" មានចំនួន ១០,០០​០ (១មុឺននាក់) កងទី៣ ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញា​នួន" មានចំនួន ១០,០០​០ (១មុឺននាក់) កងទី៤ ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញាទន់" មានចំនួន ១០,០០​០ (១មុឺននាក់) ជាកងទ័ពជួរក្រោយ និងកងទី៥ ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញាផាតស្រាល" និង "ពញ្ញាវិបុលរាជ" មានចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) ជាមួយនិងទូកចម្បាំង ៣០០ គ្រឿង ជាកងទ័ពជើងទឹក ចេញទៅការពារបន្ទាយនៅ ស្រុកកំពង់សៀម ដែលជាទីតាំងនៃសមរភូមិកំពង់ចាម ។ រីឯ ស្រីជេដ្ឋាកាន់ទ័ព ហ្លួងដោយផ្ទាល់ ចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) និងចាត់ឱ្យ មេទ័ព​ធំ "ពញ្ញាកៅ" និង "ជហ្វាវាំង" ដឹកនាំទ័ព ចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) បូករួមទាំងទ័ពហ្លួងបាន ចំនួន ៤០,០០០ (៤មុឺននាក់) នៅចាំការពារបន្ទាយ "ស្រឡប់ពិជ័យ" នា ស្រុកត្បូងឃ្មុំ ។ ដូចនេះ​កងទ័ពសរុបដែលការពារបន្ទាយ ស្រុកកំពង់សៀម របស់ស្រីជេដ្ឋា មានចំនួន ៦៥,០០០ (ជាង ៦មុឺននាក់) ទូកចម្បាំង ៣០០ គ្រឿង របស់ចន្ទរាជា បានទម្លាក់ក្ដោង លយកាំភ្លើងធំបាញ់ មកទូកចម្បាំង របស់កងទ័ពស្រីជេដ្ឋា ទ័ពជើងទឹករបស់ ស្រីជេដ្ឋា បានទៅប្រកៀក និងដាក់កាំភ្លើងធំបាញ់ តបត ត្រឡប់ទៅវិញ ទូកង ដាក់ចំនុះកងទ័ព របស់ចន្ទរាជា ជាង ៧០០ទូក បានអែបច្រាំងទម្លាក់ទ័ព ឧកញ៉ា ឃ្លាំងមឿង ដឹកនាំទ័ពកងកាំភ្លើងវែង កងព្រួញ កងលំពែង និង ទ័ពសេះ ៥០០ក្បាល វាយចូលបន្ទាយស្រុកកំពង់សៀម ដោយសារតែ ចំនួនកងទ័ពដ៏ច្រើនផងដែរនោះ នៅទីបំផុតកងទ័ពជាង១សែននាក់ របស់ចន្ទរាជា បានវាយបែកបន្ទាយ ស្រុកកំពង់សៀម របស់ស្រីជេដ្ឋា នៃសមរភូមិកំពង់ចាម ដែលជាព្រឹត្តិការណ៍នៃសង្គ្រាមផ្ទៃក្នុងដ៏ធំក្នុងកំណត់ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជា 

ស្រីជេដ្ឋា និង ចន្ទរាជា នៃសង្គ្រាមចុងក្រោយ
Srei Chedtha & Chan Reachea of Final War

ក្រោយពេល ស្រីជេដ្ឋា និង ចន្ទរាជា ធ្វើសង្គ្រាមយ៉ាងធំនៅសមរភូមិ ស្រុកកំពង់សៀម កងទ័ព​ទាំងសងខាង បានខូចខាតសំភារៈសឹកអស់ជាច្រើន ដូចនេះ​ក្នុងឆ្នាំ ១៥២៣ នៃគ.សករាជ ស្ដេចទាំង២ បានចាត់បេសកជន ទាំងសងខាង​ឱ្យទៅបញ្ជារទិញ កាំភ្លើងធំ (Cannons) ពីពួក "ប៉តទុយហ្គេស" (Portuguese) នៅជ្រោយម៉ាឡាកា (Malacca) នាឧបទ្វីប​ម៉ាឡេ (Malay Peninsula) ដែលត្រូវ បាន (Record ទុកដោយប្រវត្តិវិទូ នៅស.វទី១៦​) ខាងព្រះចន្ទរាជា បញ្ជារទិញបាន កាំភ្លើងធំ ១០០ (១រយដើម) និងកាំភ្លើងវែងខ្លី ចំនួន ១០០០ (១ពាន់ដើម​) ទុករក្សាក្នុងបន្ទាយ ចំណែកឯ ព្រះស្រីជេដ្ឋា បញ្ជារទិញបាន កាំភ្លើងធំ ១៥០ (១រយហាសិបដើម) និងកាំភ្លើងវែងខ្លី ចំនួន ២០០០ (២ពាន់ដើម​) ទូកសំពៅខាងព្រះស្រីជេដ្ឋា ដែលដឹកកាំភ្លើងធំ ១៥០ដើម និង កាំភ្លើងវែងខ្លី ចំនួន ២០០០ (២ពាន់ដើម​) ត្រូវបានស្ទាក់ចាប់បាន នៅ ស្រុកពាម (ពួកដាយវៀតហៅ៖ ម៉ាងខម) (Đại Việt call: Mán Khảm) មានន័យថា "ពាមខ្មែរ" នា កម្ពុជា​ក្រោម ហើយក្រមការខេត្តបានបញ្ជូនថ្វាយ ចន្ទរាជា ដូចនេះខាង ស្រីជេដ្ឋា មិនមានសញ្ញវុធសម្រាប់ផ្គត់ផ្គង់កងទ័ពនោះទេ ។

សមរភូមិ​ទន្លេបិទ (គ.ស ១៥២៤)
Tonle Bet Battlefield (AD 1524)

ក្រោយពេល កងទ័ពស្រីជេដ្ឋា បរាជ័យនៅសមរភូមិស្រុកលំពង់សៀម ស្រីជេដ្ឋា បានដកទ័ព ២០,០០០ (២មុឺននាក់) ដោយផ្ទាល់ ទៅបោះបន្ទាយនៅទន្លេបិទ (បច្ចុប្បន្ន: ស្រុកមេមត់, ខេត្តត្បូងឃ្មុំ) ទុកឱ្យពញ្ញាកៅ និង ជហ៊្វាវាំងជុំ រក្សាទ័ព ៦០,០០០ ( ៦មុឺននាក់) នៅចាំការពារបន្ទាយស្រឡប់ដូនតី ។ គ.សករាជ ១៥២៤ ទ័ពចន្ទរាជាចំនួន ៤០,០០០ (៤មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយ ពញ្ញាទេព បានវាយចូលជំរុំទ័ព ស្រីជេដ្ឋា នៅសមរភូមិទន្លេបិទ កងទ័ពទាំងពីរបានច្បាំងគ្នាពីវេលាព្រឹករហូតដល់ថ្ងៃរសៀល ដំណឹងច្បាំងគ្នាបានដឹងទៅដល់ ពញ្ញាកៅ, ទើបពញ្ញាកៅ បាននាំទ័ព ៥០,០០០ (៥មុឺននាក់) ចេញមកវាយរំដោះ ស្រីជេដ្ឋា វាយសម្រុកចេញពីការឡោមព័ទ្ធ ទៅជួបនិង ទ័ពបង្កប់របស់ចន្ទរាជានៅ ព្រៃវែង ចំនួន ៥០០០ (៥ពាន់នាក់) ដឹកនាំដោយ ឧកញ៉ា មហាមន្រ្តីបែន វាយស្ទាក់ពីមុខ ពញ្ញាកៅ​ឃើញដូចនេះ ក៏ឱ្យព្រះស្រីជេដ្ឋា ស្រូតទៅបន្ទាយស្រឡប់ពិជ័យមុន ខ្លួននៅចាំច្បាំងការពារជាមួយ ឧកញ៉ា​បែន ហើយពញ្ញាកៅ ក៏ចោលលំពែងត្រូវ ឧកញ៉ា​បែន ស្លាប់ក្នុងពេលនោះ ហើយក៏ត្រឡប់មកដល់ក្នុងបន្ទាយស្រឡប់ពិជ័យវិញ ចំណែកឯទ័ពឪពុកក្មេក របស់ ព្រះស្រីជេដ្ឋា ចំនួន ៤០,០០០ (៤មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយ ពញ្ញាកំហែង នៅស្រុកសៀមប៉ោយ (បច្ចុប្បន្នជា ស្រុកសៀមប៉ាង ខេត្តស្ទឹងត្រែង) ដែលត្រៀមលើកមកជួយ ស្រីជេដ្ឋា ត្រូវទ័ពចន្ទរាជា ចំនួន ៥០,០០០ (៥មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយ ពញ្ញាភក្ដី បានលើកទៅស្ទាក់កងទ័ព ពញ្ញាកំហែង វាយធ្វើឃាតបាននៅពេលនោះទៅ ។

ការបរាជ័យ របស់ស្រីជេដ្ឋា
Srei Chedtha's failure

គ.សករាជ ១៥២៥ ចន្ទរាជា បានលើកកងទ័ព ចំនួន ១៤០,០០០ (១៤មុឺននាក់) វាយចូលបន្ទាយ "ស្រឡប់ដូនតី​" របស់ ស្រីជេដ្ឋា ដែលមានកងទ័ព​យាមការ ចុងក្រោយក្នុងបន្ទាយតែ ៤០,០០០ (៤មុឺននាក់) ប៉ុនណោះ នៅសមរភូមិ ស្រុកត្បូងឃ្មុំ កងទ័ព ចន្ទរាជា​ បានឡោមព័ទ្ធ បន្ទាយស្រឡប់ដូនតី អស់វេលា ១៥ ថ្ងៃ ដោយបន្ទាយនេះខ្ពស់ពិបាកនិងវាយចូលពេក ចន្ទរាជា បានចាត់ពលសេនា ឱ្យប្រកាសរាជសារ ដោយមានពំនោលថា រាល់ជនទាំងឡាយណា ដែលអាចចាប់ ឬ សម្លាប់ស្ដេចកនបាន និង មានប្រាក់រង្វាន់ ហើយលើកយស័ក្តជាចៅហ្វាយស្រុកត្បូងឃ្មុំនេះ ក្រោយមន្ត្រីប្រកាសរាជសារនៅមុខបន្ទាយស្ដេចកនចប់ ប៉ុន្មានថ្ងៃក្រោយមក ស្រីជេដ្ឋា ក៏បានសោយទីវង្គត់ ដោយត្រូវប្អូនថ្លៃរបស់ខ្លួននាម "មន្ត្រី​ដូនកែវ" លួចធ្វើឃាតដោយកាត់ក្បាល បូករួមទាំងពញ្ញាកៅ និងបក្សពួកទាំងអស់នៃមន្ត្រីជំនិតទាំង២៥នាក់ យកទៅថ្វាយ ព្រះចន្ទរាជា ដោយក្ដីអំណរនិងជ័យជំនៈនេះ តាមការសន្យា ទ្រង់បានលើកយ័ស្ដ "មន្ត្រី​ដូនកែវ" ជាពញ្ញាដូនកែវ មានឋានៈជាចៅហ្វាយស្រុកត្បូងឃ្មុំនេះ ចំណែកឯ​ក្បាលព្រះស្ដេចកន និងបក្សពួកទាំង២៥នាក់ ត្រូវបានយកទៅដោតនៅមុខកំពែងបន្ទាយ ស្រឡប់ដូនតី នេះតែម្ដងទុកជាបម្រាម ។

សេដ្ឋកិច្ច និង សង្គមកិច្ច
Economy and Social Affairs

នៅក្នុងរាជ ស្រីជេដ្ឋា ទ្រង់បានបោះពុម្ភនៅរូបបិយប័ណ្ណ ផ្សេង សម្រាប់សេដ្ឋកិច្ចរបស់ទ្រង់ ដែលរូបបិយប័ណ្ណនោះ មានឈ្មោះថា "ប្រាក់ស្លឹង" ដែលគេយកប្រាក់សុទ្ធទៅរំលាយជាមួយស្ពាន់ ហើយគេសង្កត់ពុម្ភជាប្រាក់កាស ដែលមានរូបសត្វ ក្ដាម នាគ ឬ ប្រាសាទ ។ ក្នុងឯកត្តា តម្លៃនៃប្រាក់ស្លឹង ដោយកំណត់ ១ស្លឹង ស្មើនិង ២០សេន, ៤ស្លឹង ទើបស្មើនិង ១បាត នៃតម្លៃរូបិយប័ណ្ណរបស់ ចន្ទរាជា ។ ដូចនេះហើយ ទំហំសេដ្ឋកិច្ចក្នុងរាជរបស់ ស្រីជេដ្ឋា ទាបជាង ទំហំសេដ្ឋកិច្ចរបស់ ចន្ទរាជា ៤ដង បើធៀបនិងការដោះដូររូបិយប័ណ្ណ ។មានការលើកឡើងជាច្រើនរបស់អ្នកប្រវត្តិវិទូរផ្នែកនយោបាយមួយចំនួន នៅកម្ពុជា បានក្លែងប្រវត្តិសាស្ត្រពិតកម្ពុជាថា កម្ពុជាទើបតែមានរូបបិយប័ណ្ណដំបូងក្នុងរាជ ស្រីជេដ្ឋា នោះទេ នេះជាការឡើងជាឯកតោភាគីសុទ្ធសាធ មានប្រវត្តិវិទូរបរទេសជាច្រើន បានធ្វើកំណត់ត្រា ជាមួយអជីករកម្ពុជាក្នុងការលក់ទិញដូរវត្ថុបុរាណ ក្នុងនោះកំណត់ត្រាទៅលើរូបបិយប័ណ្ណរបស់កម្ពុជាពីមុនៗមក ត្រូវបានគេដឹងថា កម្ពុជាមានរូបបិយប័ណ្ណផ្ទាល់ខ្លួន តាំងពីសម័យអង្គរមកម៉្លេះ ឬ មុនសម័យអង្គរទៅទៀត ។ មានការក្សាទុកនៅ រូបិយប័ណ្ណ ប្រាក់កាសរបស់កម្ពុជាមួយចំនួន នៅតាមសារៈមន្ទីរ នាក្រៅប្រទេសផងដែរ ដូចជា សារៈមន្ទីរ American Numismatic Society ។[១២]កំណត់ត្រា របស់លោក Michel Tranet

អំពីរូបបិយប័ណ្ណ ប្រាក់ស្លឹង ក្នុងសម័យស្ដេចកន គ.សករាជ ១៥១២ - ១៥២៥ ទោះជាមានការលើកឡើងថា ប្រាក់ស្លឹង ជាប្រាក់ដែលប្រើសម្រាប់ស្ថានភាពយ៉ាប់យឺន ក្នុងវិបិត្តសង្គ្រាមក្នុងស្រុកក្ដី ក៏ប៉ុន្តែពុំមែនមានន័យថា នេះជាលើកទីមួយដែលប្រជាជនខ្មែរទើបតែចេះប្រើរូបបិយវត្ថុនោះឡើយ កុំភ្លេចថា ពាក្យ តម្លឹង ត្រូវបានកត់ត្រាដោយសិលាចរឹកមួយចំនួន នាសម័យបុរេប្រវត្តិ និង សម័យកាលអង្គរ ទោះបីជាទូទៅការទិញដូររូបបិយវត្ថុ ដោយ មាស ប្រាក់ ឬ វត្ថុផ្សេងៗទៀត ដូចជា ចាន ឆ្នាំង សំពត់ សត្វពាហណៈ ក៏ដោយ ជាការពិតណាស់ សម័យកាលចាប់ពីនគរភ្នំ ពីស.វទី១ ដល់ ស.វទី៧ ត្រូវបានជឿថា មានការប្រើប្រាក់កាស ធ្វើអំពី មាស ប្រាក់ ស្ពាន់ សំណរ រួចស្រេចទៅហើយ ដូចច្នេះ ការលើកឡើងរបស់ក្រុមប្រវត្តិវិទូរនយោបាយ ដែលអះអាងថា ស្ដេចកន បានបោះពុម្ភប្រាក់ស្លឹងជារូបបិយប័ណ្ណលើកដំបូងបង្អស់ នៅកម្ពុជា គឺមិនត្រឹមត្រូវនោះទេ ។

កំណត់ត្រារបស់លោក អាដេម៉ារ ឡឺក្ល៊ែរ
Adhémard Leclère Record

លោក អាដេម៉ារ ឡឺក្ល៊ែរ (Adhémard Leclère) ជាទេសាភិបាល រេសុីដង់បារាំង ប្រចាំទីក្រុង ព្រៃនគរ ដែលជាអ្នកគ្រប់គ្រងអណានិគម នៅកម្ពុជា ចន្លោះឆ្នាំ ១៨៨៦ ដល់ឆ្នាំ ១៩១១ លោក បានចងក្រងនូវជីវភាព សង្គមកិច្ច និង ប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជាផងដែរ នៅក្នុងកំណត់ត្រាមួយរបស់លោក ស្ដីពីការសិក្សាមួយដែលមានចំណងជើងថា៖ "Le Sdach Kan" បាននិយាយរៀបរាប់អំពីការបះបោរដណ្ដើមរាជដ៏ធំមួយនៅកម្ពុជា ក្នុងរាជព្រះស្ដេចកន ដែលបាន់ចាត់ឱ្យមេទ័ព ឈ្មោះ ឧកមុឺន សុរិន្ទកែវ ឱ្យលើកទ័ព ៥០,០០០ (៥មុឺននាក់) វាយផ្ដួលរំលំព្រះរាជា នៅខេត្តអាសន្ទុក (បច្ចុប្បន្ន: កំពង់ធំ) ហើយគ្រប់គ្រងអំណាចក្នុងពេលនោះ 

ស្ដេច​កន ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់​ជា ក្សត្រ​ដ៏​បញ្ញាញាណ​​មួយ​ព្រះ​អង្គ ដែល​បាន​កសាង​រាជធានី​រឹង​មាំ​ ធ្វើ​ឲ្យ​ស្រុក​ទេស​មាន​សុខ​សន្តិភាព ហើយ​ប្រជានុរាស្ត្រ​សម្បូរ​សប្បាយ នៅ​ចន្លោះ​ឆ្នាំ ១៥១២-១៥២៥។ ព្រឹត្តិការណ៍​ព្រះស្ដេច​កន​ជា​ ផ្នែក​មួយ​ដ៏​សំខាន់​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ខ្មែរ​ដែល​បាន​ដក់ជាប់​ជានិច្ច​ ក្នុង​អារម្មណ៍​ខ្មែរ ។ ទោះបី​ជា​គេ​ពុំ​សូវ​បាន​លើក​យក​មក​ធ្វើ​អធិប្បាយ​វែកញែក​ក៏​ដោយ ក៏​គេ​តែងតែ​ចងចាំ​និង​យល់​ថា នេះ​ជា​ព្រឹត្តិការណ៍​មួយ​ដ៏​អស្ចារ្យ​ក្នុង​សង្គមជាតិ​ខ្មែរ​ដែរ ។

ហ្លួង​ព្រះស្ដេច​កន គឺជា​អ្នក​ធ្វើ​បដិវត្ដ​មួយ​នៅ​ក្នុង​សតវត្ស​ទី​១៦ ជា​សម័យ​ដែល​គ្មាន​នរណា​អាច​ប៉ះពាល់​ដល់​ព្រះរាជ​តម្រិះ​របស់​ស្ដេច​ បាន ។ ការ​ជំរុញ​ឲ្យ​ស្ដេច​កន ​តស៊ូ​ធ្វើសង្គ្រាម​ជាមួយ​ស្ដេច គឺ​ដោយសារ​តែ​ស្ដេច​ បាន​យក​សុបិន ​របស់​ខ្លួន​មក​ចងអាឃាត​សម្លាប់​ស្ដេច​កន​ ដែល​គ្មាន​កំហុស​ថា ជា​អ្នក​ជ្រែករាជ្យ ហេតុនេះ​ទើប​មាន​ការ​រត់គេច​ហើយ​បង្ក​ជា​ទ័ព​ធ្វើ​ចម្បាំង​ជាមួយ​ ស្ដេច ។ នេះ​ជា​ប្រវត្ដិសាស្ដ្រ​មួយ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ​ដែល​គ្មាន​នរណា​កាឡៃ​ព្រឹត្ដិការណ៍ ​ដែល​បាន​កើតឡើង​រួច​ទៅ​ហើយ​នោះ​បាន​ទេ ។

នៅ​ក្នុង​គ្រប់​ឯកសារ​ពង្សាវតារ​ខ្មែរ ព្រះស្ដេច​កន​ដែល​ជា​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ​ទី​៣៩ ​ត្រូវ​បាន​គេ​ចាត់​ទុក​ថា​ ជា​ស្ដេច​ជ្រែក​រាជ្យ ជា​មនុស្ស​អាក្រក់​ក្បត់​ស្ដេច ។ គេ​ច្រើន​តែ​នាំ​គ្នា​បំភ្លេច​សកម្មភាព​ដែល​ ស្ដេច​ព្រះស្រីសុគន្ធបទ ​ដែល ​នាំ​នាម៉ឺន​តូច​ធំ​រៀប​ចំ​គម្រោង​ធ្វើ​ឃាត ​ព្រះស្ដេច​កន ។ គេ​ហាក់​បី​ដូច​ជា​នាំ​យល់ និង​មាន​ជំនឿ​ថា ការ​ប៉ុនប៉ង​ធ្វើ​ឃាត​ស្ដេច​កន​ជា​រឿង​ធម្មតា​ដែល​គ្រប់​មហាក្សត្រ​ខ្មែរ​ មាន​សិទ្ធិ​សេរីភាព​គ្រប់​បែប​យ៉ាង អាច​ឲ្យ​មនុស្ស​ម្នាក់​រស់​ ឬ​ស្លាប់​តាម​តែ​ទំនើង​ចិត្ត​របស់​ខ្លួន ពីព្រោះ​គេ​មាន​ជំនឿ​ថា ព្រះមហាក្សត្រ​ជា​អ្នក​មាន​បុណ្យ ជា​អាទិទេព ជា​មនុស្ស​ល្អ ជា​អ្នក​គ្មាន​កំហុស រួច​ខ្លួន​ជានិច្ច ។ រីឯ​មនុស្ស​ផ្សេង​ទៀត ដូចជា​ព្រះស្ដេច​កន ​ដែល​ជា​កូន​រាស្ត្រ ជា​ក្មេង​វត្ត ជា​ពូជ​អ្នក​បម្រើ​ព្រះរតនៈ ត្រូវ​តែ​ស្លាប់​ទៅ​តាម​បំណង​របស់​ស្ដេច ទោះបី​គ្រាន់​តែ​ជា​ការ​យល់សប្ត​ផ្ដេសផ្ដាស​ក៏​ដោយ ។ ចំណុច​នេះ​គួរ​ឲ្យ​កត់​សម្គាល់​ព្រោះ​ថា នៅ​សម័យ​បច្ចុប្បន្ន​យើង​យល់​ថា​ការ​សុបិន្ត និង​ការ​ទស្សន៍ទាយ​ពុំ​មាន​មូលដ្ឋាន​វិទ្យាសាស្ត្រ ជា​ជំនឿ​ផ្ដេសផ្ដាស ។ ប៉ុន្តែ តាម​រយៈ​រឿងព្រេង និង​ពង្សាវតារ យើង​ឃើញ​ថា​ ហោរា​​ពិតជា​មាន​តួនាទី​សំខាន់​ណាស់​នៅ​ក្នុង​ការ​សម្រេច​កិច្ចការ​ផែនដី​ នគរ​ខ្មែរ​ពី​បុរាណកាល ។
តាម​ឯកសារ​ប្រវត្តិ​សាស្ត្រ ស្ដេច​កន គឺ​ជា​ប្អូន​របស់ ​នាង​ពៅ (ឯកសារ​ខ្លះ​ឈ្មោះ​នាង ស) ត្រូវ​បាន​តែងតាំង​ជា​មហាតលិក និង​ក្រោយ​មក​ក៏​ត្រូវ​ដំឡើង​យស​សក្ដិ​ជា នាយ​កន ​ជា​ឃុន ​លួង​ព្រះ​ស្ដេច មាន​នាទី​មើល​ខុស​ត្រូវ​លើ​ពល​ព្រះ​ទាំង​អស់ និង​លើ​កិរិយា​មារយាទ​នៃ​ពលរដ្ឋ​ទូទៅ ។

តំណែង​ខាង​លើ​នេះ គឺ​កើត​ឡើង​ក្រោយ​ពី​ នាង ពៅ ជា​បង ត្រូវ​បាន​លើក​ជា​ស្នំ​ឯក​របស់​ព្រះ​បាទ​ស្រី​សុគន្ធ​បទ។ នៅ​ឆ្នាំ​១៥០៩ ព្រះបាទ​ស្រី​សុគន្ធ​បទ ទ្រង់​សុបិន​ឃើញ​នាគ​រាជ​ដេញ​ខាំ​ព្រះអង្គ ហើយ​ខាំ​ពាំ​ស្វេតច្ឆត្រ​ថែម​ទៀត ។ ព្រះអង្គ​ទ្រង់​បញ្ជា​ឲ្យ​ហោរា​ទាយ ដឹង​ថា​មាន​កោលាហល អ្នក​បង្ក​គឺ ឃុន​ហ្លួង​ព្រះ ស្ដេចកន ដែល​កើត​នៅ​ឆ្នាំ​រោង (នាគ)។ ស្រប​ពេល​ជាមួយ​គ្នា​នោះ មាន​ពាក្យ បណ្ដឹង​មក​ថា មាន​កើត​ហេតុ​ចម្លែក​ផ្សេង​ៗ​នៅ​ក្នុង​ព្រះ​រាជាណាចក្រ ។

ដោយ​ខ្លាច​ក្រែង ​ស្ដេច​កន ក្បត់​ដណ្ដើម​រាជ​សម្បត្តិ សម​ដូច​ទំនាយ​របស់​ហោរា​នោះ ព្រះ​រាជា ទ្រង់​បាន​ធ្វើការ​ប្រជុំ​សម្ងាត់​នឹង​ពួក មន្ត្រី​ជំនិត ដើម្បី​រិះរក​មធ្យោបាយ​កម្ចាត់​ឲ្យ​បាន។ តែ​បាន​បែក​ការណ៍​ដឹង​ទៅ​ដល់​​ស្ដេច កន តាម​ស្នំ​ឯក​ត្រូវ​​ជា​បង លប​លួច​ស្ដាប់​ដឹង​ហើយផ្ញើ​សំបុត្រ​ទៅ​ប្រាប់។

អត្តន័យ ស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ ដែលសំដៅថា រដ្ឋ ៤ បូកបញ្ជូលគ្នា បង្កើតអាណាចក្រខ្មែរ ខាងកើត និងជា ជំហានឆ្ពោះទៅការធ្វើរដ្ឋប្រហាររបស់ ស្តេចកន ( ជនជាតិ ចាម) ប្រឆាំង ព្រះរាណាចក្រខ្មែរ ខាងលិច របស់ ព្រះច័ន្ទរាជា ( ឆ្នាំ ១៥១២-១៥២៥)


ដោយ​មាន​គម្រោង​សម្លាប់​ស្ដេច​កន ព្រះ​រាជា​ទ្រង់​បញ្ជា​ឲ្យ​ពួក​មន្ត្រី​រៀប​ចំ​ដង្ហែ​ព្រះអង្គ ទៅ​ក្រសាល​បឹង​បង់​សំណាញ់​កម្សាន្ត ទៅ​តាម​ចំណូល​ព្រះហឫទ័យ​របស់​ព្រះអង្គ​ដែល​ធ្លាប់​តែ ធ្វើ​ពី​មុន​រៀង​មក ហើយ ស្ដេច​កន ក៏​ត្រូវ​គេ​ចាត់​ឲ្យ​ទៅ​ហែហម​ព្រះ​រាជា​ជាមួយ​នឹង មន្ត្រី​ឯ​ទៀត​ៗ​ដែរ ។

ផែនទី ការបង្កើត រដ្ឋអាយុធ្យា ប្រទេស សៀម ( ឆ្នាំ ១២៣៨ ដល់ ១៩០៤)

ដូច​​ដែល​បាន​គ្រោង​ទុក​ ទ្រង់​ ធ្វើ​កល​ថា សំណាញ់​ព្រះអង្គ​ជាប់​សម្រាស់​លើក​ពុំ​រួច ហើយ​ទ្រង់​បញ្ជា​ឲ្យ​ស្ដេច​កន មុជ​ទឹក​ទៅ​ដោះ។ ស្ដេចកន ទទួល​បញ្ជា​ហើយ​លោត​ទៅ​ក្នុង​ទឹក ធ្វើ​ហាក់​ដូច ជា​ពុំ​ដឹង​ខ្លួន តែ​បាន​មុជ​ថយ​ចេញ​ពី​កន្លែង​នោះ​ឆ្ងាយ​ទៅ ។ ពេល​នោះ​ពួក​​ជំនិត​របស់​ព្រះរាជា ក៏​ប្រញាប់​បង់​សំណាញ់​ព្រម​គ្នា​គ្រប​ត្រង់​កន្លែង​ដែល​ស្ដេច​កន​លោត​ទៅ​នោះ ក្នុង​បំណង​ឲ្យ ស្ដេច​កន​ជាប់​សំណាញ់​រើ​ពុំ​រួច ស្លាប់​ក្នុង​ទឹក​នោះ។
ក្រោយ​រួច​ជីវិត ស្ដេច​កន បាន​ភៀស​ខ្លួន​ទៅ​ដល់ ​ខេត្ត​បា​ភ្នំ ហើយ​ប្រើ​ឧបាយ​កល​បោក​បញ្ឆោត​ពួក​ចៅហ្វាយ​ខេត្ត​ថា ខ្លួន​បាន​ទទួល បញ្ជា​ពី​ព្រះរាជា​ឲ្យ​មក​កែន​ទ័ព​ទៅ​កម្ចាត់​មហា​ឧបរាជ ចន្ទ​រាជា ដែល​មាន​ចិត្ត ចង់​ឡើង​សោយរាជ្យ​នៅ​ក្រុង​ចតុមុខ ។ បន្ទាប់​ពី​មាន​កម្លាំង​ទ័ព ស្ដេច​កន ក៏​ចាប់​ផ្ដើម​​វាយ​លុក​ចូល​ រាជ​ធានី​ទួល​បាសាន ក្រោយ ​ព្រះ​ចន្ទ​រាជា ដក​ថយ​ទៅ​ជ្រក​កោន​ជាមួយ ​ស្ដេច​សៀម

ព្រះ​បាទ​ស្រី​សុគន្ធ​បទ បាន​លើក​ទ័ព​ចេញ​ត​ទល់​ដោយ​ផ្ទាល់​ព្រះអង្គ តែ​ត្រូវ​បរាជ័យ ហើយ​ថយ​ទៅ​កែន​ទ័ព​ថែម​នៅ ​ក្រុង​ចតុមុខ ។ ស្ដេច​កន លើក​ទ័ព​ដេញ​តាម​វាយ​បែក បន្ទាយ​ភ្នំពេញ​ទៀត ព្រះ​បាទ​ស្រី​សុគន្ធ​បទ ថយ​ទៅ​គង់​នៅ​ លង្វែក ។ លុះ​បន្ទាយ​លង្វែក​ត្រូវ​វាយ​បែក​ទៀត ព្រះអង្គ​ទៅ​គង់​នៅ​ បរិបូណ៌ (អម្រិន្ទបូរ) ​ចុង​ក្រោយ ទៅ​គង់​នៅ​ បន្ទាយ​ស្ទឹង​សែន ​ក្នុង​ ខេត្ត​អា​សន្ទុក (គស១៥១២) ហើយ​ត្រូវ​ទ័ព​របស់​ស្ដេច​កន​ធ្វើ​គត់​បាន​នៅ​ទី​នោះ។

ក្រោយ​ពី​បាន​ជ័យជំនះ​ហើយ ស្ដេច កន ​បាន​ប្រកាស​ខ្លួន ជា​ព្រះមហាក្សត្រ​នៃ​ប្រទេស​កម្ពុជា ដោយ​មាន​រាជ​នាម​ថា ព្រះ​ស្រី​ជេដ្ឋា​ធិរាជ​រាមា​ធិបតី គង់​នៅ​ក្រុង​ស្រី​ស​ឈរ ហើយ​ក្រោយ​មក នៅ​ឆ្នាំ ១៥១៤ ព្រះអង្គ​ បាន​កសាង​រាជធានី ថ្មី​មួយ​ទៀត នៅ​ចន្លោះ​ត្បូង​ឃ្មុំ និង​ខេត្ត​បា​ភ្នំ ត្រង់​ភូមិ​ស្រឡប់​ដែល​ព្រះអង្គ​ទ្រង់​ប្រទាន​នាម​ថា "ក្រុង​ស្រឡប់​ពិជ័យ​ព្រៃ​នគរ"

បី​ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក រាជធានី​នេះ​មាន​ប្រជារាស្ត្រ​មក​រស់​នៅ​កុះករ កាន់​តែ​ច្រើន​ឡើង ជាង​រាជធានី​ចាស់។ ប្រទេស​ជាតិ​បាន​ទទួល​​សុខ​សន្តិភាព ហើយ​ពួក​បរទេស​ជា​ច្រើន បាន​ចូល​មក​ធ្វើ​ទំនាក់​ទំនង ខាង​ពាណិជ្ជកម្ម។ ប្រាក់​ស្លឹង​សញ្ញា​រូប​នាគ​ត្រូវ​បាន​បោះពុម្ព ឲ្យ​ប្រើ​ពាស​ពេញ​ផ្ទៃ​ប្រទេស ដើម្បី​សម្រួល​វិស័យ ពាណិជ្ជកម្ម​ក្នុង និង​ក្រៅ​ប្រទេស។

ប្រជានុរាស្ត្រ​មាន​ជីវភាព​ខ្ពស់​ជាង​មុន ដោយសារ​វិធានការណ៍​មួយ​ចំនួន​របស់​ស្ដេច​កន ដូច​ជា​បន្ធូរបន្ថយ​ពន្ធដារ បន្ថយ​ពិន័យ ព្រម​ទាំង​កែ​ប្រែ​ច្បាប់​ព្រហ្ម​ទណ្ឌ ឲ្យ​មាន​លក្ខណៈ​ធូរ​ស្រាល​ជាង​មុនជា​ដើម។ ប្រវត្តិ​វិទូ​ខ្លះ បាន​សង្កត់​សេចក្ដី​ថា នៅ​សម័យ​នោះ​អាណា​ប្រជានុរាស្ត្រ​បាន​សុខ​សម្បូរ​សប្បាយ​ថែម​ទៀត​ផង៕


រមណីយដ្ឋាននេះគឺជាអតីតរាជធានីនៃអំឡុងពេលមុនអង្គរ។ វាត្រូវបានគេជ្រើសរើសជារាជធានីឡើងវិញនៅសតវត្សរ៍ទី១៦ ក្នុងអំឡុងរជ្ជកាលនៃហ្លួងព្រះសេ្តចកន (ស្តេចដែលមានឈ្មោះថា ព្រះបាទស្រីជេដ្ឋា)ផងដែរ។ បន្ទាប់មកវាត្រូវបានគេហៅថា ក្រុងស្រឡប់ពិជ័យបន្ទាយព្រៃនគរ ហើយក្រោយមកក្នុងរយៈពេលខ្លី “បន្ទាយព្រៃនរគ” រហូតដល់ឥឡូវនេះ។

រមណីយដ្ឋានហ្លួងព្រះសេ្តចកនមានកំពែងព័ន្ធជុំវិញរាងការេប្រវែង ២,៥០០ម៉ែត្រ ក្នុងមួយជ្រុងៗ។ នៅសតវត្សរ៍ទី១៦ ហ្លួងព្រះស្តេចកន បានកសាងកំពែងព្រះវិហារវត្តអារាមមួយក្នុងបន្ទាយ និងកសាងវត្តមួយ ហើយយកមាសខ្មៅសាងព្រះពុទ្ធរូបមួយអង្គមានព្រះភ្នែន ១២ធ្នាប់ កម្ពស់២០ធ្នាប់តម្កល់ក្នុងព្រះប្រាសាទនោះ។

ស្រីជេដ្ឋា ឬ ស្ដេចកន (អង់គ្លេស: Srei Chedtha or Sdach Korn) (ប្រ.ស|គ.ស ០០០០-១៥២៥) រជ្ជកាលគ្រងរាជ (គ.ស ១៥១២-១៥២៥) ព្រះអង្គជាព្រះជេដ្ឋា (បងថ្លៃ) របស់ ស្រីសុគន្ធបទ ទ្រង់ឡើងសោយរាជសម្បត្តិ ដោយការធ្វើរដ្ឋប្រហារ ហើយគ្រងរាជ ក្នុងឆ្នាំវក ចត្វាស័ក ព.សករាជ ២០៥៦ ត្រូវនិង គ.សករាជ ១៥១២ ត្រូវនិង មហាសករាជ ១៤៣៥ ទ្រង់មានព្រះនាមហៅថា "ព្រះស្រីជេដ្ឋាធិរាជ រាមាធិបតី" និង បានផ្លាសរាជធានីមកចន្លោះដូនតី ស្រុកត្បូងឃ្មុំ (បច្ចុប្បន្ន: ខេត្តត្បូងឃ្មុំ) ក្នុងឆ្នាំ ១៥១៦ នៃគ.សករាជ ដែលមានរាជធានីឈ្មោះថា "ស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ" ។


គ.សករាជ ១៥១២ ស្ដេចកន បានលើកទ័ពចំនួន ៨០,០០០ (៨មុឺននាក់) វាយចូលរាជធានីទួលបាសាន ស្រុកស្រីសន្ធរ (បច្ចុប្បន្ន: កំពង់ចាម) ពញ្ញាកៅ ដែលជាមេទ័ពធំ បានលើកទ័ពវាយចូលរាជធានីចំនួន ៥ច្រកទ្វារ ដែលមានកងទ័ព ស្រីសុគន្ធបទ ចំនួន ៥០,០០០ (៥មុឺននាក់) ចាំការពាររាជធានី ដោយសារតែកំពែងក្រុង មានកំពស់ទាប ទើបធ្វើឱ្យកងទ័ព ស្ដេចកន ងាយស្រួលក្នុងការវាយបំបែករាធានីទួលបាសាន ត្រឹមរយៈពេលខ្លី តែ១០ ថ្ងៃប៉ុនណោះ ស្រីសុគន្ធបទ បានរត់ភៀសខ្លួន ទៅតាំងបន្ទាយនៅ ស្រុកស្ទឹងសែន (បច្ចុប្បន្ន: កំពង់ធំ) និង យកគ្រឿងសោយរាជទាំង៥ ទៅជាមួយផងដែរ ហើយបានឈរជើងនៅទីនោះអស់រយៈពេល ២ឆ្នាំ ទើបត្រូវបាន ស្ដេចកន លើកទ័ព ៥០,០០០ (៥មុឺននាក់) វាយចូល បន្ទាយស្ទឹងសែន ពីយប់អាធ្រាត ហើយធ្វើឃាតបាន នៅឆ្នាំ ១៥១៤ នៃគ.សករាជ ដោយស្ដេចកន មិនអាចរកឃើញនូវ គ្រឿងសម្រាប់រាជទាំង ៥ ទើបមិនអាចឡើងសោយរាជជាផ្លូវការណ៍ក្នុងពេលនោះ ដោយពន្យាពេល ២ ឆ្នាំ ដើម្បីរងចាំនៅគ្រឿងសោយរាជទាំង ៥ ថ្មៃធ្វើរួច ទើបអាចឡើងសោយរាជជាផ្លូវការណ៍បាន ក្នុងឆ្នាំ ១៥១៦ នៃគ.សករាជ ដោយមានព្រះនាម ក្នុងរាជថា "ព្រះស្រីជេដ្ឋាធិរាជ រាមាធិបតី" ហើយស្ដេចកន សោយរាជបានតែ ៣ខែ ប៉ុនណោះត្រូវ ចន្ទរាជា លើកទ័ពចំនួន ចំនួន ៣០,០០០ (៣មុឺននាក់) វាយឡោមព័ទ្ធ បណ្ដេញ ចេញពីរាជធានីទួលបាសាន ទៅតាំងបន្ទាយនៅ ចន្លោះដូតី នា ស្រុកត្បូងឃ្មុំ ក្នុងអំឡុងពេលនោះផងដែរ ។

ក្រោយពេល ស្រីជេដ្ឋា ត្រូវបាន ចន្ទរាជា លើកទ័ព វាយបណ្ដេញចេញពី រាជធានី ទួលបាសាន ស្រីជេដ្ឋា និងកងទ័ពបានភៀសខ្លួនទៅភាគខាងកើត ទៅបោះបន្ទាយថ្មីមួយត្រង់ ចន្លោះដូនតី នា ស្រុកត្បូងឃ្មុំ និងបានបង្កើតរាជធានីថ្មី ឈ្មោះថា "ស្រឡប់ (ជនជាតិ សួយ/សួង ឬ ក្រុងសួង)  ដូនតី(ជនជាតិ ក្រែក ស្រុកពញ្ញាក្រែក)  ពិជ័យ ព្រៃនគរ" បន្ទាយថ្មីព្រះស្ដេចកន មានកំពែងព័ទ្ធជុំវិញ រាងបួនជ្រុង មានដាំដើមឬស្សីកំរាស ២សិន ដោយស្មើនិង ៨០ ម៉ែត្រ (80m) និងមានកម្ពស់ ១៥ហត្ថ ដោយស្មើនិង កម្ពស់ ៧.៥ ម៉ែត្រ (7.5m) និងមានប្រវែងសរុប ២.៥ គ.ម (2.5km) ដែលជាបន្ទាយការពារដ៏រឹងមាំមួយ មិនងាយនិងវាយចូលបំបែកបាន ។ មួយឆ្នាំបន្ទាប់ពី ព្រះស្ដេចកន វាយបកត្រឡប់ទៅកាន់ ព្រះចន្ទរាជា និងបានដុតបំផ្លាញរាជធានីទួលបាសាន និង ព្រះបរមរាជវាំង ក្នុងឆ្នាំ ១៥១៧ នៃគ​.សករាជ ហើយព្រះចន្ទរាជា និងកងទ័ពបានដកត្រឡប់ទៅបន្ទាយមុឺនជ័យ ស្រុកបាកាន (បច្ចុប្បន្ន: ពោធិសាត់) វិញ ក្នុងឆ្នាំ​ដដែលស្ដេចទាំងពីរបានបើកកិច្ចចរចាររកសន្តិភាពមិនធ្វើសង្គ្រាមនិងគ្នា ដើម្បីទុកពេលប្រមូលស្បៀង និងបង្កើនកងទ័ពឡើងវិញ ដែលផ្អាកការធ្វើសង្គ្រាមនិងគ្នា រយៈពេល ៣ឆ្នាំ រហូតដល់ឆ្នាំ ១៥២០ នៃគ.សករាជ ទើបទ័ព ព្រះស្ដេចកន បើកការវាយប្រហារជាមុនទៅលើ ព្រះចន្ទរាជា ត្រង់ ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង

សមរភូមិ កំពង់ឆ្នាំង Kampong Chhnang Battlefield

ក្នុងឆ្នាំ ១៥២០ នៃគ.សករាជ ស្រីជេដ្ឋា ទ្រង់បានសុបិនឃើញ ព្រះចន្ទចាប់រះបញ្ច្រាសទិស ដោយព្រះចន្ទនោះបានរះពីទិសខាងលិច ផ្ទៃពពកឡើងអព្ទខ្មៅមីដេដាស ភ្លៀងធ្លាក់ជាគ្រាប់ភ្លើង ធ្លាក់មកដុតបំផ្លាញរាជវាំងរបស់អង្គ ក្រោយសុបិនឃើញបែបនេះ ស្រីជេដ្ឋា ឱ្យគណៈព្រះគ្រូបរោហិត ទស្សន៍ទាយ នូវព្រះសុបិននេះ គណៈព្រះគ្រូ មានពំនោលថា សុបិននេះនិងនាំមកគ្រោះកាចដល់ព្រះអង្គនៅថ្ងៃខាងមុខ ដូចនេះព្រះអង្គត្រូវកំចាត់គ្រោះកាចនេះជាមុន ដែលយកសុបិននេះទៅធៀបនិង ចន្ទរាជា ដែលកំពុងមានឥទ្ធិពលប្រជែងអំណាចជាមួយព្រះអង្គជាខ្លាំងនៅភាគខាងលិចនេះ ។

ក្រោយផ្អាកសង្គ្រាម៣ឆ្នាំ ពីឆ្នាំ (១៥១៧-១៥២០) ព្រះស្រីជេដ្ឋា បានប្រមូលកងទ័ពចំនួន ១២០,០០០ (១២មុឺននាក់) និងបានចែកជាពីរកងពល ដែលកងពលទី១ មានចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយមេទ័ព "ចៅពញ្ញាលំពាំង" ឱ្យទៅបោះបន្ទាយនៅ ស្រុកសំរោងទង (បច្ចុប្បន្នជា ខេត្តកំពង់ស្ពឺ) និង កងពលទី២ មានចំនួន ៣០,០០០ (៣មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយមេទ័ព ខ្លាំងពូកែរបស់ព្រះស្រីជេដ្ឋា នាម "ពញ្ញាកៅ" ឱ្យទៅបោះបន្ទាយនៅ ភូមិជ័យសួគ៌ (បច្ចុប្បន្នជា វត្តវិហារសួគ៌ ខេត្តកណ្ដាល) ។ ក្រោយប្រមូលកងទ័ពដ៏សំបើម កងទ័ពព្រះស្ដេចកន ចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយមេទ័ព "ចៅពញ្ញាលំពាំង" បានចេញពីសំរោងទង បើកការវាយប្រហារជាមុនទៅលើ ចន្ទរាជា ត្រង់សមរភូមិ វាលសាបអង្កាម ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ពេលនោះមេទ័ព ២រូប របស់ព្រះចន្ទរាជា នាម "ឧកញាចក្រីកែវ" និង "ឧកញ៉ា​វង្សាអគ្គរាជ" បានដឹកនាំទ័ព ចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) មកចេញច្បាំងតទល់ យ៉ាងខ្លាំងក្លា ស្នូរសម្លេងព្រួញដាវលំពែង និងស្នូរកាំភ្លើងធំ លាន់រំពងពេញសមរភូមិកំពង់ឆ្នាំង រំពេចនោះ កងទ័ពជំនួយ របស់ចន្ទរាជា ដែលបង្កប់ខ្លួនក្នុងព្រៃចំនួន ១០,០០០ (១មុឺននាក់) ផ្សេងទៀត បូករួមនិងដំរីចម្បាំង ចំនួន ១៤០ក្បាល ដឹកនាំដោយ ពញ្ញាមុឺនពេជ្រ ដែលជាមេទ័ពធំ របស់ចន្ទរាជា ដែលបង្កប់នៅខាងក្រោយកងទ័ព "ចៅពញ្ញាលំពាំង" របស់ស្រីជេដ្ឋា បានសំរុកចេញមកវាយគាបទ័ពស្រីជេដ្ឋាពីផ្នែកខាងក្រោយ ឱ្យបែកបាក់បរាជ័យ រត់ភៀសខ្លួនទៅបោះបន្ទាយនៅ ចតុមុខ (បច្ចុប្បន្នជា ក្រុងភ្នំពេញ

ការបាត់បង់ បន្ទាយចតុមុខ Loss of Chaktomuk Fort

ក្រោយពេល កងទ័ព ស្រីជេដ្ឋា ដែលដឹកនាំដោយ ចៅពញ្ញា លំពាំង បរាជ័យនៅសមរភូមិ កំពង់ឆ្នាំង កងទ័ពបានដកថយទៅបន្ទាយចតុមុខ (បច្ចុប្បន្ន: ភ្នំពេញ) ដែលមានកងទ័ពចំនួន ១០,០០០ (១មុឺននាក់) ចាំការពារនៅទីនោះ ។ គ.សករាជ ១៥២១ កងទ័ព ចន្ទរាជា ចំនួន ៣០,០០០ (៣មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយមេទ័ព ចំនួន ២រូប គឺមេទ័ព "ឧកញា ចក្រីកែវ" និង "ឧកញ៉ា វង្សាអគ្គរាជ" បានបើកការវាយប្រហារទៅលើ ចៅពញ្ញា លំពាំង ។ ចំនួនកងទ័ព ចន្ទរាជា ដែលលើស ២ដង នៃទ័ព ស្រីជេដ្ឋា បានវាយបែកបន្ទាយចតុមុខ និង បានធ្វើឃាត ចៅពញ្ញា លំពាំង ផងដែរ ។ ហើយកងទ័ព ចន្ទរាជា បានចេញបង្ហួសទៅវាយយក ស្រុកបាទី (បច្ចុប្បន្នជា ខេត្តតាកែវ) បន្ថែមទៀត ក្រោយមក ព្រះចន្ទរាជា បានប្រកាសឱ្យ ចៅហ្វាយស្រុកនាតំបន់ កម្ពុជាក្រោម ទាំងអស់ ត្រូវរក្សាទ័ពឱ្យនៅអព្យាក្រិត បើពុំនោះទេ ចន្ទរាជា និងច្បាំងស្លាប់រស់ដល់ទីបញ្ចប់ក្នុងសង្គ្រាមនេះ ដោយសារតែ ចៅហ្វាយស្រុក មួយចំនួន នៅកម្ពុជាក្រោម ខ្លាចនៅឥទ្ធិពលរបស់ ស្ដេចនៃអាណាចក្រខាងលិច ដូចច្នេះ ពួកគេមិនហ៊ានចងសម្ព័នមិត្តជាមួយ ស្រីជេដ្ឋា នោះទេ ដូចនេះហើយ ស្រីជេដ្ឋា បានបាត់បង់នៅការគាំទ្រ ពីកងទ័ពខ្មែរកម្ពុជាក្រោមទាំងស្រុង ។ 

ជ័យជំនះ នៅទន្លេមុខបួន Victory at the Four Rivers

ក្រោយពេលដែល ព្រះស្រីជេដ្ឋា បានទទួលដំណឹងថា ក្មួយរបស់ខ្លួន "ចៅពញ្ញាលំពាំង" បានស្លាប់ក្នុងបន្ទាយចតុមុខ ដោយទ័ព ចន្ទរាជា ព្រះអង្គ​ទ្រង់ពិរោធ (ខឹង) ជាខ្លាំងបានផ្ញើចុតហ្មាយទៅមេទ័ពធំរបស់ខ្លួន "ពញ្ញាកៅ" ដែលបោះទ័ពនៅ ភូមិជ័យសួគ៌ (បច្ចុប្បន្ន: កណ្ដាល) ឱ្យលើកទ័ពទៅសងសឹកឱ្យខ្លួនជាប្រញាប់ ក្នុងឆ្នាំ ១៥២២ នៃគ.សករាជ កងទ័ព ពញ្ញាកៅ ចំនួ​ន ៣០,០០០ (៣មុឺននាក់) បានឆ្លងទន្លេមកត្រើយខាងលិច ពញ្ញាកៅ បានចែកកងទ័ពជាពីរកង កងទី១ ១៥,០០០ (១មុឺន ៥ពាន់នាក់)​ ជាទ័ពជើងគោក ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញា​ស្រាល" និង "ជហ្វាវាំងជុំ" លើកទៅបង្កប់នៅ បឹងពោងពាយ ខាងជើងភ្នំពេញ ចំណែកឯ ពញ្ញាកៅផ្ទាល់ ដឹកនាំកងទី២ ១៥,០០០ (១មុឺន ៥ពាន់នាក់) ជាមួយនិងទូកចម្បាំង ៦០ គ្រឿង វាយចូលចំណតផែទូក របស់ព្រះចន្ទរាជា​នៅ ជ្រោយពន្លា (បច្ចុប្បន្នជា ជ្រោយចង្វា​រ) កងទ័ព​ជើងទឹក ពញ្ញាកៅ មានភាពខ្លាំងក្លាណាស់បានដេញវាយទ័ពជើងទឹករបស់ ចន្ទរាជា ដែលដឹកនាំដោយមេទ័ព "វិបុលរាជ" និង មេទ័ព "ប្រទសរាជ" ទៅដល់តំបន់ព្រែកព្នៅ ទើបមេទ័ពធំរបស់ ចន្ទរាជា​ នាម "ពញ្ញា​មុឺនពេជ្រ" ដែលតាំងបន្ទាយនៅព្រែកតាទែន បានចេញមកជួយទ័ពខ្លួនទាំងពីរ ។​ ពញ្ញាកៅ ឃើញដូច្នេះ ក៏ប្រើល្បិចធ្វើជាចាញ់ដកថយទៅក្រោយវិញដើម្បី ឱ្យ ពញ្ញា​មុឺនពេជ្រ មកដេញតាមកងទ័ពខ្លួន ។ ពញ្ញា​ស្រាល និង ជហ្វាវាំង ដែលបង្កប់នៅ បឹងពោងពាយ ខាងជើងភ្នំពេញ យល់សេចក្ដីដូចនេះ ក៏លើកទ័ព ជាមួយកងពលព្រួញ និង កាំភ្លើងធំ ទៅវាយគាបទ័ព ពញ្ញា​មុឺនពេជ្រ ពីក្រោយត្រង់ទន្លេមុខបួន នៅទីបំផុតក៍ធ្វើឃាត ពញ្ញា​មុឺនពេជ្រ បាននៅពេលនោះ ហើយក៏ជាជ័យជំនះដំបូងរបស់ ព្រះស្រីជេដ្ឋា ផងដែរ ដែលអាចសម្លាប់នៅមេទ័ពធំ របស់ចន្ទរាជា ។ ដោយសារតែ កងទ័ពស្រីជេដ្ឋា បានដាច់ស្បៀង និងនឿយហត់ជាច្រើនថ្ងៃផងនោះ ពញ្ញាកៅ ដែលជាមេទ័ពធំ បានសំរេចចិត្តទៅបោះបន្ទាយនៅ ស្រុកកំពង់សៀម (បច្ចុប្បន្ន: ខេត្តកំពង់ចាម) ដែលមានទ័ពសេសសល់ត្រឹមតែ ១០,០០​០ (១មុឺននាក់) ប៉ុនណោះដែលបោះជំរុំទ័ពនៅតំបន់នេះ ។

សមរភូមិ កំពង់ចាម (គ.ស ១៥២៣) Kampong Cham Battlefield (AD 1523)

គ.សករាជ ១៥២៣ ចន្ទរាជា បានប្រកាសសង្គ្រាម និង ស្រីជេដ្ឋា ហើយបាននាំទ័ព ១០៥,០០០ (ជាង ១ សែននាក់) វាយចូលជំរុំទ័ព ស្រីជេដ្ឋា នៅ ស្រុកកំពង់សៀម ស្រីជេដ្ឋា បានប្រមូលទ័ពសេសសល់ ៨០,០០០ (៨មុឺននាក់) ចែកចេញជា ប្រាំកងពល កងទី១ ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញា​ព្រំវៀង" មានចំនួន ១៥,០០០ (១មុឺន ៥ពាន់នាក់) ជាកងទ័ពជួរមុខ កងទី២ ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញា​ពេញ" មានចំនួន ១០,០០​០ (១មុឺននាក់) កងទី៣ ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញា​នួន" មានចំនួន ១០,០០​០ (១មុឺននាក់) កងទី៤ ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញាទន់" មានចំនួន ១០,០០​០ (១មុឺននាក់) ជាកងទ័ពជួរក្រោយ និងកងទី៥ ដឹកនាំដោយ "ពញ្ញាផាតស្រាល" និង "ពញ្ញាវិបុលរាជ" មានចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) ជាមួយនិងទូកចម្បាំង ៣០០ គ្រឿង ជាកងទ័ពជើងទឹក ចេញទៅការពារបន្ទាយនៅ ស្រុកកំពង់សៀម ដែលជាទីតាំងនៃសមរភូមិកំពង់ចាម ។ រីឯ ស្រីជេដ្ឋាកាន់ទ័ព ហ្លួងដោយផ្ទាល់ ចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) និងចាត់ឱ្យ មេទ័ព​ធំ "ពញ្ញាកៅ" និង "ជហ្វាវាំង" ដឹកនាំទ័ព ចំនួន ២០,០០០ (២មុឺននាក់) បូករួមទាំងទ័ពហ្លួងបាន ចំនួន ៤០,០០០ (៤មុឺននាក់) នៅចាំការពារបន្ទាយ "ស្រឡប់ពិជ័យ" នា ស្រុកត្បូងឃ្មុំ ។ ដូចនេះ​កងទ័ពសរុបដែលការពារបន្ទាយ ស្រុកកំពង់សៀម របស់ស្រីជេដ្ឋា មានចំនួន ៦៥,០០០ (ជាង ៦មុឺននាក់) ទូកចម្បាំង ៣០០ គ្រឿង របស់ចន្ទរាជា បានទម្លាក់ក្ដោង លយកាំភ្លើងធំបាញ់ មកទូកចម្បាំង របស់កងទ័ពស្រីជេដ្ឋា ទ័ពជើងទឹករបស់ ស្រីជេដ្ឋា បានទៅប្រកៀក និងដាក់កាំភ្លើងធំបាញ់ តបត ត្រឡប់ទៅវិញ ទូកង ដាក់ចំនុះកងទ័ព របស់ចន្ទរាជា ជាង ៧០០ ទូក បានអែបច្រាំងទម្លាក់ទ័ព ឧកញ៉ា ឃ្លាំងមឿង ដឹកនាំទ័ពកងកាំភ្លើងវែង កងព្រួញ កងលំពែង និង ទ័ពសេះ ៥០០ក្បាល វាយចូលបន្ទាយស្រុកកំពង់សៀម ដោយសារតែ ចំនួនកងទ័ពដ៏ច្រើនផងដែរនោះ នៅទីបំផុតកងទ័ពជាង១សែននាក់ របស់ចន្ទរាជា បានវាយបែកបន្ទាយ ស្រុកកំពង់សៀម របស់ស្រីជេដ្ឋា នៃសមរភូមិកំពង់ចាម ដែលជាព្រឹត្តិការណ៍នៃសង្គ្រាមផ្ទៃក្នុងដ៏ធំក្នុងកំណត់ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជា ។

ស្រីជេដ្ឋា និង ចន្ទរាជា នៃសង្គ្រាមចុងក្រោយ Srei Chedtha & Chan Reachea of Final War

ក្រោយពេល ស្រីជេដ្ឋា និង ចន្ទរាជា ធ្វើសង្គ្រាមយ៉ាងធំនៅសមរភូមិ ស្រុកកំពង់សៀម កងទ័ព​ទាំងសងខាង បានខូចខាតសំភារៈសឹកអស់ជាច្រើន ដូចនេះ​ក្នុងឆ្នាំ ១៥២៣ នៃគ.សករាជ ស្ដេចទាំង២ បានចាត់បេសកជន ទាំងសងខាង​ឱ្យទៅបញ្ជារទិញ កាំភ្លើងធំ (Cannons) ពីពួក "ប៉តទុយហ្គេស" (Portuguese) នៅជ្រោយម៉ាឡាកា (Malacca) នាឧបទ្វីប​ម៉ាឡេ (Malay Peninsula) ដែលត្រូវ បាន (Record ទុកដោយប្រវត្តិវិទូ នៅស.វទី១៦​) ខាងព្រះចន្ទរាជា បញ្ជារទិញបាន កាំភ្លើងធំ ១០០ (១រយដើម) និងកាំភ្លើងវែងខ្លី ចំនួន ១០០០ (១ពាន់ដើម​) ទុករក្សាក្នុងបន្ទាយ ចំណែកឯ ព្រះស្រីជេដ្ឋា បញ្ជារទិញបាន កាំភ្លើងធំ ១៥០ (១រយហាសិបដើម) និងកាំភ្លើងវែងខ្លី ចំនួន ២០០០ (២ពាន់ដើម​) ទូកសំពៅខាងព្រះស្រីជេដ្ឋា ដែលដឹកកាំភ្លើងធំ ១៥០ដើម និង កាំភ្លើងវែងខ្លី ចំនួន ២០០០ (២ពាន់ដើម​) ត្រូវបានស្ទាក់ចាប់បាន នៅ ស្រុកពាម (ពួកដាយវៀតហៅ៖ ម៉ាងខម) (Đại Việt call: Mán Khảm) មានន័យថា "ពាមខ្មែរ" នា កម្ពុជា​ក្រោម ហើយក្រមការខេត្តបានបញ្ជូនថ្វាយ ចន្ទរាជា ដូចនេះខាង ស្រីជេដ្ឋា មិនមានសញ្ញវុធសម្រាប់ផ្គត់ផ្គង់កងទ័ពនោះទេ ។

សមរភូមិ​ទន្លេបិទ (គ.ស ១៥២៤) Tonle Bet Battlefield (AD 1524)

ក្រោយពេល កងទ័ពស្រីជេដ្ឋា បរាជ័យនៅសមរភូមិស្រុកលំពង់សៀម ស្រីជេដ្ឋា បានដកទ័ព ២០,០០០ (២មុឺននាក់) ដោយផ្ទាល់ ទៅបោះបន្ទាយនៅ ទន្លេបិទ (បច្ចុប្បន្ន: ស្រុកមេមត់, ខេត្តត្បូងឃ្មុំ) ទុកឱ្យពញ្ញាកៅ និង ជហ៊្វាវាំងជុំ រក្សាទ័ព ៦០,០០០ ( ៦មុឺននាក់) នៅចាំការពារបន្ទាយស្រឡប់ដូនតី ។ គ.សករាជ ១៥២៤ ទ័ពចន្ទរាជាចំនួន ៤០,០០០ (៤មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយ ពញ្ញាទេព បានវាយចូលជំរុំទ័ព ស្រីជេដ្ឋា នៅសមរភូមិទន្លេបិទ កងទ័ពទាំងពីរបានច្បាំងគ្នាពីវេលាព្រឹករហូតដល់ថ្ងៃរសៀល ដំណឹងច្បាំងគ្នាបានដឹងទៅដល់ ពញ្ញាកៅ, ទើបពញ្ញាកៅ បាននាំទ័ព ៥០,០០០ (៥មុឺននាក់) ចេញមកវាយរំដោះ ស្រីជេដ្ឋា វាយសម្រុកចេញពីការឡោមព័ទ្ធ ទៅជួបនិង ទ័ពបង្កប់របស់ចន្ទរាជានៅ ព្រៃវែង ចំនួន ៥០០០ (៥ពាន់នាក់) ដឹកនាំដោយ ឧកញ៉ា មហាមន្រ្តីបែន វាយស្ទាក់ពីមុខ ពញ្ញាកៅ​ឃើញដូចនេះ ក៏ឱ្យព្រះស្រីជេដ្ឋា ស្រូតទៅបន្ទាយស្រឡប់ពិជ័យមុន ខ្លួននៅចាំច្បាំងការពារជាមួយ ឧកញ៉ា​បែន ហើយពញ្ញាកៅ ក៏ចោលលំពែងត្រូវ ឧកញ៉ា​បែន ស្លាប់ក្នុងពេលនោះ ហើយក៏ត្រឡប់មកដល់ក្នុងបន្ទាយស្រឡប់ពិជ័យវិញ ចំណែកឯទ័ពឪពុកក្មេក របស់ ព្រះស្រីជេដ្ឋា ចំនួន ៤០,០០០ (៤មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយ ពញ្ញាកំហែង នៅស្រុកសៀមប៉ោយ (បច្ចុប្បន្នជា ស្រុកសៀមប៉ាង ខេត្តស្ទឹងត្រែង) ដែលត្រៀមលើកមកជួយ ស្រីជេដ្ឋា ត្រូវទ័ពចន្ទរាជា ចំនួន ៥០,០០០ (៥មុឺននាក់) ដឹកនាំដោយ ពញ្ញាភក្ដី បានលើកទៅស្ទាក់កងទ័ព ពញ្ញាកំហែង វាយធ្វើឃាតបាននៅពេលនោះទៅ ។

ការបរាជ័យ របស់ស្រីជេដ្ឋា Srei Chedtha's failure

គ.សករាជ ១៥២៥ ចន្ទរាជា បានលើកកងទ័ព ចំនួន ១៤០,០០០ (១៤មុឺននាក់) វាយចូលបន្ទាយ "ស្រឡប់ដូនតី​" របស់ ស្រីជេដ្ឋា ដែលមានកងទ័ព​យាមការ ចុងក្រោយក្នុងបន្ទាយតែ ៤០,០០០ (៤មុឺននាក់) ប៉ុនណោះ នៅសមរភូមិ ស្រុកត្បូងឃ្មុំ កងទ័ព ចន្ទរាជា​ បានឡោមព័ទ្ធ បន្ទាយស្រឡប់ដូនតី អស់វេលា ១៥ ថ្ងៃ ដោយបន្ទាយនេះខ្ពស់ពិបាកនិងវាយចូលពេក ចន្ទរាជា បានចាត់ពលសេនា ឱ្យប្រកាសរាជសារ ដោយមានពំនោលថា រាល់ជនទាំងឡាយណា ដែលអាចចាប់ ឬ សម្លាប់ស្ដេចកនបាន និង មានប្រាក់រង្វាន់ ហើយលើកយស័ក្តជាចៅហ្វាយស្រុកត្បូងឃ្មុំនេះ ក្រោយមន្ត្រីប្រកាសរាជសារនៅមុខបន្ទាយស្ដេចកនចប់ ប៉ុន្មានថ្ងៃក្រោយមក ស្រីជេដ្ឋា ក៏បានសោយទីវង្គត់ ដោយត្រូវប្អូនថ្លៃរបស់ខ្លួននាម "មន្ត្រី​ដូន កែវ" លួចធ្វើឃាតដោយកាត់ក្បាល បូករួមទាំងពញ្ញាកៅ និងបក្សពួកទាំងអស់នៃមន្ត្រីជំនិតទាំង ២៥ នាក់ យកទៅថ្វាយ ព្រះចន្ទរាជា ដោយក្ដីអំណរនិងជ័យជំនៈនេះ តាមការសន្យា ទ្រង់បានលើកយ័ស្ដ "មន្ត្រី​ដូនកែវ" ជា ពញ្ញាដូនកែវ មានឋានៈជាចៅហ្វាយ ស្រុកត្បូងឃ្មុំ នេះ ចំណែកឯ​ក្បាលព្រះស្ដេចកន និងបក្សពួកទាំង ២៥ នាក់ ត្រូវបានយកទៅដោតនៅមុខកំពែងបន្ទាយ ស្រឡប់ដូនតី នេះតែម្ដងទុកជាបម្រាម ។

សេដ្ឋកិច្ច និង សង្គមកិច្ច Economy and Social Affairs

នៅក្នុងរាជ ស្រីជេដ្ឋា ទ្រង់បានបោះពុម្ភនៅរូបបិយប័ណ្ណ ផ្សេង សម្រាប់សេដ្ឋកិច្ចរបស់ទ្រង់ ដែលរូបបិយប័ណ្ណនោះ មានឈ្មោះថា "ប្រាក់ស្លឹង" ដែលគេយកប្រាក់សុទ្ធទៅរំលាយជាមួយស្ពាន់ ហើយគេសង្កត់ពុម្ភជាប្រាក់កាស ដែលមានរូបសត្វ ក្ដាម នាគ ឬ ប្រាសាទ ។ ក្នុងឯកត្តា តម្លៃនៃប្រាក់ស្លឹង ដោយកំណត់ ១ស្លឹង ស្មើនិង ២០សេន, ៤ស្លឹង ទើបស្មើនិង ១បាត នៃតម្លៃរូបិយប័ណ្ណរបស់ ចន្ទរាជា ។ ដូចនេះហើយ ទំហំសេដ្ឋកិច្ចក្នុងរាជរបស់ ស្រីជេដ្ឋា ទាបជាង ទំហំសេដ្ឋកិច្ចរបស់ ចន្ទរាជា ៤ដង បើធៀបនិងការដោះដូររូបិយប័ណ្ណ ។មានការលើកឡើងជាច្រើនរបស់អ្នកប្រវត្តិវិទូរផ្នែកនយោបាយមួយចំនួន នៅកម្ពុជា បានក្លែងប្រវត្តិសាស្ត្រពិតកម្ពុជាថា កម្ពុជាទើបតែមានរូបបិយប័ណ្ណដំបូងក្នុងរាជ ស្រីជេដ្ឋា នោះទេ នេះជាការឡើងជាឯកតោភាគីសុទ្ធសាធ មានប្រវត្តិវិទូរបរទេសជាច្រើន បានធ្វើកំណត់ត្រា ជាមួយអជីករកម្ពុជាក្នុងការលក់ទិញដូរវត្ថុបុរាណ ក្នុងនោះកំណត់ត្រាទៅលើរូបបិយប័ណ្ណរបស់កម្ពុជាពីមុនៗមក ត្រូវបានគេដឹងថា កម្ពុជាមានរូបបិយប័ណ្ណផ្ទាល់ខ្លួន តាំងពីសម័យអង្គរមកម៉្លេះ ឬ មុនសម័យអង្គរទៅទៀត ។ មានការក្សាទុកនៅ រូបិយប័ណ្ណ ប្រាក់កាសរបស់កម្ពុជាមួយចំនួន នៅតាមសារៈមន្ទីរ នាក្រៅប្រទេសផងដែរ ដូចជា សារៈមន្ទីរ American Numismatic Society ។[១២]កំណត់ត្រា របស់លោក Michel Tranet

អំពីរូបបិយប័ណ្ណ ប្រាក់ស្លឹង ក្នុងសម័យស្ដេចកន គ.សករាជ ១៥១២ - ១៥២៥ ទោះជាមានការលើកឡើងថា ប្រាក់ស្លឹង ជាប្រាក់ដែលប្រើសម្រាប់ស្ថានភាពយ៉ាប់យឺន ក្នុងវិបិត្តសង្គ្រាមក្នុងស្រុកក្ដី ក៏ប៉ុន្តែពុំមែនមានន័យថា នេះជាលើកទីមួយដែលប្រជាជនខ្មែរទើបតែចេះប្រើរូបបិយវត្ថុនោះឡើយ កុំភ្លេចថា ពាក្យ តម្លឹង ត្រូវបានកត់ត្រាដោយសិលាចរឹកមួយចំនួន នាសម័យបុរេប្រវត្តិ និង សម័យកាលអង្គរ ទោះបីជាទូទៅការទិញដូររូបបិយវត្ថុ ដោយ មាស ប្រាក់ ឬ វត្ថុផ្សេងៗទៀត ដូចជា ចាន ឆ្នាំង សំពត់ សត្វពាហណៈ ក៏ដោយ ជាការពិតណាស់ សម័យកាលចាប់ពីនគរភ្នំ ពីស.វទី១ ដល់ ស.វទី៧ ត្រូវបានជឿថា មានការប្រើប្រាក់កាស ធ្វើអំពី មាស ប្រាក់ ស្ពាន់ សំណរ រួចស្រេចទៅហើយ ដូចច្នេះ ការលើកឡើងរបស់ក្រុមប្រវត្តិវិទូរនយោបាយ ដែលអះអាងថា ស្ដេចកន បានបោះពុម្ភប្រាក់ស្លឹងជារូបបិយប័ណ្ណលើកដំបូងបង្អស់ នៅកម្ពុជា គឺមិនត្រឹមត្រូវនោះទេ ។

កំណត់ត្រារបស់លោក អាដេម៉ារ ឡឺក្ល៊ែរ Adhémard Leclère Record

លោក អាដេម៉ារ ឡឺក្ល៊ែរ (Adhémard Leclère) ជាទេសាភិបាល រេសុីដង់បារាំង ប្រចាំទីក្រុង ព្រៃនគរ ដែលជាអ្នកគ្រប់គ្រងអណានិគម នៅកម្ពុជា ចន្លោះឆ្នាំ ១៨៨៦ ដល់ឆ្នាំ ១៩១១ លោក បានចងក្រងនូវជីវភាព សង្គមកិច្ច និង ប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជាផងដែរ នៅក្នុងកំណត់ត្រាមួយរបស់លោក ស្ដីពីការសិក្សាមួយដែលមានចំណងជើងថា៖ "Le Sdach Kan" បាននិយាយរៀបរាប់អំពីការបះបោរដណ្ដើមរាជដ៏ធំមួយនៅកម្ពុជា ក្នុងរាជព្រះស្ដេចកន ដែលបាន់ចាត់ឱ្យមេទ័ព ឈ្មោះ ឧកមុឺន សុរិន្ទកែវ ឱ្យលើកទ័ព ៥០,០០០ (៥មុឺននាក់) វាយផ្ដួលរំលំព្រះរាជា នៅខេត្តអាសន្ទុក (បច្ចុប្បន្ន: កំពង់ធំ) ហើយគ្រប់គ្រងអំណាចក្នុងពេលនោះ ។

អាណាចក្រខាងកើត  ស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ

អាណាចក្រទិសខាងកើត រឺ​ ស្រឡប់ដូនតីពិជ័យព្រៃនគរ (គ.ស ១៥១៤-១៥២៩) និង ស្រីសន្ធរ (គ.ស ១៥១២-១៥១៤ ) គឺជាអាណាចក្រទិសខាងកើតរបស់ព្រះស្រីជេដ្ឋាទី២ក្រោយពី​វាយ​បំបែក​ទ័ព​ទាំង​២ ​កង​របស់​ព្រះរាជា​រួច​ហើយ ហើយ​ចៅពញា​យស​រាជា​គេច​ខ្លួន​បាត់​ទៅនៅជាមួយព្រះបិតុលាចន្ទរាជានៅក្រុងទេពមហានគរ។ ស្ដេច​កន ​គិត​ថា មាន​តែ​ខ្លួន​ម្នាក់​ប៉ុណ្ណោះ​ដែល​នៅ​ជា​ម្ចាស់​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា ហើយ​ក៏​ត្រលប់​មក​នៅ​ឯ​ស្រីសន្ធរ​វិញ។ ស្ដេច​កន ​បាន​ចាត់​ឱ្យ​ចៅហ៊្វាកៅជា​ឪពុកមា ចេញ​បង្ក្រាប​អាណា​ខែត្រ​ដែល​មិន​ទាល់​ទទួល​ស្គាល់​អំណាច​របស់​ខ្លួន ថ្វីបើ​មាន​ខ្លះ​មិន​ប្រឆាំង​នឹង​ខ្លួន​ក៏​ដោយ។ មិន​យូរ​ប៉ុន្មាន​បណ្ដា​អាណា​ខែត្រ​ទាំងអស់​ទូ​ទាំង​ប្រទេស​មាន​ចៅហ្វាយ និង​នាម៉ឺន​ត្រួតត្រា​ ដែល​តែង​តាំង​ដោយ​ស្ដេច​កន។ ប៉ុន្ដែ​ស្ដេច​កន​គ្មាន ​ព្រះខ័នរាជ្យដែល​ជា​និមិត្ដសញ្ញា​រាជា​និយម​ទេ ក៏​បាន​ផ្សព្វផ្សាយ​ថា​នឹង​ឱ្យ​រង្វាន់​ជា​មាស​ ៥០០ ​តម្លឹង (ប្រហែល​១៨​គីឡូ​ក្រាម) ដល់​ជន​ណា​ដែល​រក​ព្រះខ័នរាជ្យ​ឃើញ​យក​មក​ប្រគល់​ឱ្យ​ខ្លួន។ ស្ដេច​កន​ក៏​បាន​ឱ្យ​គេ​ធ្វើ​ព្រះខ័នរាជ្យ​មួយ​ទៀត​ដែល​ខ្លួន​កាន់​នៅ​ពេល​បង្ហាញ​ខ្លួន​នៅ​មុខ​សាធារណជន។

ដោយប្រើប្រាស់ ​ព្រះខ័នរាជ្យ​ក្លែងក្លាយ​នេះ ស្ដេច​កន ​បាន​ចាត់​ឱ្យ​គេ​រៀបចំ​អភិសេក​ខ្លួន​ជា​ព្រះរាជា​នៃ​ ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា ក្រោម​ព្រះ​នាម​ថា​ «សម្ដេចព្រះ​ស្រីជេដ្ឋា​ធិរាជ​រាមាធិបតី» ជា​ព្រះរាជា​សោយរាជ​សម្បត្ដិ​នៅ​ក្រុង​ស្រីសន្ធរ​បវរ​បាសាន្ត។

ស្ដេច​កន​បាន​លើក​ឪពុកមា​ឈ្មោះ កៅ ជាប្អូន​របស់​ម្ដាយឱ្យ​ឡើង​ជាទី​ចៅហ៊្វាគឺ​រដ្ឋមន្ដ្រី​ទី​១ ត្រួតត្រា​លើ​សមាជិក​រាជវង្ស​ និង ​ពល​ព្រះស្រី​រតនត្រៃ​ទាំងអស់។​ អនុលោម​ទៅ​តាមទំលាប់​នៅ​ក្នុង​ព្រះរាជា​ណាចក្រ​ ស្ដេច​កន ​បាន​លើក​លែង​ឱ្យ​ប្រជានុរាស្ដ្រ​ទាំងអស់​រួច​ពន្ធ​ចំនួន​១​ឆ្នាំ​ នៅ​ក្នុង​ឱកាស​អភិសេក​ខ្លួន​នេះ ហើយ​រាជពង្សាវតារ​និយាយ​ថា​ ប្រជារាស្ដ្រ​ពេល​នោះ​បាន​សុខ​សប្បាយ​ខ្លាំង​ណាស់។

បន្ទាប់​មក ស្ដេច​កន​បានសំរេច​ចិត្ដ​ផ្លាស់​រាជធានី​ឱ្យ​រាជាណាចក្រ​ដែល​ខ្លួន​ដណ្ដើមបាន​ដោយ​ជ្រើស​រើស​កន្លែង​មួយ​ស្ថិត​នៅ​លើ​ព្រំប្រទល់​ខែត្រ​ត្បូងឃ្មុំ​ និងបាភ្នំ​ ត្រង់​កន្លែង​មួយ​មាន​ឈ្មោះ​ថា «ស្រឡប់» ​ហើយ​មក​គង់នៅ​ចាប់ពី​ឆ្នាំ​១៥១៤ ​រហូត​មក។ គេ​ត្រូវ​ប្រើ​ពេល​អស់​ ២​ ឆ្នាំ​ដើម្បី​សាងសង់​រាជវាំង កំពែងរាជធានី ប៉មសំរាប់​ការពារ​ដំណាក់​រាជមន្ទីរ​ និង ​ត្រឡែងកែង​ រោង​របាំ​សួនច្បារ ។​ ហើយ​ដោយ​រាជធានី​ខ្វះខាត​ទឹក​ ស្ដេច​កន​បាន​ចាត់​ឧកញ៉ា​វៀងវាំងលំពាង​ និង ​ស្នល់​ ឱ្យ​ជីក​ស្រះ​ទឹក​ធំ​មួយ​រាង​ការ៉េ​ហើយ​ជ្រុង​មួយៗ​មាន​ឈ្មោះ​តាម​អ្នក​ទាំង​បួន។ ស្រះ​ទឹក​នេះ​នៅ​មាន​រហូត​ដល់​សព្វថ្ងៃ។ និយាយ​អំពី​រាជធានី​ថ្មី គេ​បាន​ដាក់​ឈ្មោះ​ឱ្យ​ថា «ក្រុង​ស្រឡប់​ព្រៃនគរ​បុរៈ​រាជធានី»។ បី​ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក រាជធានី​នេះ​មាន​មនុស្ស​រស់នៅ​ច្រើន​រាជធានី​មុន ​២​ដង ហើយ​មាន​ជនបរទេស​ចេញ​ចូល​ជា​ច្រើន។ ព្រះរាជា​ណាចក្រ​មាន​សុខ​សន្ដិភាព​ដូច​ពី​មុន​ឡើង​វិញ ហើយ​ប្រជានុរាស្ដ្រ​បាន​សុខ​សំបូរ​សប្បាយ​ក្រោម​រាជ្យ​ស្ដេច​កន​នេះ​ជាង​ស្ដេច​មុនៗ​ទាំងអស់។

ស្ដេចកនជា​ព្រះរាជា​កម្ពុជា​មុន​គេ​ដែល​បាន​ចាត់​ឱ្យ​បោះពុម្ព​ប្រាក់​សំរាប់​ចាយ​វាយជា​ប្រាក់​ស្លឹង​ធ្វើ​ពី​មាស​មាន​រូប​នាគ​ម្ខាង។

រាជធានីត្រូវបានគេវាយបែកខ្ចាត់ខ្ចាយនៅឆ្នាំគ.ស ១៥២៩។ ព្រះស្ដេចកន និងព្រះម្នាងត្រូវបានគេចាប់បានកាត់ក្បាលបញ្ជូនតាមជាលទៅឱ្យ សម្ដេចចៅពញាយសរាជា ព្រះភាគិនេយ្យោ ព្រះចន្ទរាជា និងព្រះស្រីជេដ្ឋាទី២

ទីតាំង និង ការស្រាវជ្រាវ

«ក្រុងស្រឡប់ព្រៃនគរ​បុរៈ​រាជធានី​ស្ថិត​នៅ​ទិស​ខាងកើត និង ​មាន​ចំងាយ​ប្រមាណ​ជា​ ២២ ​គីឡូម៉ែត្រ​ពី​លំនៅស្ថាន​ចៅហ្វាយ​ខែត្រ​ព្រៃវែង នៅ​លើ​ខ្ពង់រាប​ខ្ពស់​មួយ។» ដំណាក់កាល​ទី​១: យើង ​សំអាង​ និង​មាន​ជំនឿ​ទៅ​លើ​ការ​កត់ត្រា​របស់​លោក អាឌេម៉ារ ឡឺក្លែរ ដោយ​បាន​ទៅ​សិក្សា​ធ្វើការ​ស៊ើបអង្កេត​នៅ​លើ​ទឹកដី​ខែត្រ​ព្រៃវែង​អស់​រយៈ​ ពេល​យូរ​ជាច្រើន​ដង យើង​នៅ​តែ​រក​មិន​ឃើញ​តាម​ឯកសារ​ខាងលើ ។

ដំណាក់កាល​ទី​២: យើង​ប្រមូល​យក​ឯកសារ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ខ្មែរ ជាពិសេស ពង្សាវតារ​គណៈកម្មការ​សម្ដេច​វាំងជួន ពង្សាវតារ​វត្ត​ទឹកវិល ស្រុក​ស្អាង ខែត្រ​កណ្ដាល ឯកសារ​មហាបុរស​ខ្មែរ​ដែល​រៀបរៀង​ដោយ​លោកអេង-សុត និង ​ឯកសារ​បរទេស​មួយ​ចំនួន ជា​ពិសេស ស្នាដៃ​និពន្ធ​របស់​លោកអាដេម៉ាដ៍​​​ ឡឺក្លែរ ដើម្បី​យក​មក​សិក្សា​ពិនិត្យ​ប្រៀបធៀប​មួយ​ម្ដងៗ រក​អ្វី​ដែល​មាន​លក្ខណៈ​ប្រាកដ​និយម​អាច​បង្ហាញ​ប្រាប់​អំពី​ទីតាំង​ភូមិសាស្ត្រ​ពិត​ប្រាកដ​នៃ​ព្រះរាជធានី​ស្រឡប់ដូនតី​ពិជ័យព្រៃនគរ​របស់​ ព្រះបាទ​ស្រីជេដ្ឋា​ព្រះស្ដេច​កន ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ​ទី​៣៩។

ដំណាក់កាល​ទី​៣: យើង ​ស្រង់​យក​ឈ្មោះ​មនុស្ស និង​ភូមិសាស្ត្រ​ដែល​មាន​ទាំង​ប៉ុន្មាន​ក្នុង​ឯកសារ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​មក​ ជ្រើស​រើស ហើយ​យក​ទៅ​ផ្ទៀងផ្ទាត់​ប្រៀប​ផ្ទឹម​ជាមួយ​ឈ្មោះ ខែត្រ ស្រុក ឃុំ ភូមិ និង​ទីតាំង​ផ្សេងៗ​ដែល​មាន​នៅ​លើ​ផែនទី​ខេត្ត​កំពង់ចាម ជា​ពិសេស​ស្រុក​ត្បូងឃ្មុំ​តែ​ម្ដង។ ខណៈ​នោះហើយ​ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​មាន​ការ​ចាប់​អារម្មណ៍​ទៅ​លើ​ចំណុច​ ភូមិសាស្ត្រភូមិ​ស្រឡប់ ភូមិ​ដូនតី ភូមិ​ព្រៃនគរក្នុង ភូមិ​ព្រៃនគរក្រៅ និង​ឈ្មោះ​ទីតាំង​ផ្សេងៗ​ទៀត​នៅ​ជិត​គ្នា​នោះ​ដែល​មាន​លក្ខណៈ​សមស្រប​ឆ្លើយ​ឆ្លង​ស៊ីគ្នា។ មិន​តែ​ប៉ុណ្ណោះ រូបភាព​កំពែង​ដី​រាង​៤​ជ្រុង​លើ​ផែនទី​ដែល​លើក​ឡើង​ចំ​កណ្ដាល​ភូមិ​ទាំង​បី​ ខាងលើ​ជំរុញ​ឲ្យ​យើង​យល់​ដឹង និង​ដាក់​ជា​ទស្សនទាន​ថា កន្លែង​នេះ​ពិត​ជា​រាជធានី​ព្រះស្រីជេដ្ឋា​ព្រះស្ដេច​កន។

ដំណាក់កាល​ទី​៤: យើង​បាន​ចុះ​ទៅ​ដល់​ទឹក​ដី​ខេត្ត​ត្បូងឃ្មុំ ឬ​ស្រុក​ត្បូងឃ្មុំ​ដើម្បី​ធ្វើការ​ស្រាវជ្រាវ ធ្វើ​ការ​សាកសួរ​សម្ភាស​ដោយ​ផ្ទាល់​ជាមួយ​អ្នក​ស្រុក អ្នក​ភូមិ ព្រះសង្ឃ ស្វែង​រក​វត្ថុ​តឹកតាង និង​ភ័ស្តុតាង​ទាំងឡាយ​ណា​ដែល​អាច​យក​មក​ធ្វើ​ជា​គោល​សំរាប់សំគាល់ ទ្រង់ទ្រាយ​ព្រះរាជធានី។

បន្ទាយ​ព្រៃនគរ​ ដែល​មាន​កំពែង​ដី​ក្រាស់​ខ្ពស់​រាង​៤​ជ្រុង​ដែល​យើង​បាន​ឃើញ​នៅ​ មុខ​ទ្វារ​មាន​ភិនភាគ​ដូច​បេះ​បិទ​នឹង​ការ​ពិពណ៌នា​ក្នុង​ឯកសារ​ ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ខ្មែរ ។

នេះ​គឺ​ពិតជា​ព្រះរាជធានី​ព្រះស្រីជេដ្ឋា​ព្រះស្ដេច​កន (ស្រឡប់​ដូនតី​ពិជ័យ​ព្រៃនគរ) ដែល​យើង​បាន​រក​ឃើញ​នៅ​ចុង​ឆ្នាំ​២០០០។

ដើម្បី​ធ្វើ​ដំណើរ​ពី​ភ្នំពេញ​ទៅ​រាជធានី​ស្រឡប់​ដូនតី​ពិជ័យ​ព្រៃនគរ គេ​ត្រូវ​បើកបរ​យក​ផ្លូវ​ជាតិ​លេខ​៧​ឆ្ពោះ​ទៅ​ទីក្រុង​ខេត្ត​កំពង់ចាមឆ្លង​ទន្លេ​ធំ​ទៅ​ដល់​ទីប្រជុំ​ជន​សួងរួច​ហើយ​បន្ត​ទៅ ​ភូមិ​ត្រពាំងខ្នា។ មក​ដល់​ភូមិ​ត្រពាំងខ្នា យើង​បត់​ទៅ​ស្នាំ ធ្វើ​ដំណើរ​តាម​ផ្លូវ​លំ​មួយ​សំដៅ​ទៅ​ទិស​ខាងត្បូង។ ១០​ គីឡូម៉ែត្រ​ ក្រោយ​មកយើង​ទៅ​ដល់​ទីតាំង​មួយ​ដែល​មាន​កំពែង​ដី​ខ្ពស់​វែង ដេក​ស្តូកស្ដឹង​សណ្ដូក​ជើង​ពី​កើត​ទៅ​លិចបាំង​បិទ​ភ្ជិតភ្ជាប់​ជើងមេឃ ប្រមាណ ​៣០​ គីឡូម៉ែត្រ និង​កំពស់​ប្រហែល​ជា​ជាង ​៤ ​ម៉ែត្រ។ នៅ​ជិត​ជុំ​វិញ​រាជធានី​មាន​គូទឹក​ដែល​មាន​ទទឹង​ប្រហែល​ជា​១០០​ម៉ែត្រ ។ គូទឹក​មួយ​ចំនួន​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ទិស​ខាងកើត ខាងត្បូង និង​ខាងលិច ត្រូវ​គោក​រាក់​ដោយ​អន្លើ នេះ​គឺ​ដោយសារ​ដី​កំពែង​បាន​បាក់​ហូរ​ចាក់​ច្រោះ​អស់​រយៈពេល​ជាង ​៤០០ ​ឆ្នាំ​មក​ហើយ។

រាជធានី​ស្រឡប់​ដូនតី​ពិជ័យ​ព្រៃនគរ​មាន​ ទ្វារ​ចេញចូល​ ១២ ដោយ​ជ្រុង​នីមួយៗ​នៃ​រាជធានី​មាន​ទ្វារ​ ៣ ដូច​ដែល​មាន​កំណត់​ក្នុង​ឯកសារ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​មែន។ យើង​សូម​រំឭក​ថា​ទ្វារ​ទាំង​ ១២ ​មាន​ឈ្មោះ៖
  1. ទ្វារ​ទិស​ខាងកើត (រាប់​ពី​ជើង​ទៅ​ត្បូង): ទ្វារ​ចក្រឯក ទ្វារ​នាង​ជីលែង និង​ ទ្វារ​អន្ទាក់។ 
  2. ទ្វារ​ទិស​ខាងត្បូង (រាប់​ពី​កើត​ទៅ​លិច): ទ្វារ​រៀម ទ្វារ​ចចកខាំ និង ​ទ្វារ​ទំនប់តាដី
  3. ទ្វារ​ខាងលិច (រាប់​ពី​ត្បូង​ទៅ​ជើង): ទា្វរ​ចែនកែ ទ្វារ​ពោធិ៍ធំ និង​ ទ្វារ​ភ្លុក
  4. ទ្វារ​ខាងជើង (រាប់​ពី​លិច​ទៅ​កើត): ទ្វារ​មាស ទ្វារ​ប្រាជ្ញ និង ​ទ្វារ​ត្នោតកល្ប
 ក្នុង​ចំណោម​ច្រក​ទ្វារ​ទាំង​១២​មាន​តែ​៤​ ទេ​ដែល​ប្រជាពលរដ្ឋ​ប្រើប្រាស់​ មាន​ផ្លូវ​ចេញចូល​ទាក់​ទង​គ្នា​ គឺ​មាន​ទ្វារ​២​ផ្នែក​កំពែង​ខាងជើង (ខាងលិច និង​កណ្ដាល) មួយ​ផ្នែក​ខាងកើត​ទ្វារ​ចំកណ្ដាល និង​មួយ​ទៀត​ផ្នែក​ទ្វារ​កណ្ដាល​ដែល​ត​ភ្ជាប់​ទៅ​ឃុំ​ដូនតី ចំណែក​ឯ​ទ្វារ​ប៉ែក​ខាងត្បូង គេ​ពុំ​បាន​ប្រើប្រាស់ ឬ​មាន​ផ្លូវ​ត​ភ្ជាប់​ឡើយ ។ កន្លែង​ដែល​យើង​ទៅ​ដល់ ដោយ​ចូល​តាម​ភូមិ​ត្រពាំង ខ្នា ស្ថិត​នៅ​ចំ​ទ្វារ​ទិស​ខាងជើង​នៃ​រាជធានី ។ ទ្វារ​នេះ​ឈ្មោះ​ ទ្វារមាស ។ កាលណា​យើង​ចូល​ទៅ​ក្នុង​បន្ទាយ​តាម​ផ្លូវ​ទ្វារមាស យើង​ឃើញ​ស្រះ ឬ​ត្រពាំង​មួយ​នៅ​ឆ្វេង​ដៃ។ ស្រះ​នេះ​មាន​ទទឹង​ប្រហែល​ជា​ ៥០​ ម៉ែត្រ និង​បណ្ដោយ​ប្រហែល​ជា​១០០​ម៉ែត្រ ។ ស្រះ​នោះ​ឈ្មោះ បឹងប្រាក់ ។ គេមាន​ជំនឿ​ថា ដើមឡើយ​ស្រះ​នេះ​ជា​កន្លែង​ស័ក្តិសិទ្ធិ​ដែល​គេ​តែង​តែ​មក​សុំ​ខ្ចី​ចានឆ្នាំង​ និង​របស់​របរ​ផ្សេងទៀតសំរាប់​យក​ទៅ​រៀប​ចំ​ពិធីបុណ្យ។ ជារៀងរាល់​លើកអ្នក​សច្ចំ អ្នកត្រង់​បារមី​អ្នក​ល្ងិត​នៅ​ទីនោះ​តែង​តែ​ឲ្យ​ខ្ចី​ជានិច្ចកាល។ គេ​ដំណាល​ទៀត​ថា ជារៀងរាល់​ថ្ងៃសីល​នៅ​ទី​នោះ គេ​មាន​ឮ​សូរ​សំឡេង​ភ្លេង​ពិណពាទ្យ​ប្រគំ​រងំ​ជា​ប្រចាំ។ ស្រះ​នេះ​អាច​ជា​ស្រះ​ដែល​ព្រះស្ដេច​កន​បាន​ធ្លាប់​ត្រាស់​បង្គាប់​ឲ្យ​មន្ត្រី​ចតុស្ដម្ភ​នាំ​គ្នា​ជីក​សំរាប់ជា​ប្រយោជន៍​ដល់​ប្រជានុរាស្ត្រ។ ក្រៅ​អំពី​នេះ នៅ​ហូរហែ​ជាប់​នោះ​ដែរ គេ​កត់​សំគាល់ឃើញ​មាន ត្រពាំង​ដូនទាវ ត្រពាំង​ភ្ញារ ត្រពាំង​កូនដំរី ត្រពាំង​ស្នង ត្រពាំង​តាងឹន

យើង​បន្ត​ដំណើរ​ពី​បឹងប្រាក់​ទៅ​មុខ​បាន​ប្រមាណ​ជា​ ៣០​ ម៉ែត្រ​ ទៀត យើង​ទៅ​ដល់​ផ្លូវ​មួយ​ទាល់។ បន្ទាប់​មក​យើង​បត់​ឆ្វេង​តំរង់​ទៅ​ទិស​ខាងកើត លុះ​ឆ្ងាយ​បន្តិច​នៅ​ខាង​ត្បូង​ផ្លូវ ឬ​នៅ​ស្ដាំ​ដៃ យើង​នឹង​ឃើញ​វត្ត​ព្រៃនគរក្នុងឬ​ វត្ត​ប្រាសាទ ឬ​វត្ត​ខ្មៅ ដែល​មាន​សរសេរ​កំណត់​ទុក​ក្នុង​ឯកសារ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ខ្មែរ។ វត្តនេះ​សាងសង់​នៅ​ចំកណ្ដាល​ព្រះរាជធានី​ព្រះស្ដេច​កន។ ក្នុង​ឆ្នាំ​២០០០​ វត្ត​ព្រៃនគរក្នុង​មាន​ព្រះសង្ឃ​ ៧ ​អង្គ​គង់ចាំ​ព្រះវស្សា។ ព្រះគ្រូ​ចៅអធិការ​ធ្លាប់​បាន​ទទួល​ស្គាល់​ដឹង​ឮ​ថាមាន​ព្រះអង្គ​ខ្មៅ​មែនតែ​ត្រូវ​ក្រុម​ចោរ​លួច​បាត់​ជាយូរ​មក​ហើយ។

វត្តប្រាសាទ ឬ​វត្ត​ព្រៃនគរក្នុង​មាន​បរិវេណ​ធំ​ស្អាត​ស្រឡះ​ល្អមាន​ព្រះវិហារ​ថ្មី​មួយ​ដែល​សាងសង់​នៅ​លើ​ខឿន​ព្រះវិហារ​ចាស់។ នៅ​ក្រោយ​ព្រះវិហារ​មាន​ប្រាសាទ​បុរាណ​ពីរ​សង់​ដោយ​ឥដ្ឋ បែរ​មុខ​ទៅ​ខាងកើតមាន​ខ្លោង​ទ្វារ ផ្ដែរ​ធ្វើ​អំពី​ថ្មភក់ និង​សសរពេជ្រសំរាប់លំអរចនា។ ទន្ទឹម​គ្នា​នេះ​ដែរ នៅ​ផ្នែក​ខាងជើង គេ​កត់សំគាល់​ឃើញ​មាន​ប្រាសាទ​បុរាណ​មួយ​ទៀត​ធ្វើ​អំពី​ឥដ្ឋ​ដែល​បន្សល់​ ទុក​តែ​ខឿន​គ្រឹះ​ក្រោម​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។ ជញ្ជាំង​ដំបូល​ត្រូវ​រលំ​​បាក់​បែក​អស់​ជា​យូរយារ​មក​ហើយ។ ប្រាសាទ​ឥដ្ឋ​ទាំង​បី យើង​សង្កេត​ឃើញ​មាន​លក្ខណៈ​ជា​ប្រាសាទ​សាងសង់​ទៅ​តាម ​បែប​បទ​ព្រហ្មញ្ញ​ សាសនា​ដែល​មាន​រចនាបថ​ដូចជា​ប្រាសាទ​ឥដ្ឋ​ឯទៀត​នៅ​ភូមិ​ជើងអង្គ ស្រុកដំបែ ខេត្ត​កំពង់ចាម ឬ​នៅ​ប្រាសាទ​ធំ (ឬ​ប្រាសាទ​ក្រហម) ក្នុង​ក្រុម​ប្រាសាទ​កោះកេរ្តិ៍ ខេត្តព្រះវិហារ។ រចនាបថ​នេះ​ធ្វើ​ឲ្យ​យើង​ប៉ាន់ស្មាន​សន្និដ្ឋាន​ថា ប្រាសាទ​ឥដ្ឋ​ទាំងបី​នៅ​វត្ត​ព្រៃនគរក្នុង​ប្រហែល​សាងសង់​ក្នុង​សតវត្ស​ទី​ ១០‑១១ ។ ក្នុង​ចំណោម​ប្រាសាទ​ទាំង​បី ប្រាសាទ​នៅ​ខាងត្បូង​គេ​បង្អស់​ដែល​មើល​ទៅ​មាន​លក្ខណៈ​ដូច​ប្រាសាទ​ស្រី ត្រូវ​គេ​និយម​ហៅ​ថា ប្រាសាទ​ស្រីគ្រប់លក្ខណ៍។ នៅ​លើ​ជញ្ជាំង​ផ្នែក​ខាងជើង គេ​ឃើញ​មាន​ផ្ទាំង​ថ្ម​មួយ​វែង មាន​ទ្រង់ទ្រាយ​ឆ្លាក់​ជា​ចង្អូរ​ទឹក​ចេញ​មក​ក្រៅ។ រូបភាព​នេះ​ធ្វើ​ឲ្យ​យើង​សន្និដ្ឋាន​ថា ប្រាសាទ​ស្រីគ្រប់លក្ខណ៍​ជា​កន្លែងសំរាប់​ធ្វើ​សក្ការៈបូជា​សុំ​ទឹកមន្ត​មក​ស្រោច​ស្រព​សុំ​ជោគជ័យ​សេរីមង្គល។ ដូចនេះ​នៅ​ក្នុង​ប្រាសាទ​ត្រូវ​មាន​សិវលិង្គ​ដែល​គេ​ត្រូវ​ស្រោច​ទឹក​លើ ហើយ​បង្ហូរ​តាម​ទ ឬ​ចង្អូរ​ថ្ម​ខាងលើ។ ទឹកមន្ត​ហូរ​ធ្លាក់​មក​លើ​យោនី​ជាតំរង​រួច​ស្រេច​ហើយ ទើប​គេ​ដួស​យក​មក​មុជ​ស្រោច​ស្រព ឬ​ផឹក​ជា​ក្រោយ។ យោនីតំរង​នេះ​ពុំ​ឃើញ​នៅ​ក្រោម​ចង្អូរ​ថ្ម​នោះ​ទេ តែ​ត្រូវ​បាន​ព្រះសង្ឃ​លើក​យក​ទៅ​ដាក់​លំអ​នៅ​កាំជណ្ដើរ​សាលា​ឆាន់​វិញ។ នៅ​ខាង​មុខ​ព្រះវិហារ​ មាន​ស្រះ​មួយ​ធំ យើង​សន្និដ្ឋាន​បាន​ថា ជា​ស្រះ​ថ្មី​ដែល​គេ​ជីក​យក​ដី​ក្នុង​ពេល​ថ្មីៗ​សំរាប់​យក​ដី​មក​បំពេញ​ខឿនវិហារ។ ឆ្ងាយ​អំពី​នេះ​ទៅ​មុខ​ទិស​ខាងកើត ចំងាយ​ប្រមាណ​ជាង​២០០ ​ម៉ែត្រ យើង​ឃើញ​ប្រាសាទ​តូចៗ​ធ្វើ​អំពី​ឥដ្ឋ​ចំនួន ​៧​ ដែល​បែក​បាក់​ខូច​ខាង​អស់​ជាច្រើន។ ប្រាសាទ​តូចៗ​ទាំង​នេះ​ប្រហែល​ជា​ចេតិយ​ដែល​គេ​សាងសង់​ក្នុង​សម័យ​រាជ្យ​ ព្រះស្រីជេដ្ឋា​ព្រះស្ដេច​កន។

នៅក្នុង​បរិវេណ​ក្នុង​ស្រឡប់​ដូនតី​ពិជ័យ​ព្រៃនគរ​ដដែល​នៅ​ជ្រុង​ខាងជើង​ឆៀង​ ខាងកើត ចំងាយ​ប្រមាណ​ជា​ ២៥០​ ម៉ែត្រ​ពី​វត្ត​ប្រាសាទ ឬ​ព្រៃនគរក្នុង គេ​ឃើញ​នៅ​សេស​សល់​ស្នាម​គ្រឹះ​ប្រាសាទ​បី​ទៀត​ដែល​សង់​អំពី​ឥដ្ឋ ហើយ​ដែល​ត្រូវ​ពួក​ជន​ទុច្ចរិត​នាំ​គ្នា​មក​គាស់​បំផ្លិចបំផ្លាញ។ នៅ​ទីនោះ គេ​ឃើញ​ឥដ្ឋ​ប្រាសាទ​រាយ​ប៉ាយ​ពាស​ពេញ​គ្រប់​ទិសទី។ ឥដ្ឋ​មួយ​ផ្នែក​ធំ​ត្រូវ​បាន​អ្នក​ភូមិ​ប្រមូល​រើស​យក​ទៅ​ប្រើការ ក្រាល​នៅ​តាម​ផ្ទះ​ភូមិដ្ឋាន​រៀងៗ​ខ្លួន។ មិន​តែ​ប៉ុណ្ណោះ យើង​កត់សំគាល់​ឃើញ​មាន​អណ្ដូង​ទឹក​បុរាណ​មួយ ​នៅ​ខាងជើង​វត្ត​ក្នុង​ដី​ភូមិ​អ្នក​ស្រុក​ម្នាក់។ អណ្ដូង​នោះ​មិន​សូវ​ជ្រៅ​ប៉ុន្មាន​ទេ មាន​មាត់​ជាប់​ស្មើ​នឹង​ដី គ្មាន​លើក​ឲ្យ​ខ្ពស់​សម្រាប់​ការពារ​ឡើយ។ ឯ​ផ្នែក​ខាង​ក្នុង​អណ្ដូង​ចាស់​បុរាណ លោក​បាន​យក​ឥដ្ឋ​មក​រៀប​តម្រៀប​លើ​គ្នា​ដើម្បី​ទប់​ដី​កុំ​ឲ្យ​បាក់។ ទិដ្ឋភាព​ជាទូទៅ​ដែល​យើង​បាន​រៀបរាប់​មក​ពី​ខាងលើ អ្នកស្រុក អ្នកភូមិ​នៅ​ភូមិ​ព្រៃនគរក្នុង ព្រៃនគរក្រៅ ឃុំ​ដូនតី និង​ផ្សេងទៀត សុទ្ធតែ​បាន​ដឹង​បាន​ស្គាល់​ទាំងអស់​តែ​ពួកគាត់​មិន​បាន​ដឹង​អំពី​ប្រវត្តិ ជា​ពិសេស​ប្រវត្តិ​ព្រឹត្តិការណ៍​ដែល​ជាប់​ទាក់​ទង​ទៅ​នឹង​ព្រះ​មហាក្សត្រ​ ព្រះស្រីជេដ្ឋា​ឡើយ ។ ដូច្នេះ គេ​ពុំ​អាច​ស្វែង​រក​ព័ត៌មាន​អ្វី​ឲ្យ​បាន​ច្បាស់លាស់​អំពី​ប្រវត្តិ​ភូមិ ប្រវត្តិ​រាជធានី ឬ​ប្រវត្តិ​ព្រះស្ដេច​កន​នោះ​ទេ។ នៅ​រាជធានី​ស្រឡប់​ដូនតី​ពិជ័យ​ព្រៃនគរ សម្បត្តិ​វប្បធម៌​ដែល​យើង​អាច​កត់​សំគាល់​មាន​ជា​អាទិ៍ ប្រាសាទ​ដែល​សាង​សង់​ឡើង​ដោយ​ឥដ្ឋ។ ប្រាសាទ​ទាំង​នោះ​អាច​ចែក​ចេញ​ជា​ពីរ​ក្រុម​ខុសគ្នា៖ ប្រាសាទ​សម័យ​មុន​អង្គរ និង​ ប្រាសាទ ឬ​ចេតិយ​ក្រោយ​អង្គរ។

ប្រាសាទដែល​អាច​ចាត់​បញ្ចូល​ទៅ​ក្នុង​ជំពូក​ប្រាសាទ​ឥដ្ឋ​សម័យ​មុន​អង្គរ​មាន​ ប្រាសាទ​ទាំង​បី​ស្ថិត​នៅ​ក្រោយ​ព្រះវិហារ​វត្ត​ព្រៃនគរក្នុង និង​ខឿន​ប្រាសាទ​ដែល​សេស​សល់​នៅ​ជ្រុង​ខាងជើង​ឆៀង​ខាងកើត ផ្នែក​ខង​ក្នុង​អតីត​រាជធានី។

ប្រាសាទ​ដែល​យើង​អាច​លើក​យក​មក​សិក្សា​គឺ​មាន​ប្រាសាទ​តែ​ពីរ​ប៉ុណ្ណោះ​នៅ​រក្សា​ ទ្រង់ទ្រាយ​ចាស់​មាំ​ល្អ ។ ប្រាសាទ​ទាំង​ពីរ​មាន​រចនាបថ​ដូច​ប្រាសាទ​នៅ​សម្បូណ៌​ព្រៃគុក ត្រូវ​បាន​សាង​សង់​ឡើង​ក្នុង​សម័យ​កាល​ក្រោយ​ទេ ​គឺ​ក្នុង​សម័យ​អង្គរ ហើយ​ប្រហែល​ជា​ក្នុង​សតវត្ស​ទី​១០‑១១ ។ មូលហេតុ​ដែល​នាំ​ឲ្យ​យើង​ធ្វើ​ការ​សន្និដ្ឋាន​ដូចនេះ​គឺ​ដោយសារ៖ នៅក្នុង​តំបន់​ស្រុក​ត្បូងឃ្មុំ​ យើង​សង្កេត​ឃើញ​ក្នុង​ការ​សាង​សង់​ប្រាសាទ គេ​ធ្វើ​អំពី​ឥដ្ឋ គេ​មិន​សង់​ប្រាសាទ​តែ​មួយ​ទោល​ទេ គឺ​គេ​សង់​ម្ដង​ប្រាសាទ​បី​នៅ​ជាប់​គ្នា​លើ​ដី​រាប ហើយ​ប្រាសាទ​ដែល​ស្ថិត​នៅ​កណ្ដាល​ជា​ប្រាសាទ​ធំ​ល្អ ហើយ​សំខាន់​ជាង​គេ។ ប្រាសាទ​ដែល​សាង​សង់​មាន​លក្ខណៈ​បី​ជាប់​គ្នា​ដូច​នេះ យើង​ឃើញ​មាន​នៅ​វត្ត​ព្រៃនគរ​ក្នុង​ទួល​ព្រៃគីរ (ភូមិ​អណ្ដោត) ជើងអង្គ (ភូមិ​ជើងអង្គ) និង​ប្រាសាទ​ខ្លះ​ទៀត​ក្នុង​ក្រុម​ប្រាសាទ​កោះកេរ្តិ៍។ សិលាចារឹក​ប្រាសាទ​ជើងអង្គ (K​៩៩) ដែល​ចារ​នៅ​លើ​ខ្លោងទ្វារ​ខាង​ជើង និង​ខាងត្បូង​ប្រាសាទ​ធំ​កណ្ដាលបាន​បញ្ជាក់​ថា ប្រាសាទ​នេះ​ត្រូវ​បាន​កសាង​ឡើង​ដោយ​មាន​ការ​ត្រាស់​បង្គាប់​បញ្ជា​ពី​ ព្រះបាទ​ជយវម៌្មទី​៥ (គ.ស ៩២៨‑៩៤១)។ សិលា​ចារឹក K៩៩ មាន​ពីរ​ផ្ទាំង។ សិលា​ចារឹក​នេះ​មាន​ការ​ខូចខាត​ដោយ​អន្លើ តែ​អក្សរ​ចារ​នៅ​មាន​សភាព​ល្អ​ច្បាស់។ ផ្ទាំង​អក្សរ​លើ​ទ្វារ​ផ្នែក​ខាងត្បូង​មាន ​៣២ ​បន្ទាត់សរសេរ​ចារ​ជា​ភាសា​ខ្មែរ និង​១​បន្ទាត់​កន្លះ​ទៀតជា​ភាសា​សំស្ក្រឹត។ ផ្ទាំង​ទ្វារ​ផ្នែក​ខាងជើង​មាន ​២៧ ​បន្ទាត់​ចារ​ជា​អក្សរ​ខ្មែរ។ ប្រាសាទ​ជើងអង្គ​កសាង​ក្នុង​សតវត្ស​ទី​១០។ ប្រាសាទនៅ​វត្ត​ព្រៃនគរក្នុង​ពុំ​មាន​ទំហំ​ធំសំបើម​​មាន​ក្បាច់​រចនា​ឆ្លាក់​អស្ចារ្យ​ទេ​គឺ​ជា​ប្រាសាទ​តូច​ល្មម មាន​សសរ​ពេជ្រ ផ្ដែរ ធ្វើ​អំពី​ថ្មភក់រចនាបថ​ប្រហាក់​ប្រហែល​នឹង​ប្រាសាទ​ក្នុង​សម័យ​កាល​នោះ។ ជាទូទៅ​ប្រាសាទ​ក្នុង​រចនាបថ​នេះ មាន​រាង​បួន​ជ្រុង​ស្មើ ប្រហែល​ជា​ ៣ ​ម៉ែត្រ​គុណ​នឹង​៣​ម៉ែត្រ និង​មាន​កំពស់​ប្រហែល​ពី​ ៥ ​ទៅ​ ៦​ ម៉ែត្រ។ ក្នុង​រចនាបថ​នេះ ប្រាសាទ​មាន​ទ្វារ​ចូល​តែ​មួយ​គត់​នៅ​ទិស​ខាងកើត។ ចំណែក​នៅ​តាម​ជញ្ជាំង​ទាំងបី​ទៀត​ដែល​បែរ​ទៅ​រក​ទិស​ផ្សេងៗ គេ​ឃើញ​មាន​រចនា​ជា​ទ្វារ​បញ្ឆោត ។

ប្រាសាទទាំងនោះ​សុទ្ធ​តែ​មាន​ប្រាង្គ​ប្រាសាទ​ដែល​កសាង​ឡើងសំរាប់ឧទ្ទិស​ថ្វាយ​ទៅ​ដល់​ព្រះអាទិទេព​ក្នុង​ព្រហ្មញ្ញ​សាសនាជាពិសេស​ថ្វាយ​ចំពោះ​ព្រះសិវៈ ប៉ុន្តែ​អ្វី​ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​យើង​មាន​ការ​ចាប់​អារម្មណ៍​ចោទ​ជា​សំណួរ​គឺ៖ តើ​ហេតុ​អ្វី​នៅ​ភូមិ​អណ្ដោត ស្រុក​ត្បូងឃ្មុំ អ្នកស្រុក​ទាំង​ក្មេង​ទាំង​ចាស់​ហៅ​ប្រាសាទ​នៅ​ទួល​ព្រៃ​គគីរ (ព្រៃគីរ) ថា​ ចេតិយ​ព្រៃគីរ​ទៅ​វិញ? តើ​ប្រាសាទ​ដែល​សង់​ទាំង​ប៉ុន្មាន​នោះ ជា​ចេតិយ ឬ​ក៏​ជា​ប្រាសាទ​សំរាប់ប្រារព្ធ​ធ្វើ​សក្ការៈបូជា​ថ្វាយ​ចំពោះ​អាទិទេព? ពីព្រោះ​ក្នុង​បញ្ហា​នេះ អ្នក​ប្រាជ្ញ​បារាំងជា​ពិសេសលោកហ្សក-សឺដេសបាន​ចោទ​សួរ​ដែរ​ថា តើ​ប្រាសាទ​ខ្មែរ​ជា​កន្លែង​ធ្វើ​សក្ការៈបូជា​ថ្វាយ​ព្រះអាទិទេព ឬ​ជា​កន្លែង​កប់​សព​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ? ម្យ៉ាង​វិញ​ទៀត​អ្នក​ស្រាវជ្រាវ​បារាំងលុយណេ-ឌឺ-ឡាស្ហុងតីជែរ (Lunet de LAJONQUIERE) បាន​កត់​សំគាល់​ឈ្មោះ​ប្រាសាទ​ទាំង​បី​នេះ​ថា ព្រះធាតុធំ

ទស្សនៈនេះ និង​ភាព​ជាក់ស្ដែង​ដែល​យើង​បាន​ទៅ​សាកសួរ​ប្រជាពលរដ្ឋ​ក្នុង​ស្រុក​ត្បូងឃ្មុំធ្វើ​ឲ្យ​យើង​ហ៊ាន​សន្និដ្ឋាន​ថាប្រាសាទ​ទាំងអស់​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ក្រោយ​ព្រះវិហារ​វត្ត​ព្រៃនគរក្នុង ជា​ចេតិយ​ដែល​គេ​យក​អដ្ឋិធាតុ​ព្រះស្រីជេដ្ឋា​ព្រះស្ដេច​កន និង​អ្នក​ម្នាងស្នំឯក​ជីលែង​ទៅ​បញ្ចុះ​ទី​នោះ។ ពីព្រោះពង្សាវតារ​វត្ត​ទឹកវិល ស្រុក​ស្អាង ខេត្ត​កណ្ដាលបាន​សរសេរ​កត់ត្រា​យ៉ាង​ច្បាស់​ថា ៖ សម្ដេច​ព្រះ​យសរាជាជា​កែវ​នាយក ព្រះអង្គ​យល់​ឃើញ​ហើយ​ឲ្យ​យក​ក្បាល​ព្រះស្ដេច​កន និង​អ្នក​ម្នាង​ជាលែង​ធ្វើ​បុណ្យ​បូជា​ព្រះភ្លើងសាង​ព្រះចេតិយ​ដាក់​ក្នុង​វត្ត​ប្រាសាទ​ព្រៃនគរក្នុង​ដោយ​ហេតុ​ជាប់​សាច់​សាលោហិត​ខាង​ព្រះអង្គ ។ ម្យ៉ាងវិញ​ទៀត​ ក៏​ស័ក្តិសម​ដែរ​ដែល​ព្រះអដ្ឋិធាតុ​ព្រះស្រីជេដ្ឋា​ព្រះស្ដេច​កន និង ​អ្នក​ម្នាង​ជាលែង​ត្រូវ​បាន​យក​ទី​បញ្ចុះ​ក្នុង​ប្រាសាទ​នោះ​លើ​ខឿន​តែ​ មួយ​ជាមួយ​នឹង​ព្រះវិហារ ពីព្រោះ​ព្រះអង្គ​ជា​អ្នក​មាន​បុណ្យជា​ព្រះមហាក្សត្រ​មួយ​អង្គ​របស់​ប្រទេស​ខ្មែរ ទោះបីជា​ព្រះអង្គ​កើត​ចេញ​ពី​គ្រួសារ​អ្នក​ក្រីក្រជា​ពល​រតនត្រ័យ​ក៏​ដោយ។ ប្រហែល​ជា​ក្នុង​ន័យ​ដូច​នេះ​ហើយ ទើប​បាន​ជា​ខ្មែរ​អ្នកភូមិ​ព្រៃនគរក្នុង​បាន​ហៅ​ប្រាសាទ​ខាងត្បូង​ថា ប្រាសាទ​ស្រី​គ្រប់​លក្ខណ៍ជា​រៀង​រហូត​មកពី​ជំនាន់​មួយ​ទៅ​ជំនាន់​មួយ​ដោយ​មិន​ដឹង​ខ្លួន​ថា​កំពុង​តែ​គោរព​បូជា​អ្នកម្នាង​ជីលែង​ដែល​គេ​ចាត់​ទុក​ជា​ស្រី​គ្រប់​លក្ខណ៍។ ឯកសារ​វត្ត​ទឹកវិល​បាន​បញ្ជាក់​អំពី​អព្ភូតហេតុ​ជាច្រើន​ដែល​ជាប់​ទាក់​ទង​នឹង​អ្នកម្នាង​ក្នុង​ពេល​រត់​ភៀស​ខ្លួន ក្រោយ​បែក​បន្ទាយ​ស្រឡប់​ដូនតី​ពីជ័យ​ព្រៃនគរ។ ចំណោទដដែល​ខាងលើ ក៏​ចោទ​ចំពោះ​ប្រាសាទ ឬ​ចេតិយ​ទាំង​ប្រាំពីរ​នៅ​ទិស​ខាងកើត​ព្រះវិហារ​វត្ត​ព្រៃនគរក្នុង​ដែរ។ សំណង់​ទាំង​ប្រាំពីរ​ធ្វើ​អំពី​ឥដ្ឋ មាន​ទំហំ​តូច​ល្មម តំរៀប​ជាជួរ មាន​ទ្រង់​ទ្រាយ​ពុំ​ដូច​ជា​ប្រាសាទ​ឡើយ។ តែ​បើ​យើង​សង្កេត​ឲ្យ​បាន​ដិតដល់ យើង​ឃើញ​ថារចនាបថ​សំណង់​ទាំងនោះ​មាន​លំនាំ​ដូច​ជា​ចេតិយ​ជាង។ ម្យ៉ាង​វិញ​ទៀត ឥដ្ឋ​ដែល​យក​មក​ប្រើ​សំរាប់​សាង​សង់ ក៏​មាន​លក្ខណៈ​ធំ​ជាង​ឥដ្ឋ​សម័យ​អង្គរ​ដែរ។ ឯ​ក្បាច់​ចំលាក់​តាម​ទ្វារ សសរ ឬ​ផ្ដែរ​ក៏​គ្មាន​ដែរ។ ប៉ុន្តែ​នៅ​លើ​ទួល​នោះ យើង​សង្កេត​ឃើញ​មាន​សេស​សល់​នូវ​បំណែកតំរងលិង្គ​ព្រះសិវៈ​ធ្វើ​អំពី​ ថ្មភក់​ដែល​ជា​កត្តា​ធ្វើ​ឲ្យ​យើង​គិត​ស្មាន​ថា កន្លែង​នោះ​ជា​ទីតាំង​ចាស់​របស់​ព្រហ្មញ្ញ​សាសនា​ដែល​គេ​ទៅ​សាង​សង់​ចេតិយ​ពី​លើ។ ដូច្នេះ​ហើយ​បាន​ជា​ហ៊ាន​សន្និដ្ឋាន​ថា សំណង់​ឥដ្ឋ​ទាំងនោះ​សង់​ក្រោយ​សម័យ​អង្គរ​ទៅ​តាម​លំនាំ​ចេតិយ និង​ផ្នែក​ព្រះពុទ្ធសាសនាកាលបរិច្ឆេទ​នៃ​ការ​សាង​សង់​នោះ​អាច​នៅ​ក្នុង​សម័យ​កាល​ព្រះស្ដេច​កន ឬ​ក្រោយ​នោះ​បន្តិច​បន្តួច។ ចេតិយទាំង​នោះ​ប្រហែល​ជា​ចេតិយ​របស់​ព្រះញាតិវង្ស​ព្រះស្រីជេដ្ឋា​ព្រះស្ដេច​កន ឬ​មន្ត្រី​មេទ័ព​ធំៗ​របស់​ព្រះអង្គ​ដែល​លោកលុយណេ-ឌឺ-ឡាស្ហុងតីជែរកត់ត្រា​ឈ្មោះ​ជា​ព្រះធាតុ​តូច។ រចនាបថចេតិយ​ទាំង​ប្រាំពីរ​មាន​លក្ខណៈ​ល្អ​ម្យ៉ាង​ហើយ តែ​ខុស​ប្លែក​ពី​រចនាបថ​ចេតិយ​ផ្សេង​ឯ​ទៀត​ដែល​យើង​ធ្លាប់​ឃើញ​ក្នុង​សម័យ​កាល​ក្រោយ​អង្គរ។ លក្ខណៈបុរាណភាព​របស់​អតីត​រាជធានី​ស្រឡប់​ដូនតី​ពិជ័យ​ព្រៃនគរ​មិន​មែន​មាន​តែ​ ប្រាសាទ​ប៉ុណ្ណោះ​ទេ​ នៅ​ក្នុង​រាជធានី​នេះ​ក៏​មាន​សិលាចារឹក​សម័យ​មុន​អង្គរ​ដែរ​ដែល​គេ​ស្គាល់​ ក្រោម​លេខ​សារពើភណ្ឌ K​៩៨។ នៅ​ចុង​សតវត្ស​ទី​១៩ និង​ដើម​សតវត្ស​ទី​២០ លោក អេទីជែន អាយម៉ូនីញ៉េរ (Etienne AYMONIER) បាន​សរសេរ​ចុះ​ផ្សព្វផ្សាយ​ថា ក្នុង​ព្រះវិហារ​ថ្មី​នៅ​បន្ទាយ​ព្រៃនគរ​មាន​ថ្ម​ខ្មៅ​មួយ​ចិត​ដុស​ខាត់​ស្អាតដូចជា តុ​មាន​រាង​សំប៉ែត​៤​ជ្រុង​ស្មើ ពុំ​មាន​ប្រហោង​ចោះ​ទេ​ដែល​ជ្រុង​នីមួយៗ​មាន​ប្រវែង​ ០,៤០​ មាត្រ និង​កំពស់​០,០៦​ មាត្រ។ នៅ​លើ​គែម​ថ្ម​នោះ​មាន​អក្សរ​សម័យ​មុន​អង្គរ ​៧ ​តួ​បាន​ចារ​នៅ​លើ​នោះ​យ៉ាង​ច្បាស់។

ក្រោយ​មកនៅ​ដើម​សតវត្ស​ទី​ ២០ ​ដដែល លោកលុយណេ-ឌឺ-ឡាស្ហុងគែជែរបាន​សរសេរ​បញ្ជាក់​ប្រាប់​ថា លោក​បាន​ទៅ​រក​មើល​ថ្ម​ខ្មៅ​នោះ តែ​លោក​រក​មិន​ឃើញ។ បច្ចុប្បន្ន អ្វី​ដែល​នៅ​សេស​សល់​ពី​សិលាចារឹក K​៩៨ ថ្ម​ខ្មៅ​នោះ​គឺ​មាន​តែ​ស្លាក​ស្នាម​ក្រដាស​ផ្ដាម​របស់​លោកអាយម៉ូនីញេរ ដែល​គេ​រក្សា​ទុក​នៅ​បណ្ណាល័យ​ជាតិ​នៃ​ប្រទេស​បារាំង ចុះ​លេខ K​២២៨។ សិលាចារឹក​នេះ​មាន​អក្សរ​ច្បាស់​ងាយ​ស្រួល​ក្នុង​ការ​អាន និង​យល់​ តែ​បញ្ហា​ដែល​ចោទ​គឺ​ស្ថិត​នៅ​លើ​ពាក្យ​ទី​៣ ដែល​មាន​រូប​រាង​ចំលែកមិន​អាច​អាន ឬ​យល់​បាន។ លោកសឺដេសបាន​កត់ត្រា​ក្នុង​ស្នាដៃ​របស់​លោក​ដូច​តទៅ​នេះ៖

“gui neh…….ndāna tā´n añ”
“Ceci est le…..de Tā´n añ”
“នេះ​គឺ​ជា…….របស់​តាង​អញ”
ដែល​យើង​អាច​សរសេរ​ជា​ភាសា​ខ្មែរ​បុរាណ ៖
“នេះ​គឺ……ន្ទាន តាង​អញ”

លោកសឺដេសបាន​សរសេរ​បញ្ជាក់​តួ​អក្សរ​ទី​៣​ មាន​រូប​រាង​ចំលែកគឺ​សំដៅ​ទៅ​លើ​តុ​ថ្ម​ខ្មៅ​នោះ​ដែល​ស្ត្រី​ម្នាក់​ជាតាង​អញមាន ឬ​បាន​ទទួល។ ទោះបីជា​សិលាចារឹក​ត្រូវ​បាត់​បង់ ហើយ​សល់​តែ​អក្សរ​ផ្ដាម​ដែល​គេ​រក្សា​ទុក​នៅ​ប្រទេស​បារាំង​ក៏​ដោយ ក៏​យើង​អាច​កត់​សំគាល់​បាន​ដែរ​ថា សម័យ​មុន​អង្គរ​គឺ​សតវត្ស​ទី​៩​នៅ​លើ​ទឹក​ដី​ព្រៃនគរក្នុង​ស្រុក​ត្បូងឃ្មុំមាន​មនុស្ស​រស់​នៅមាន​ការ​ជឿនលឿនមាន​ការ​ចង​ចាំ ចេះ​ចារ​អក្សរ​រក្សា​ទុក​រួច​មក​ហើយ។ នេះ​ក៏​ជា​សក្ខីភាព​ដែល​បញ្ជាក់​ថា ទឹក​ដី​នេះ​មាន​ចំណាស់​ចាត់​ជា​យូរ​ឆ្នាំ​មក​ហើយ ហើយ​ព្រះមហាក្សត្រ និង​នាម៉ឺន​មុខ​មន្ត្រីទាំង​ជិត​ឆ្ងាយសុទ្ធ​តែ​បាន​យក​ចិត្ត​ទុក​ដាក់​នឹង​តំបន់​នេះ។ ភស្តុតាង​ជាក់ស្ដែង​គឺ​សិលាចារឹក​នៅ​ប្រាសាទ​ជើងអង្គ​របស់​ព្រះបាទជយវម៌្មទី៥។ ឯការ​ជ្រើស​រើស​យក​ជ័យភូមិ​មក​សាង​សង់​ព្រះរាជធានី​នៅ​ស្រឡប់​ដូនតី​ពិជ័យ​ ព្រៃនគរ​របស់​ព្រះមហាក្សត្រ​ព្រះបាទ​ស្រីជេដ្ឋា​ព្រះស្ដេច​កន​មិន​មែន​ជា​ការ​ចៃដន្យ ឬ​ជា​ព្រឹត្តិការណ៍​ជំរុញ​ដោយ​សុបិន​និមិត្ត​ទាំងស្រុង​នោះ​ទេគឺ​ផ្អែក​ទៅ​លើ​ធនធាន​មនុស្ស ធនធាន​ធម្មជាតិ ទឹកដី និង​ចំណុច​យុទ្ធសាស្ត្រគុណសម្បត្តិ ​រាជធានី​ព្រះស្ដេច​កន​ដែល​យើង​លើក​យក​មក​ខាងលើ​មិន​ត្រូវ​បាន​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ​ក្រោយៗ​ឲ្យ​តំលៃ​ឡើយ។

 ក្រោយ​ដែល​ព្រះបាទ​ស្រីជេដ្ឋា​ព្រះស្ដេច​កន​ចូល​ទិវង្គត ទីក្រុង​នេះ​ត្រូវ​គេ​បោះបង់​បំភ្លេ​ចចោល ភ្លេច​រហូត​ដល់​ទៅ​ឈ្មោះ និង​ទីតាំង​រហូត​មក​ដល់​ចុង​សតវត្ស​ទី​២០ ដើម​សតវត្ស​ទី​២១។ ប៉ុន្តែតាម​ការ​ពិត​ជាក់​ស្ដែង ទឹកដី​ខ្មែរ​ត្រើយ​ខាងកើត​តែង​តែ​មាន​សក្ដានុពល​គ្រប់​បែប​យ៉ាង​ដែល​ជំរុញ​ព្រឹត្តិការណ៍​វិវត្ត និង​អភិវឌ្ឍ​របស់​សង្គម​ជាតិ​ខ្មែរ​តាំង​តែ​ពី​អតីត​កាល​មក​ទល់​បច្ចុប្បន្ន៕
ស្រីជេដ្ឋា -ស្ដេចកន ជានណា?



ផែនទី ការវាតទី នៃ ជនជាតិ ចាម

ផែនទី ការវាតទី នៃ ជនជាតិ ចាម

ផែនទី ការវាតទី នៃ ជនជាតិ ចាម

ផែនទី ការវាតទី នៃ ជនជាតិ ចាម
ផែនទី ប្រទេស ​ចម្ប៉ា