ផ្សាយលើកទី ១ Jul 6, 2021@ 9:53 AM
ការបំពុលពត៍មាន និង ការឆ្លើយតបរបស់ ក្រសួងជំនាញខ្មែរយើង-- ខាងក្រុមបំពុល នាំគ្នា យករូបថត អង្គរវត្តមកដាក់ អែបជាមួយ គំរោងសាងសង់របស់ ថៃ ដើម្បីបំពុលសង្គមថា រដ្ឋាភិបាលថ្មី អត់ចេះធ្វើការ។ ដល់ខាង អ្នកឆ្លើយតប ចេញ ក្រដាស់ ១ សន្លឹកឆ្កុយ។ បើចឹងៗអី តើឲ្យ យើងអ្នកតាមដាន ចាប់សាច់រឿង ឬ ក្តាប់សភាពការណ៍ម៉ិចជុំ? តាមត្រូវ ក្រសួង ត្រូវ ថតរូបថត ដែលមាន Date and Time គឺមានថ្ងៃ ខែ ម៉ោង នៅលើរូបថត ដើម្បីបង្ហាញគេ !!
The Angkor War Replica ការចម្លង ប្រសាទអង្គរវត្ត ដើម្បីស្វែងយល់ គោលបំណងនៃការ ចម្លង Replica របស់ ប្រទេសសៀម (ប្រភព ១, แบบจำลองนครวัด ២, นครวัด ៣, นครวัด ศาสนสถานที่ใหญ่ที่สุดในโลก เสียมราฐ ៤, นครวัดไม้ สนามบินสุโขทัย ៥, Mini Angkor Wat 6, នេះ យើងជាខ្មែរ ត្រូវតែងាកទៅមើលប្រវត្តិសាស្រ្តដែល ស្តេច សៀម ឆ្នាំ១៨៦០ បញ្ជាឲ្យ អាជ្ញាធរសៀម រុះរើប្រសាទអង្គវវត្ត ទៅដាក់នៅក្រុងបាងកកវិញ តែការសិក្សាបរាជ័យ ទំនងជា ការដឹកជញ្ជូនមានការលំបាក។ ក្នុងការសុំចម្លងនិង លួចចម្លង ប្រទេស សៀមប្រើហេតុផលថា វប្បធម៍លួចទៅ លួចមក ដូចជា ខ្មែរលួច ដើម បាយន្ត មកពី ឥណ្ឌា !
ប្រវត្តិនៃការលួចចម្លងរបស់ បរទេស
ប្រវត្តិនៃការលួចចម្លងរបស់ បរទេស
ប្រវត្តិនៃការលួចចម្លងរបស់ បរទេស
ប្រវត្តិនៃការលួចចម្លងរបស់ បរទេស
Re-IDEA រឿងអំពីប្រសាទអង្គរវត្តរបស់យេីងដែលប្រទេសពីរបានព្យាយាមសាងសង់ដូចជា ឥណ្ឌា និង ថៃ។ ហេតុអ្វីប្រទេសផ្សេងៗដូចជា ចិន អេស្ប៉ាញ សាងសង់បាន ? មូលហេតុចម្បងសំខាន់គឺប្រទេសទាំងនោះវប្បធម៌ខុសគ្នាដូចមេឃ និង ដី ហេីយ ប្រទេសចិនគ្រាន់តែយកម៉ូតខ្លះៗផ្នែកខ្លះទៅសាងសង់ជាមួុយប្រាសាទ ឬ សំណង់ល្បីដទៃទៀតជុំវិញពិភពលោកបណ្តុំគ្នាបង្កេីតជាកន្លែងកំសាន្តសម្រាប់ភ្ញៀវក្នុងស្រុកគេ និង បានបញ្ជាក់យ៉ាងច្បាស់ដោយអក្សរធំៗទាំងឈ្មោះប្រាសាទ និង ឈ្មោះប្រទេសកម្ពុជា ហេីយវាបានទាក់ទាញភ្ញៀវទេសចរចិនកាន់តែស្គាល់ស្រុកខ្មែរ និង ប្រាសាទខ្មែរកាន់តែច្បាស់ ដែលធ្វេីឱ្យពួកគេចង់មកលេងស្រុកខ្មែរផ្ទាល។ ចំណែកនៅប្រទេសអេស្ប៉ាញក៏មិនខុសគ្នាពីប្រទេសចិនផងដែរ ។
ប្រវត្តិនៃការសាងសង់ចម្លង ឬ ក្លែងក្លាយប្រាសាទអង្គរវត្ត តាមបណ្តាឆ្នាំ ដូចជា៖
- ១៨៦០ ស្តេច រាមាទី ៤ សៀម បញ្ជាឲ្យមានការរុះរើ ប្រាសាទអង្គវត្តទៅតាំងទីនៅ ក្រុងបាងកក បន្ទាប់ឆ្នាំ ១៨៦៧ មានការសាងសង់សំណង់ចម្លងតូចមួយ នៅ វាំង្គ បាងកក In 1860, the Thai King Mongkut ordered Angkor Wat (the largest religious monument in the world) to be moved to Bangkok
- ១៩៣១ ការស្ថាបនាឡើងវិញ ប្រាសាទអង្គរវត្តនៅ Reconstitution du temple d'Angkor Vat à l'exposition coloniale de 1931. ប្រទេសបារាំង
- ១៩៩១ ប្រាសាទអង្គរវត្តចម្លង មានទីតាំងស្ថិតនៅក្នុងខេត្តតូចបំផុតមួយ របស់ ជប៉ុន ឈ្មោះ Kagawa ស្ថិតនៅ លើកោះ Shikokuដែលមានទីក្រុងឈ្មោះ Takamatsu។ អង្គរវត្តខ្មែរសង់ក្នុងសតវត្សទី ១២ តែប្រាសាទចម្លងនៅជប៉ុននេះ សង់ឡើងក្នុងសតវត្សទី២០ អំឡុងឆ្នាំ១៩៩១ ហើយមានកំពូលតែមួយ ប៉ុណ្ណោះ ចំកណ្ដាលអមដោយកំពែងព័ទ្ធជុំវិញ ពោលគឺមិនចម្លងតាម មហាប្រាសាទអង្គរទាំងស្រុងនោះទេ៕
- ២០០០ ការសាងសង់នៅចម្ងាយ ៤០ គម ពីក្រុងភ្នំពេញ ប្រាសាទភ្នំរាប
- ២០០៦ ប្រទេស សៀម បាន ធ្វើការចម្លងប្រាសាទព្រះវិហាររបស់កម្ពុជា។
- ២០០៨ សង្រ្គាម កម្ពុជា ថៃ រឿងទំនាស់ ព្រំដែន ប្រាសាទព្រះវិហារ។ ការចម្លងប្រាសាទព្រះវិហារ
- ២០១៥ ការចម្លងរូបសំណាកនៅ អង្គរវត្ត ប្រាសាទបាយន្ត នៅ សហរដ្ឋអាមេរិក Walt Disney World - Orlando, Florida
- ២០១៥ រដ្ឋមួយនៃប្រទេស ឥណ្ឌា បានរៀបចំផែនការវិនិយោគទុន លើការចម្លង ប្រាសាទអអ្គរវត្ត របស់កម្ពុជា viraat ramayan mandir ឬ ទីនេះ बिहार के इस जिले में होगा दुनिया का सबसे बड़ा राम मंदिर ឬ ទីនេះ
- ២០១៨ ប្រទេសវៀតណាម (សំណង់ប្រាសាទអង្គរវត្ត និងប្រាង្គប្រាសាទខ្មែរដទៃទៀតនៅទីក្រុង ដាណាង hốc với khu đền Angkor Wat giữa lòng Đà Nẵng đẹp ma mị chẳng thua gì bản gốc Tin được không nè, có một khu đền Angkor Wat đẹp ma mị y chang phiên bản gốc, nằm ngay giữa lòng Đà Nẵng mình chớ nào đâu có xa xôi. Từ giờ, chẳng cần phải “vượt biên” sang tận Campuchia mà vẫn có thể “sống ảo” lừa thiên hạ bằng những bức hình tại Angkor kì bí rồi nhé!
- ២០១៨ ចិនស្ថាបនា អង្គរវត្តក្ឡែងក្លាយ Fake Angkor Wat opens in Nanning
- ២០២០ សណ្ឋាគារថៃ ឈ្មោះ Royal Palace បានស្ថាបនា ប្រាសាទអង្គរវត្ត នៅភ្នំពេញ
- ២០២១ នេះ ប្រទេស សៀម ដដែល បានបង្ហាញអំពីគម្រោងសាងសង់ ប្រាសាទអង្គរវត្ត នៅប្រទេសៀមដ៍មានទំហំធំធេង ដែលបង្ករឲ្យមាន សង្រ្គាមចិត្តសាស្រ្ត ការរំជើបរំជួលតាមបណ្តាញសង្គម។ តើអ្វីជា ការជម្រុញ Motivation សម្រាប់ការចម្លង? នោះគឺ សង្រ្គាមទេសចរណ៍ ដែលអ្នកទេសចរបរទេសចំណាយប្រមាណ ៥០០ ដុល្លា/ម្នាក់ ដើម្បី ជិះយន្តហោះ ស្នាក់នៅ ហូបចុក និង ទស្សនាប្រសាទអង្គរវត្ត នៅកម្ពុជា ដូច្នេះ ការចម្លង Replica គឺជាគំនិតនៃការរកស៊ី របស់ មេដឹកនាំឥណ្ឌា និង មេដឹកនាំសៀម។
តើកត្តាប្រវត្តិសាស្រ្តអ្វីខ្លះដែល សៀម សំអាង? អ្នកប្រវត្តិវិទូជាច្រើន រក្សាប្រវត្តិ ដូច មានខ្លឹមសារ ខាងក្រោម៖
- ១៨០៦ នៅខែសីហា ឆ្នាំ ១៨០៦ ព្រះអង្គចន្ទ ដែលជាព្រះរាជបុត្រច្បងរបស់ព្រះបាទអង្គអេង មានព្រះជន្មទើបតែ ១៥ វស្សា បានអភិសេកជាព្រះរាជាខ្មែរ នៅក្រុងបាងកក ដោយមានព្រះនាមសម្រាប់រាជ្យថា “ព្រះបាទសម្ដេចព្រះឧទ័យរាជាធិបតីព្រះស្រីសុរិយោពណ៌”។ រួចហើយព្រះអង្គ ទ្រង់យាងត្រលប់មកសោយរាជ្យនៅក្រុងឧដុង្គវិញ ដោយនាំទាំងព្រះអនុជទាំងបីអង្គ គឺអង្គស្ងួន អង្គអិម និងអង្គដួង និងព្រះញាតិវង្សមួយចំនួន មកជាមួយផង។ ពេលព្រះរាជាយាងមកដល់ខេត្តបាត់ដំបង “ចៅពញាអភ័យធីបែស បែន” ជាស្តេចត្រាញ់គ្រប់គ្រងនៅទីនោះ និងមានងារជា “ឧកញ៉ាយោមរាជ បែន”ផងនោះ (ឋានន្តរស័ក្តិជាន់ខ្ពស់នៃមន្ត្រីខ្មែរបូរាណ ទទួលផែនយុត្តិធម៌) បានយកកូនស្រី ៤នាក់ មកថ្វាយដល់ក្សត្រទាំង៤អង្គដែរ។ ព្រះរាជាអង្គចន្ទ បានសព្វព្រះទ័យនាង ទេពធីតា (នាងក្រចាប់) ឲ្យធ្វើ ជាអ្នកម្នាង។
- ១៨០៧ ព្រះរាជាទ្រង់នាំគ្រឿងបណ្ណាការ ទៅថ្វាយស្ដេចសៀម(ពុទ្ធយ៉តហ្វាចូឡាលោក ឬរាមាទី១) ដើម្បីសុំយាងម្ចាស់ក្សត្រីយ៍ មកវិញបន្ថែមទៀត។ ស្ដេចសៀមអោយតែព្រះមាតា និងបុត្រីអង្គពៅ” ត្រលប់មកវិញប៉ុណ្ណោ ក្រោយពីចៅហ្វាប៉ុកទទួលមរណភាពនៅ គ.ស.១៨០៨ ព្រះរាជាបានចាត់តាំងឲ្យ”ឧកញ៉ាពញា នន្ទ” ធ្វើជា ចៅហ្វាទុឡ្ហៈ (នាយករដ្ឋមន្ត្រី) ដឹកនាំរាជការបន្ត (យោងតាមឯកសារសាស្ត្រាវត្តក្រួច )។
- ១៨០៨ ព្រះអនុជអង្គស្ងួន បានអាក់អន់ព្រះទ័យយ៉ាងខ្លាំង ដោយសារព្រះរៀម ជាព្រះរាជា បានយកស្រីកំណាន់របស់ខ្លួន ធ្វើជាស្នំ។ គ្រានោះ ព្រះអង្គស្ងួន តែងតែអវត្តមានមិនសូវបានចូលគាល់ដូចសព្វដងឡើយ បើទោះបីជា ស្តេចបានជជីកសួរអំពីមូលហេតុផ្សេងៗ ក៏ដោយ ក៏ទ្រង់មិនឆ្លើយតបអំពីបុព្វហេតុ អាក់អន់ព្រះទ័យដោយសារស្រី នេះដែរ។ នាយប់មួយ លុះពេលដែលព្រះអង្គស្ងួន(ជាអនុជ) បានជំនុំជាមួយក្រុមខ្លួនរួចរាល់ហើយ ក៏បាននាំបរិពារ ចាកចេញពីវាំងឧដុង្គ ទាំងកណ្តាលអធ្រាត្រ ឆ្ពោះទៅស្រុកសៀមតែម្តង។ ព្រឹកឡើងព្រះរាជា បានជ្រាបអំពីដំណឹងនេះ ក៏ចាត់ឲ្យមន្ត្រីសេនាអាមាថ”មហាអការ” នាំពលទៅតាមក្សត្រ យាងត្រលប់មកវិញ ឲ្យខាងតែបាន។ ប៉ុន្តែ ព្រះអង្គស្ងួន មិនត្រលប់មកវិញឡើយ ហើយថែមទាំងចោទ”មហាអការ” ថា បានប្រមាថអង្គអញជាក្សត្រ ក៏បញ្ជាឲ្យអ្នកអមដំណើរ កាត់ក្បាល ”មហាអការ” ក្នុងគ្រានោះតែម្តងទៅ។ រួចហើយ ក៏បន្តដំណើររហូតដល់ក្រុងទេពបុរី និងបានទូលព្រះចៅសៀមអស់អាថ៌សេចក្តី។
- ១៨០៩ ព្រះចៅសៀម”សម្ដេចព្រះពុទ្ធយ៉តហ្វាចូឡាលោក ឬរាមាទី១” ត្រូវបានសោយទីវង្គត ហើយព្រះរាជបុត្រច្បង(ពុទ្ធលើតឡា នភាល័យ ឬរាមាទី២) ឡើងសោយរាជ្យស្នង។ នៅឆ្នាំដដែលនេះដែរ “ចៅពញាធម្មា” ឈ្មោះដើមហៅថា”តី” ត្រូវជាអយ្យកោខាងមាតា របស់ព្រះរាជាអង្គចន្ទ បានទូលពិធអង្គព្រះរាជាថា «លោក”ក្រឡាហោម ឯក” និងលោក”យោមរាជ បែន” គប់គិតជាមួយគ្នា នឹងត្រៀមធ្វើឃាតស្តេចឲ្យបាន ពេលព្រះព្រះអង្គធ្វេសប្រហែស»។ លុះ ព្រះរាជាបានឮសម្តីចាក់ដោតនេះ ទ្រង់ខ្ញាល់យ៉ាងខ្លាំង និងម្យ៉ាងទៀត ដោយសារព្រះអង្គ នៅក្មេងខ្ចីគំនិតផង ក៏ប្រគល់ភាកិច្ចនេះជូនទៅព្រះអយ្យកោ ដើម្បីរៀបផែនការសម្លាប់អ្នកទាំងពីរឲ្យបាន។ “ចៅពញាធម្មា”ដែលជាព្រះអយ្យកាោ បានហៅទួន”ផ” ដែលជាសាសន៍ជ្វា និងជាអ្នកពូកែខាងសិល្ប៍គុន កាប់សម្លាប់ ឲ្យរកស្ម័គ្របក្សពួក ជា ចាម-ជ្វា ៤ នាក់ បន្ថែមទៀត ត្រៀមជាស្រេច។ នៅពេលឧកញ៉ាទាំងពីរចូលគាល់ស្តេចជាប្រក្រតី ពេលព្រឹកព្រហាម ក៏តាំងសម្លាប់បាន ”ក្រឡាហោម ឯក”នៅនឹងកន្លែង។ រីឯ ”យោមរាជ បែន” បានរត់ចេញមកក្រៅ រួចរត់គេចពីការចោមកាប់ប្រហារពីចាម-ជ្វា ទាំង៤ រហូតដល់កំពែងវាំង ក៏ត្រូវពួកនោះសម្លាប់បាន ឲ្យទទួលមរណា គ្រានោះទៅ។ គ្រានោះ ព្រះរាជា ក៏បានតែងតាំង”ទួន ផ” ជាឧកញ៉ាយោមរាជ ស្នងពីចៅហ្វាបែនវិញ។
- ១៨០៨ រីឯក្រុមគ្រួសារ និងកូនច្បងលោកយោមរាជបែន ឈ្មោះថា “ឧកញ៉ាវិបុលរាជ ប៉ែន” នៅខេត្តបាត់ដំបង ពេលទទួលបានដំណឹងនេះ ក៏នាំគ្នារត់ទៅទូលពិធព្រះចៅរាមាទី២ ស្តេចសៀម ហើយត្រូវបានព្រះចៅសៀម តែងតាំងអោយកាន់តំណែង ជំនួសឪពុក គ្រប់គ្រងខេត្តបាត់ដំបងបន្តទៅទៀត ហើយប៉ែន(កូនរបស់បែន) ក៏លើកខេត្តបាត់ដំបង និងអាណាខេត្តនានាចំណុះស្តេចត្រាញ់នេះ ឲ្យស្ថិតនៅក្នុងនគរសៀមរហូតមក។ ពេលនោះ ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបាត់បង់អាណាខេត្ត ភាគខាងលិច ដូចជាបាត់ដំបង សៀមរាប ពួក ស៊ិសុផុន រយ៉ង ស្រះកែវ ចន្ទបុរី ត្រាត..។ល។ ដែលស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ត្រកូលបែននេះ រហូតដល់បារាំងវាយដណ្តើមបានមកខ្មែរវិញ ឆ្នាំ១៩០៧។ ក្រោយមក វិវាទបានកើតឡើង រវាងព្រះអង្គចន្ទ និងព្រះអនុជ ព្រមទាំងការសម្លាប់ យោមរាជបែន ផងនោះ និងដោយហេតុខ្លាចក្រែង មានចម្បាំងគ្នាឯងក្នុងស្រុកកើតឡើង ព្រះអង្គចន្ទ ក៏ទ្រង់បញ្ជាមន្ត្រី ឲ្យទៅសុំទ័ពយួនមកបង្ការ។ ទ័ពយួននេះ បានមកហើយ ក៏ទៅបោះបន្ទាយនៅត្រង់ កោះចិន ដែលមានឡេវ៉ាន់យៀក (ហៅអុងតាគុន) ជាមេទ័ព។ ម្យ៉ាងទៀត ដើម្បីចង់បង្កើនទំនុកចិត្តជាមួយ ឡេវ៉ាន់យៀក ព្រះរាជា មានផែនការបញ្ជូន ព្រះអនុជពីរអង្គទៀត គឺអង្គអិម និងអង្គដួង ឲ្យទៅក្រុងព្រៃនគរ ដើម្បីសិក្សាបន្ត។ ផែនការនេះ ត្រូវបានព្រះអនុជទាំងពីរអង្គ ទ្រង់ជ្រាប ក៏នាំគ្នារត់ទាំងពេលយប់ព្រលប់ ចេញទៅស្រុកសៀម ដោយនាំព្រះមាតា និងបណ្ដាខ្ញុំ ទៅនៅជាមួយព្រះអង្គស្ងួន ហើយបានទូលព្រះចៅសៀមជ្រាប សព្វសេចក្តី។ ចាប់ពេលនោះហើយ ដែលស្តេចអង្គចន្ទ បានខិតជិតទៅខាងយួន ហើយទ្រង់ ទុកដាក់ប្រទេសខ្មែរ ជាសាមន្ដរដ្ឋ(រដ្ឋចំណុះ) ដោយសន្យាលើកសួយសារអាករ ទៅថ្វាយស្ដេចយួននាម យ៉ាឡុង រៀងរាល់ ៣ឆ្នាំម្ដង។
- ១៨១៣ ចំណែកព្រះចៅរាមាទី២សៀម ទ្រង់ មិនពេញព្រះទ័យចំពោះអំពើព្រះអង្គចន្ទ ដែលបានងាកទៅរកយួនជាមិត្ដនោះវិញឡើយ។ ម៉្លោះហើយ ទ្រង់ក៏បញ្ជូនទ័ពអោយចូលប្រទេសខ្មែរ ជា៣ផ្លូវ។ គ្រានោះ ទ័ពចំរុះខ្មែរ-យួន ច្បាំងតទល់និងទ័ពសៀម។ ដោយឃើញស្ថានការណ៍មានសភាពកាន់តែធ្ងន់ធ្ងរ ព្រះអង្គចន្ទ ក៏ដកថយទៅគង់នៅខេត្តលង់ហោរ(កម្ពុជាក្រោម)។
- ១៨១៣ ក្រោយពីបានធ្វើការសំរុះសំរួលជាមួយសៀមខ្លះហើយ ស្ដេចយ៉ាឡុង ទ្រង់បានបញ្ជាអោយលោក ឡេ វ៉ាន់យៀក ហែព្រះអង្គចន្ទ អោយត្រលប់មកសោយរាជ្យនៅឧដុង្គវិញ។ ឯកសារសៀមក្ដី រាជពង្សាវតារក្ដី បាននិយាយស្របគ្នាថា ទោះបីព្រះអង្គសិទ្ធស្នាលនឹងយួនជាងក៏ដោយ ក៏ព្រះអង្គចន្ទបាននាំគ្រឿងបណ្ណាការទៅថ្វាយស្ដេចសៀមក្នុងឋានៈជាប្រទេស សមន្តរាជដែរ។
- ១៨១៤ សៀមលើកទ័ពចូលម្ដងទៀត តែពុំមែនមកកំចាត់យួនដូចពេលមុនៗទេ គឺមកដណ្ដើមយកទឹកដីខ្មែរដោយត្រង់ៗតែម្ដង។ ទឹកដីខ្មែរ ៣ខេត្ដទៀត ត្រូវបានទៅសៀមយក ចាប់តាំងពេលនោះទៅ គឺខេត្តម្លូព្រៃ ទន្លេ-រពៅ និងស្ទឹងត្រែង។ ពេលនេះប្រទេសកម្ពុជា លែងមានព្រំប្រទល់ជាប់ជាមួយប្រទេសលាវ ទៀតហើយ។ បើតាមឯកសារលោកម៉ូរ៉ា ការបាត់បង់ទឹកដីខាងលើនេះ គឺបណ្ដាលមកពីចៅហ្វាយស្រុក ខេត្ដកំពង់ស្វាយ ឈ្មោះ ម៉ឺ បានទៅអះអាងប្រាប់ព្រះចៅសៀមថា ប្រជារាស្រ្ដក្នុងខេត្ដទាំងប៉ុន្មាននោះ បានសុំដោយទទូចអោយខ្លួនបានទៅនៅក្រោមអំណាចគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះចៅសៀម។ ទន្ទឹមនឹងការបាត់បង់អាណាខេត្តប៉ែកខាងលិច និងខាងជើងនេះ ក៏នៅតែបន្តបាត់បង់ប៉ែកឆ្នេរសមុទ្រ ដោយក្រុមបច្ឆាញាតិរបស់ ម៉ាកហ្គូ ជាអន្តោប្រវេសន៍ចិន ប៉ងបំបែករដ្ឋ មានខេត្តកំពត កំពង់សោម និងពាម។ (សូមពិនិត្យផែនទីលេខ ០៤ ជូនភ្ជាប់)
- ១៨១៤ ឯកសារយួនមួយ បានសរសេរថា លោកលេវ៉ាន់យៀក(ហៅអុងតាគុន) ទេសាភិបាលនៅ យ៉ាឌិញ (ក្រុងព្រៃនគរ) បានទទួលសូមអនុញ្ញាតពីស្ដេចយួន អោយសង់បន្ទាយនៅភ្នំពេញ និង ឡាឡេម(ល្វាអែម) លុះបន្ទាយទាំងនោះបានសង់រួចស្រេចហើយ ស្ដេចយ៉ាឡុង បានបញ្ជាអោយមេទ័ព ង្វៀង វ៉ាន់ធុយ យកទាហាន ១០០០ នាក់ ទៅតាំងអាណាព្យាបាលភាព លើប្រទេសចឹងលាប (ចេនឡា ឬប្រទេសខ្មែរ)។ ចំណែកឯទេសាភិបាលយួន ឈរជើងនៅកម្ពុជាក្រោម មានអំណាចសំរេចការរាជការគ្រប់បែបយ៉ាងលើប្រទេសខ្មែរ គឺទាំងខាងរដ្ឋបាល និងទាំងខាងយោធា។ សកម្មភាពនេះ បញ្ជាក់ថា យួនមិនមែនអនុវត្តតាមកិច្ចសន្យាបែបសមន្តរដ្ឋទៀតទេ តែគេដើរតួជាប្រទេស ប្រូតិកតូរ៉ា និងឈានទៅដល់ បែបកូឡូនី ទម្រង់ជាអាណាព្យាបាលទៅវិញ។
- ១៨១៤ រាជពង្សាវតារខ្មែរ បានបញ្ជាក់បន្ថែមទៀតថា អុង តាគុន (លេវ៉ាន់យៀក) បានសាងវាំងថ្មីមួយនៅខាងត្បូងវត្ដឧណ្ណាលោម ហៅថាព្រះរាជវាំងកំពែងកែវ ហើយយាងព្រះឧទ័យរាជា ឲ្យមកគង់នៅក្នុងវាំងថ្មីនេះ។ ម្យ៉ាងទៀត អុងតាគុននេះ បានអោយលើកដីសង់សំណាក់ព្រះបារមីមួយ នៅជ្រោយចង្វា(ម្តុំទីតាំងសណ្ឋាគារផ្កាយ៥ បច្ចុប្បន្ន) គឺរៀងរាល់ថ្ងៃ១កើត និង ១៥កើត អោយអស់មន្រ្ដីយួន-ខ្មែរ ទៅសំពះរំលឹកគុណស្ដេចយួន។ ពេលទៅនោះ ទាំងព្រះឧទ័យរាជា ទាំងនាម៉ឺនសព្វមុខមន្រ្ដី សុទ្ធតែស្លៀកខោពាក់អាវ ជួតឈ្នួតក្បាល តាមបែបយួនទាំងអស់។
- ១៨២៨ ស្ដេចសៀមចុងក្រោយគឺប្រាសាទថោងមានមេទ័ពម្នាក់មានថ្វីដៃពូកែ ល្បីល្បាញ ។ ទ្រង់បានចាត់ឱ្យមេទ័ពនោះទៅវាយដណ្ដើមយករាជធានីវៀងចន្ទរបស់លាវ ដែលមិនព្រមទទួលស្គាល់អធិរាជភាពរបស់សៀម (១៨២៨) ។ ភ្យាតាកធ្លាប់បានវាយយករាជធានីនេះម្ដងរួចមកហើយកាលពីឆ្នាំ១៧៧៧ ហើយបាននាំយកព្រះកែវមរកតមកស្រុកសៀម ប៉ុន្ដែមិនបានដុតបំផ្លាញ ឬចាប់យកប្រជាជនទេគឺគ្រាន់តែបានរុះរើកំពែងទីក្រុងប៉ុណ្ណោះ ។ ប្រាសាទថោងបានកាត់យកខែត្រទន្លេរពៅ និងម្លូព្រៃ ហើយមានបំណងចង់យកកំពង់ស្វាយ និងពោធិ៍សាត់ថែមទៀត ក៏ប៉ុន្ដែទ្រង់បានសុគតបាត់ទៅ ។
- ១៨៦៨ គឺព្រះអនុជរួមព្រះបិតាមួយអង្គជាបុត្រាជាមួយព្រះមហាក្សត្រី ដែលព្រះប្រាសាទថោងបានដណ្ដើមយករាជសម្បត្ដិ ហើយចង់បំបែកចេញពីរាជសម្បត្ដិទុកឱ្យបុត្រាព្រះអង្គវិញដែលបាន សោយរាជ្យបន្ដមកមានព្រះនាមថា ព្រះបរមមណ្ឌែមហាមង្គត ។ ព្រះរាជាអង្គនេះធ្លាប់បានបួសជាសង្ឃអស់ពេល២៥ឆ្នាំ ។ ទ្រង់ជាបញ្ញវន្ដម្នាក់មានគតិយុត្ដិធម៌ត្រឹមត្រូវ ចង់ចេះចង់ដឹងពីអ្វីៗដែលមាននៅអឺរ៉ុប ហើយមានចេតនាចង់កសាងប្រទេសជាតិបើហោចណាស់ក៏ឱ្យមានរដ្ឋាភិបាលមួយ ដូចបណ្ដាប្រទេសនៅបស្ចិមប្រទេសដែរ ។ ទ្រង់បានបើកស្រុកសៀមឱ្យបរទេសគ្រប់ជាតិសាសន៍ចេញចូលទូលាយ ហើយបានត្រៀមរៀបចំរជ្ជកាលដ៏ត្រចះត្រចង់មួយថ្វាយបុត្រាព្រះអង្គ គឺ ព្រះរាជាចុល្លាឡុងកន ដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គនៅក្នុងថ្ងៃទី១ ខែតុលា ឆ្នាំ១៨៦៨ (16) ។
- ១៨៦៦ ព្រះរាជាអង្គនេះគឺពិតជាតួអង្គសៀមម្នាក់ដែលវ័យឆ្លាតជាងគេ ទាំងអស់ ។ ដោយមានឈាមជ័រចេញពីក្រុមគ្រួសារសៀមក្នុងនោះមានជាប់ខ្សែចិនមួយ ចំណែកធំផងទ្រង់បាន និងកំពុងតែធ្វើអ្វីទាំងអស់ដែលព្រះរាជាមួយអង្គអាចធ្វើបាន ដើម្បីប្រជារាស្ដ្រមួយដែលមិនទាន់មានការរីកចម្រើននៅឡើយដោយធ្វើ ឱ្យពួកគេចេះស្រលាញ់ការងារ ចេះមានបំណងចង់បាននូវអ្វីដែលប្រសើរ និងបានស្លចិត្ដពួកគេឱ្យមានឆន្ទៈចង់ប្រែក្លាយប្រទេសឱ្យ ថ្កុំថ្កើងឡើង ។ ព្រះអង្គប៉ិនប្រសប់ណាស់ក្នុងការដោះស្រាយបញ្ហារវាងបារាំង និងអង់គ្លេសដែលនៅអមសងខាង ចេះប្រកែកនឹងសំណើរបស់ពួកនោះ ប៉ុន្ដែទ្រង់ក៏ចេះប្រគល់អ្វីទៅឱ្យដែរក្នុងករណីដែលជៀសមិនរួច ធ្វើយ៉ាងណាឱ្យតែអំណាចរបស់ព្រះអង្គនៅរឹងមាំ ។ ទ្រង់បានប្រមូលផ្ដុំបណ្ដាខែត្រទាំងអស់ឱ្យរួបរួមមូលនៅជុំវិញ រាជធានី ប្រមូលផ្ដុំកម្លាំងប្រជាជាតិឱ្យប្រជារាស្ដ្រ និងរាជវង្សគោរពព្រះអង្គ ហើយអ្វីដែលលំបាកនោះគឺធ្វើឱ្យពួកបរទេសគោរពព្រះអង្គផងដែរ ។ សព្វថ្ងៃនេះ ព្រះចុល្លាឡុងកនគ្មាននរណានឹងខ្លាចរអាទៀតទេ ពីព្រោះព្រះអង្គពូកែក្នុងការដឹកនាំ ហើយសម្រេចបាននូវតួនាទីដ៏សំខាន់មួយនៅលើពិភពលោក ។ កម្លាំងរបស់ប្រទេសសៀមសព្វថ្ងៃស្ថិតនៅលើការប្រណាំងប្រជែងរវាង បារាំង និងអង់គ្លេស ។ គឺជារដ្ឋ «ទ្រនាប់» មួយស្ថិតនៅចន្លោះប្រជាជាតិបដិបក្ខទាំងពីរដែលមិនយល់ព្រមឱ្យភាគី ម្ខាងទៀតលេបត្របាក់យកប្រទេសនេះទេ ពោលគឺបារាំងក៏មិនយល់ព្រមឱ្យអង់គ្លេសលេបយកសៀម ឯអង់គ្លេសវិញក៏មិនសុខចិត្ដឱ្យបារាំងលេបយកសៀមដែរ ។ ជួនកាលអ្នកទាំងពីរបានឯកភាពគ្នាសន្យាធានាអត្ថិភាពឱ្យសៀមថែមទៀត ផង ។ សៀមស្ថិតនៅចន្លោះទឹកដីដែលអង់គ្លេស និងបារាំងដណ្ដើមយកបានដូចគ្នានឹងកម្ពុជាកាលពីសតវត្សរ៍ទី១៨ និង១៩ អីចឹងដែរដែលកាលណោះស្ថិតនៅចន្លោះកូសាំងស៊ីនភាគខាងត្បូង ហើយនិងទឹកដីដែលសៀមដណ្ដើមយកបានតែខុសគ្នាត្រង់ថាបារាំង និងអង់គ្លេសមិនដែលមានគំនិតចង់យកទឹកដីសៀមដាក់ជារបស់ខ្លួន ឬក៏បែងទឹកដីសៀមចែកគ្នាទេ បើទោះជាថាពួកគេមានមហិច្ឆតាខ្លាំងក្លាយ៉ាងណាក៏ដោយ ហើយអ្នកទាំងពីរចង់ឃើញសៀមរស់រានមានជីវិតនៅចន្លោះគេទាំងពីរជា រៀងរហូត ។
- ១៨៦៧ នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៦៧ សៀមបានប្រកាសបោះបង់អាណាព្យាបាល និងអធិរាជភាពមកលើកម្ពុជា ។ នៅឆ្នាំ១៨៩៣ ក្រោយពីត្រូវបារាំងបណ្ដេញចេញពីប៉ុស្ដិ៍ទាំងឡាយដែលគេបានបង្កើត ឡើងនៅស្រុកលាវលើច្រាំងទន្លេមេគង្គខាងឆ្វេងរួចមក ហើយបានឃើញកប៉ាល់ចម្បាំងរបស់បារាំងបើកឡើងតាមទន្លេមេណាមកាត់ របាំងគ្រាប់ដែលបាញ់ចេញពីបន្ទាយការពារ (ថ្ងៃទី១៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨៩៣) និងបានឃើញការគំរាមកំហែងរបស់កាំភ្លើងធំបារាំងមកលើរាជវាំងរបស់ ខ្លួន សៀមបានចុះសន្ធិសញ្ញាមួយយល់ព្រមប្រគល់ត្រើយខាងឆ្វេងទន្លេមេគង្គឱ្យ បារាំង ហើយបានប្រគល់ខែត្រចន្ទតាប៊ុនមួយឱ្យជាកិច្ចធានា ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩០៤ សៀមបានយល់ព្រមប្រគល់ខែត្រម្លូព្រៃ និងទន្លេរពៅនៅត្រើយខាងស្ដាំទន្លេមេគង្គភាគខាងជើងកម្ពុជា និងខែត្រកោះកុង និងត្រាត នៅលើឆ្នេរឈូងសមុទ្រសៀមដែលសៀមគ្មានសិទ្ធិគ្រប់គ្រងសោះទៅឱ្យ បារាំងថែមទៀត ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩០៧ សៀមបានយល់ព្រមប្រគល់ខែត្របាត់ដំបង ស៊ីសូផុន សៀមរាប មង្គលបុរី ព្រះរាជាណាចក្របាសាក់ ហើយទទួលស្គាល់ថាបារាំងមានព្រំដែនខាងពាយ័ព្យត្រឹមជួរភ្នំដងរែក ។ នៅភាគខាងលើទន្លេមេគង្គឯណោះវិញ សៀមបានយល់ព្រមប្រគល់ទឹកដីនៅលើត្រើយខាងស្ដាំដែលស្ដេចហ្លួងប្រាបាង បានទាមទារយកទៅវិញ ។ ដោយហេតុនេះសៀមបានបញ្ចប់ការលំបាកផ្សេងៗដែលគេបានបង្កឥតឈប់ឈរ កន្លងមកហើយមិនដែលបានដោះស្រាយរួចម្ដងណាទេ ។ ធ្វើបែបនេះព្រះរាជាសៀមបានសម្របសម្រួលទៅតាមការចាំបាច់មួយចំនួន ដែលព្រះអង្គមិនអាចជៀសវាងរួច ក៏ប៉ុន្ដែសម្បទានដែលសៀមបានប្រគល់ឱ្យបារាំងគឺត្រូវបានធ្វើឡើង ជាថ្នូរនឹងសិទ្ធិយុត្ដាធិការដែលបារាំងមានកន្លងមកទៅលើប្រជាជន បារាំង និងអាស៊ីមួយចំនួនដែលរស់នៅក្នុងទឹកដីជាកម្មសិទ្ធិរបស់បារាំង ក្រោមការត្រួតត្រារបស់កុងស៊ុលបារាំងនៅសៀម ។ ក្រោយមកបារាំងបានប្រគល់ទៅឱ្យសៀមវិញនូវខែត្រចន្ទតាប៊ុន ក្រោយពីគ្រប់គ្រងអស់ពេល១១ឆ្នាំ ខែត្រត្រាតដែលមានរ៉េស៊ីដង់បារាំងនៅតាំងពី៣ឆ្នាំមុន និងទឹកដីហ្លួងប្រាបាងមួយចំណែកដែលស្ដេចហ្លួងប្រាបាងបានកាន់កាប់ជា ច្រើនឆ្នាំមកហើយ ។ ព្រះរាជាសៀមបានប្រកបអាជីពសមស្របជាប្រជាជាតិមួយមានអារ្យធម៌ ជឿនលឿន ជាប្រជាជាតិដែលអាចដឹកនាំខ្លួនឯង បានធ្វើឱ្យប្រទេសជឿនលឿនទាំងឡាយទទួលស្គាល់យុត្ដាធិការរបស់សៀម ហើយដែលអាជ្ញាធរនយោបាយ និងយុត្ដិធម៌ត្រូវបានពង្រឹង និងពង្រីក ។ ដោយរួបរួមគ្នាបែបនេះ ពួកថៃបានទទួលបាននូវមធ្យោបាយគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីកែប្រែទឹកដីដែលពួក គេកាន់កាប់ ហើយអំពើល្អរបស់រដ្ឋាភិបាលបានត្រូវផ្សព្វផ្សាយទៅសព្វទិសទីនៃ ព្រះរាជាណាចក្រ ។
- ១៨៦៧ នៅក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ ព្រះរាជាសៀមបានបោះបង់បណ្ដារដ្ឋសានទៅឱ្យអង់គ្លេសពីព្រោះថា រដ្ឋទាំងអស់នោះមិនដែលបានទទួលស្គាល់អធិរាជភាពរបស់សៀមម្ដងណាទេ បើទោះបីជាសៀមធ្លាប់បានប្រយុទ្ធចាប់បង្ខំ និងលើកហេតុផលថាសាន និងសៀមជាជាតិសាសន៍តែមួយ និងថាពាក្យសានជាការអានពាក្យសៀមមិនច្បាស់យ៉ាងណាក៏ដោយ ។ ម្យ៉ាងទៀតគឺដោយសារអង់គ្លេសបានដណ្ដើមយកប្រទេសភូមាភាគខាងក្រោមរួច ហើយកាលពីឆ្នាំ១៨២៨ និងដណ្ដើមយកប្រទេសភូមាភាគខាងលើទៀតនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៨៥ ហើយមានបំណងចង់បើកផ្លូវមួយទៅកាន់ស្រុកចិន ។ សៀមក៏បានបោះបង់ទៅឱ្យអង់គ្លេសផងដែរនូវបណ្ដារដ្ឋភាគខាងត្បូង ទាំងឡាយដែលស្ថិតនៅតាមទៀបកោះម៉ាឡាកាដែលសៀមធ្លាប់មានអធិរាជភាពទៅ លើតាំងពីសតវត្សរ៍ទី១៤រៀងរហូតមកចាប់ពីពេលដែលកម្ពុជាអស់សិទ្ធិ អំណាចទៅ ។ អង់គ្លេសបានចូលកាន់កាប់សិង្ហបុរី រួចបានកាត់យករដ្ឋម៉ាឡេមួយម្ដងៗរួមមានត្រឹងហ្គា នូកេ ឡាន់តាន់រ៉ា ម៉ន កេដាក់ និងសាំសាំ ហើយរដ្ឋខ្លះ អង់គ្លេសដាក់រ៉េស៊ីដង់ឱ្យមើលខុសត្រូវ រដ្ឋខ្លះទៀតបញ្ចូលជាសហភាពរដ្ឋនៅក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់អង់គ្លេស ។
- ១៨៦៧ បើពិនិត្យលើការរៀបរាប់ខាងលើវាហាក់ដូចជាថាសៀមបានយល់ព្រម បោះបង់ទឹកដីច្រើនហួសហេតុពេកហើយ ។ តាមពិតទៅបណ្ដារដ្ឋទាំងអស់នោះមិនមែនចំណុះសៀមពិតប្រាកដប៉ុន្មាន ទេ រដ្ឋមួយចំនួនបានទទួលឥស្សរភាពរួចចាកពីអនុត្ដរភាពរបស់សៀមជាយូរ មកហើយ ហើយរដ្ឋភាគច្រើនបានឈប់ទទួលស្គាល់សៀមថាជាមជ្ឈមណ្ឌលសកម្មភាព ឬជាប្រភពពន្លឺដែលទាក់ទាញពួកគេទៀតហើយ ។ ជាក់ស្ដែងដូចជាសិង្ហបុរីនាពេលនោះគឺជាមណ្ឌលទាក់ទាញខ្លាំងជាង បាងកកទៅទៀត ហើយពួកអ្នកស្រុកនេះដែលឱ្យតម្លៃតែទៅលើអ្នកណាដែលមានកម្លាំងបាន មើលឃើញពួកអង់គ្លេសថាខ្លាំងជាង មានអំណាចជាងសៀម ម្ល៉ោះហើយពួកគេត្រូវខ្លបខ្លាចហើយទទួលរាក់ទាក់ពួកនេះយ៉ាងល្អ បំផុត ។
- ១៨៦៧ចាប់ពីត្រឹមការរៀបរាប់ក្នុងសំណេរនេះមក ពួកអង់គ្លេសបានទទួលបាននូវទឹកដីមួយចំណែកយ៉ាងធំនៅខាងលិចលាត សន្ធឹងពីត្បូងទៅជើងនៅតាមឆ្នេរសមុទ្របឹងហ្កាល់ដែលអាចឱ្យពួកគេ កសាងផ្លូវរទេះភ្លើងមួយបានចាប់ពីសិង្ហបុរីទៅដល់រ៉ង់ហ្គូន ។ នេះគឺជាសម្បទានចុងក្រោយរបស់សៀមទៅឱ្យអង់គ្លេសដែលសៀមត្រូវតែយល់ ព្រមតាមពីព្រោះថាគេគ្មានកម្លាំងអ្វីនឹងប្រកែកប្រឆាំងបានទេ ណាមួយផ្លូវរទេះភ្លើងនោះក៏គួរឱ្យចាប់ចិត្ដ ហើយបានបម្រើផលប្រយោជន៍របស់សៀម និងអង់គ្លេសដូចគ្នា ។
- ១៨៦៧ -ស្រុកចិន នៅក្នុងឆ្នាំ១៣៦៦ ពួកចិនបានផ្ដួលរំលំសន្ដតិវង្សម៉ុងហ្គោល-យ៉េន ដែលគូប៊ីឡៃខាន់ ចៅរបស់ហ្សង់ស៊ីសខាន់ បានបង្កើតឡើងកាលពីឆ្នាំ១២៦០ ។ សន្ដតិវង្សថ្មីគឺសន្ដតិវង្សមៀង ឬមិញ ដែលអ្នកស្រុកទទួលស្គាល់ថាជាសន្ដតិវង្សជាតិព្រោះមានកំណើតជាចិន បានឡើងសោយរាជ្យបន្ដ ។ ប៉ុន្ដែថ្វីបើពួកម៉ុងហ្គោលមិនបានគ្រប់គ្រងស្រុកចិនក៏ដោយ ក៏ប៉ុន្ដែពួកនេះនៅកាន់កាប់ផ្លូវគមនាគមន៍នៅឡើយ ម្ល៉ោះហើយអាណាចក្រចិនពេលនោះបានត្រូវកាត់ផ្ដាច់ពីពិភពលោក ខាងក្រៅ ។ និគមកាន់សាសនាកាតូលិកត្រូវរលាយបាត់ទៅនៅក្នុងបណ្ដាខែត្រភាគ ខាងកើត ហើយការរីកចម្រើននៃសាសនាមហាម៉ាត់ក៏បានបំផ្លិចបំផ្លាញសាសនា កាតូលិកឱ្យនៅឯភាគខាងលិចឱ្យរលត់រលាយទៅដែរ ។
- ១២៨៨ ដោយជាប់រវល់នឹងរឿងផ្ទៃក្នុងច្រើនយ៉ាងនេះទើបបានជាចិនគ្មាន ពេលទំនេរនឹងគិតគូរពី អាណ្ណាមជាស្រុកជិតខាងទេ ណាមួយអាណ្ណាមនេះក៏មិនបានផ្ដល់ឱកាសឱ្យចិនធ្វើអន្ដរាគមន៍ផង ដែរ ។ ម្យ៉ាងទៀតពួក អឺរ៉ុប បានធ្វើដំណើរចូលមកដល់សមុទ្របឹងហ្កាល់ ម៉ាឡាកា ឈូងសមុទ្រសៀម សមុទ្រខាងត្បូង និង សមុទ្រជប៉ុន ហើយបានដណ្ដើមកាន់កាប់ពាណិជ្ជកម្មតាមសមុទ្រស្ទើរតែទាំងអស់នៅចុង បូព៌ាប្រទេស ។ ពួកអឺរ៉ុបបានបើកអគារពាណិជ្ជកម្មគ្រប់ទីកន្លែង ហើយក៏មិនញញើតនឹងវាយប្រហារមកលើសំពៅរបស់ចិន ដែលមកប្រជែងរកស៊ី ឬធ្វើការឆក់ប្លន់នៅតាមឆ្នេរសមុទ្រដែលគេចុះចតនោះដែរ ។ សរុបសេចក្ដីមក ការធ្វើដំណើរមកដល់របស់ ពួកអឺរ៉ុប និងការកើតមានពួកចោរសមុទ្រដោយអតីតបក្សពួករបស់ សន្ដតិវង្សមិញ បាន ធ្វើឱ្យពួកចិនបាត់បង់អស់នូវសេចក្ដីក្លាហាន ។ ចំនួនសំពៅពាណិជ្ជកម្មចិនថយចុះ ហើយមិនសូវហ៊ានធ្វើដំណើរផ្សងព្រេងទៅឆ្ងាយដូចពីមុនកាលនៅក្រោម សន្ដតិវង្សជាតិមិញ ឬនៅក្រោមសន្ដតិវង្សម៉ុងហ្គោលនោះទេ ។ ព្រះចៅអធិរាជតាកតារម៉ាន់ជូមិនអាចចេញបញ្ជាឱ្យស្ដេចប្រទេសឯទៀតៗ អនុវត្ដតាមឡើយដូចជាឱ្យបញ្ឈប់សង្គ្រាម ឬឱ្យរក្សាសន្ដិភាពដូចដែលគូប៊ីឡៃខាន់ បានចេញបញ្ជាមួយនៅក្នុង ឆ្នាំ១២៨៨ ឱ្យស្ដេចសៀមដាក់អាវុធចុះរួចបន្ទាប់មកធ្វើអន្ដរាគមន៍រវាងនគរ ចាម្ប៉ា និងតុងកឹងថែមទៀត ។ ព្រះអង្គគ្មានអំណាចអ្វីនឹងធ្វើការសងសឹកចំពោះការប្រមាថមកលើ ជនជាតិចិននៅម៉ាឡេស៊ីដូចដែលគូប៊ីឡៃខាន់បានធ្វើម្ដងនៅកោះជ្វា កាលពីឆ្នាំ១២៩៣ឡើយ ។ ហើយព្រះអង្គក៏គ្មានអំណាចអ្វីនឹងបញ្ជូនរាជទូតមកកម្ពុជាដើម្បី ទាមទារឱ្យកម្ពុជាបញ្ជូនពួកអ្នកភៀសខ្លួន ឬពួកអ្នកដើរសំពៅចិនទៅឱ្យវិញដូចដែលចិនធ្លាប់បានធ្វើម្ដង កាលពីឆ្នាំ១២៩៥ផងដែរ ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះចិនក៏មិនដែលបានបញ្ជូនមន្ដ្រីជាន់ខ្ពស់ឱ្យនាំយក ត្រាអាយផាយ ឬសញ្ញាប័ត្របញ្ជាក់ថ្វាយដល់ព្រះរាជាដែលទើបឡើងគ្រងរាជ្យនៅតុងកឹង ឬកូសាំងស៊ីនសោះទេ ។ ១៣៦៨ ការដែលសន្ដតិវង្សម៉ុងហ្គោលត្រូវធ្លាក់ចេញពីអំណាចនៅក្នុងឆ្នាំ ១៣៦៨ គឺមិនបានបម្រើផលប្រយោជន៍របស់ចិននៅខាងក្រៅប្រទេសទេ ។ ដោយឡែកការមកដល់របស់ពួកអឺរ៉ុបបានធ្វើឱ្យឥទ្ធិពលខាងផ្នែក ស្មារតីរបស់ចិនទៅលើបណ្ដាប្រជាជាតិដែលមានអារ្យធម៌អន់ខ្សោយជាង បានថយចុះជាលំដាប់ពីព្រោះនៅពេលដែលបានជួបជាមួយពួកអឺរ៉ុប ប្រជាជាតិទាំងនោះដែលធ្លាប់តែទទួលស្គាល់ថាចិនល្អខ្ពង់ខ្ពស់ជាង បានបែរមកទទួលស្គាល់ថាមានពួកស្បែកសល្អប្រសើរជាងពួកស្បែកលឿង ទៅទៀត ។ អនុត្ដរភាពដែលចិនធ្លាប់តែមានមកលើប្រទេសទាំងឡាយណាដែលសំពៅចិន ធ្វើដំណើរទៅដល់បានត្រូវធ្លាក់ចុះយ៉ាងរហ័សជាហេតុធ្វើឱ្យចិន បិទកំពង់ផែរបស់គេមិនឱ្យនាវាបរទេសជាពិសេសគឺនាវាពួកអឺរ៉ុបចូល ចតទេដោយខ្លាចមិនអាចទប់ទល់បាន ។ មិនយូរប៉ុន្មាន កេរ្ដិ៍ឈ្មោះចិនក៏ត្រូវសាបរលាបទៅ បណ្ដាប្រទេសនៅចុងបូព៌ាប្រទេសបានស្គាល់ត្រឹមតែពួកចិនដែលរត់ចោល ស្រុកដែលភាគច្រើនៗតែបានក្លាយទៅជាចោរសមុទ្រនៅចាំតែឆក់ប្លន់សំពៅ ពាណិជ្ជកម្មតាមឆ្នេរសមុទ្រ ហើយនៅទីបញ្ចប់បានទៅរស់នៅអាណ្ណាម កម្ពុជា សៀម ឬនៅប្រជុំកោះអាំងស៊ូឡាំងបង្កបានជានិគមចិនធំឡើងៗរហូតដល់អាច ដណ្ដើមយកទីក្រុងបាតាវីយ៉ាបាន ។ ពួកចិនដែលមានដើមកំណើតនៅហៃណានច្រើនជាអ្នកពូកែរកស៊ីតែក៏ជាចោរ សមុទ្រដ៏អង់អាចក្លាហានណាស់ដែរដែលតែងតែធ្វើឱ្យពួកអ្នកដើរ សមុទ្រទាំងឡាយចងចាំឥតភ្លេចថាមានពួកចិន និងសំពៅចិនដែលមានកាំភ្លើងធំ និងកាំភ្លើងតូចជាច្រើន ។ រហូតមកដល់ឆ្នាំ១៨៦០ មុនពេលដែលកប៉ាល់ប្រើចំហាយរបស់ពួកអឺរ៉ុបមកដល់ គេនៅប្រទះឃើញមានសំពៅចោរសមុទ្រជាច្រើនសំពៅខ្លះបើកបរដោយបក្សពួក សន្ដតិវង្សមិញដែលមិនចុះចូលជាមួយសន្ដតិវង្សម៉ាន់ជូ សំពៅខ្លះទៀតបើកបរដោយពួកហៃណានបានធ្វើការឆក់ប្លន់នៅលើផ្លូវពី សិង្ហបុរីទៅស្រុកសៀម សាយហ្គន ម៉ាកាវ និងតុងកឹង ធ្វើឱ្យដំណើរត្រង់តំបន់នេះប្រកបទៅដោយគ្រោះថ្នាក់ និងការកាប់សម្លាប់រង្គាល ។ នៅលើផែនទីសម័យនោះ គេសង្កេតឃើញមានឈ្មោះកោះចោរឆក់ កោះចោរសមុទ្រ កោះចោរលួចជាច្រើននៅតាមផ្លូវដែលជាជម្រករបស់ពួកចោរចិនទាំង អស់នោះ ។
- ១៨២៨ ក្រៅពីពួកចោរសមុទ្រ និងចោរលួចប្លន់ទាំងអស់នោះបណ្ដាប្រទេសខាងក្រៅនៅចុងបូព៌ាប្រទេស និងអឺរ៉ុបដូចជាភ្លេចអំពីវត្ដមានរបស់ចិនអស់ទៅហើយនៅក្នុង សតវត្សរ៍ទី១៨ និងដើមសតវត្សរ៍ទី១៩ ។ នេះក៏ដោយសារចិនខ្លួនឯងមានឆន្ទៈចង់ផ្ដាច់ខ្លួនឱ្យឆ្ងាយពីលោក ខាងក្រៅជាពិសេសគឺដោយសារគេបារម្ភខ្លាចពួកអឺរ៉ុបដែលប្រកបទៅដោយ ល្បិចកល និងសេចក្ដីក្លាហានហួសហេតុ ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៥៥៣ ចិនបានធ្វើសម្បទានប្រគល់កោះម៉ាកាវឱ្យទៅពួកព័រទុយហ្គាល់ដែលបាន កាន់កាប់កោះនេះតាំងតែពីឆ្នាំ១៥៨៣ មកម្ល៉េះ ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៥៨៣ ចិនបានយល់ព្រមឱ្យពួកសាសនទូតសេស្វ៊ីតចូលផ្សព្វផ្សាយសាសនានៅ ណង់កាំងក៏ប៉ុន្ដែក្រោយមកបានបណ្ដេញពួកនេះចេញទៅវិញដោយហេតុថា ពួកកាតូលិកនេះហាក់ដូចជាបានចូលដៃចូលជើងជាមួយសត្រូវដែលប្រឆាំង ប្រជែងយករាជសម្បត្ដិ ។ ព្រះចៅអធិរាជពេលនោះបានអនុញ្ញាតឱ្យពួកសេស្វ៊ីតតែ២-៣នាក់ ប៉ុណ្ណោះដែលគិតគូរតែខាងវិទ្យាសាស្ដ្រពិសេសគឺតារាសាស្ដ្រស្នាក់នៅ នឹងប៉េកាំង ។ បន្ទាប់មកចិនបានចាប់ផ្ដើមបើកទ្វារឱ្យពួកអឺរ៉ុបឡើងវិញបន្ដិច ម្ដងៗ ។ នៅរវាងឆ្នាំ១៧៨៨ រដ្ឋាភិបាលចិនបានអនុញ្ញាតឱ្យពួកអង់គ្លេស និងបារាំងបើកអគារពាណិជ្ជកម្មនៅកង់តុងក៏ប៉ុន្ដែព្រះចៅអធិរាជមិន អាចធ្វើឱ្យពួកចៅហ្វាយខែត្រ និងមន្ដ្រីនៅក្រោមបង្គាប់ដាក់ទោសទណ្ឌដល់ពួកអ្នកដែលបានធ្វើបាប ជនរួមជាតិ និងពួកអង់គ្លេសបានទេ ។ បាតុភាពប្រឆាំងមិនមែនលេចចេញមកពីស្រទាប់ប្រជាជនដែលទទួលផលល្អ ពីវត្ដមានរបស់ពួកអឺរ៉ុបនោះទេតែលេចចេញមកពីស្រទាប់ពួកអ្នក បញ្ញវន្ដ និងពួកមន្ដ្រីដែលភ័យខ្លាចក្រែងទំនៀមទម្លាប់ របៀបរបប និងអារ្យធម៌អឺរ៉ុបមានឥទ្ធិពលអាចមកប្រែក្លាយរបៀបរបបចាស់ដែលពួក គេកំពុងតែរស់នៅព្រោះគេចង់រក្សានូវអ្វីៗដែលជីដូនជីតារបស់គេ បានបន្សល់ទុកមកឱ្យ ។ តាមពិតទៅពួកនោះបានដឹងច្បាស់ណាស់នូវអំពើដែលពួកអឺរ៉ុបកំពុងតែ ធ្វើនៅចុងបូព៌ាប្រទេស និងនៅឥណ្ឌា ហើយការដែលគេមានការភ័យព្រួយខ្លាចពួកបិសាចលោកខាងលិចមកដណ្ដើមយក ស្រុកចិននោះមិនខុសទេ ។ និយាយពីពួកពាណិជ្ជករចិនវិញពួកនេះភាគច្រើនចេះអាន និងចេះសរសេរ ក៏ប៉ុន្ដែគេមិនមែនជាបញ្ញវន្ដដែលស្នេហាជាតិប៉ុន្មានទេ ម្ល៉ោះហើយពួកនេះមិនសូវជាអភិរក្សណាស់ណាដែរ ។ ពួកនេះមានអធ្យាស្រ័យល្អចំពោះពួកបរទេស ហើយអាចនឹងបង្ខំឱ្យពួកមន្ដ្រី និងពួកបញ្ញវន្ដស្ដាប់មតិសាធារណជនផងបើទោះជាមានការចោទប្រកាន់ថា សាធារណជនគិតមិនបានឆ្ងាយប្រៀបដូចជាមនុស្សខ្វាក់ក៏ដោយ ។ ម្ល៉ោះហើយមានការតស៊ូផ្ទៃក្នុងមួយកើតឡើងរវាងម្ខាងគឺពួកអ្នក អភិរក្សនិយមដែលមានពួកមន្ដ្រី និងបញ្ញវន្ដ និងម្ខាងទៀតគឺពួកអ្នកដែលចង់ឱ្យស្រុកចិនបើកចំហ តែពួកក្រោយនេះមិនសូវជាអង់អាចប៉ុន្មានទេ ។ នៅទីបញ្ចប់ពួកអ្នកអភិរក្សនិយមក៏ឈ្នះ ហើយឆ្លៀតពេលដែលពួកបេសកជនកាតូលិកប្រព្រឹត្ដខុសឆ្គងខ្លះនៅក្នុង ឆ្នាំ១៨១៥ ក៏សម្រេចសុំបានការអនុញ្ញាតពីព្រះចៅអធិរាជឱ្យបណ្ដេញពួកនោះចេញ ទាំងអស់ទៅ ។ ពេលនោះរាជវាំងនៅឯប៉េកាំងមិនបានស្ដាប់តាមពួកមន្ដ្រី និងបញ្ញវន្ដដែលអភិរក្សនិយមជាងខ្លួនទៅទៀតនោះទាំងស្រុងទេ ថ្វីបើគេខ្លាចពួកអឺរ៉ុបធ្វើអន្ដរាគមន៍គាំទ្រដល់ជនរួមឈាមគេក្ដី ម្ល៉ោះហើយគេបានអនុញ្ញាតឱ្យបេសកជនកាតូលិកនៅនឹងប៉េកាំងជាបន្ដទៅ ទៀត ។ ក៏ប៉ុន្ដែនៅឆ្នាំ ១៨២៨ ដោយពិនិត្យឃើញថាប្រទេសបារាំងដែលធ្លាប់តែការពារពួកសាសនទូតបរទេស មិនយល់ទាស់ទេគេក៏បណ្ដេញពួកកាតូលិកចេញទៅតាមបំណងរបស់ពួកអ្នក អភិរក្សនិយម ។ ដល់មកឆ្នាំ១៨៣៤ រាជវាំងចិនបានប្រកែកមិនព្រមបន្ដសន្ធិសញ្ញាពាណិជ្ជកម្មដែលប្រគល់ សិទ្ធផ្ដាច់មុខឱ្យក្រុមហ៊ុនអង់គ្លេសនៅឥណ្ឌាភាគខាងកើតតទៅទៀតទេ ។ ពេលនោះដោយពិនិត្យឃើញថាប្រទេសឯទៀតនៅតែបន្ដធ្វើពាណិជ្ជកម្ម ជាមួយចិនបាន អង់គ្លេសបានឆ្លៀតឱកាសដែលស្ដេចត្រាញ់នៅកង់តុងចាប់អាភៀនចំនួន២ ម៉ឺន៤ពាន់កេសរបស់ពាណិជ្ជករអង់គ្លេសម្នាក់ដែលមានតម្លៃរហូតដល់ទៅ ៥០លានហ្វ្រង់ដុតបំផ្លាញចោលក៏ប្រកាសសង្គ្រាមនឹងស្រុកចិនឡើង ។ គេក៏នាំគ្នាហៅសង្គ្រាមនោះថាសង្គ្រាមអាភៀនទៅ ។
- ១៨៤២ ក្នុងសង្គ្រាមនោះប្រទេសចិនត្រូវបរាជ័យ ហើយត្រូវបានគេចាប់បង្ខំឱ្យចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាណង់កាំង នៅ ក្នុងថ្ងៃទី២៩ ខែសីហា ឆ្នាំ១៨៤២ ដោយយល់ព្រមបើកកំពង់ផែសៀងហៃ និងប៉ូហ៊្វូឈូ និងអាម៉យឱ្យបរទេស ហើយប្រគល់ កោះហុងកុង ឱ្យអង់គ្លេស ។ ដល់ឃើញចិនយល់ព្រមបើកកំពង់ផែឱ្យតែអង់គ្លេសម្នាក់ឯងដូច្នេះ បារាំង និងអាមេរិកាំងច្រណែនក៏ឆ្លៀតពេលចូលធ្វើអន្ដរាគមន៍ ហើយទទួលបាននូវសន្ធិសញ្ញាពិសេសរៀងៗខ្លួន ។ នៅក្នុងសន្ធិសញ្ញាជាមួយបារាំងមានសេចក្ដីបញ្ជាក់ច្បាស់ថាប្រទេស ចិននឹងត្រូវបន្ដបើកចំហឱ្យមានការផ្សព្វផ្សាយទាំងសាសនាកាតូលិក ទាំងសាសនាគ្រិស្ដទៀតផង ។
- ១៨៥៣ ពួកសត្រូវរបស់សន្ដតិវង្សម៉ាន់ជូដែលតាមពិតទៅដូចជាមាន អធ្យាស្រ័យល្អជាមួយនឹងពួកបរទេស ហើយចង់បើកចំហប្រទេសចិនចំពោះពាណិជ្ជកម្មពិភពលោកបានឆ្លៀតយកឱកាស ដែលចិនបរាជ័យក្នុងសង្គ្រាមនេះដើម្បីបង្កើនការវាយប្រហារមកលើពួក តៃស៊ឹង បំផុសបំផុលមហាជនឱ្យងើបឡើងប្រឆាំង និងគាំទ្រសន្ដតិវង្សមិញ ដែលមានសញ្ជាតិជាជនជាតិចិន ហើយដែលគេនិយាយថានៅមានសេសសល់បច្ឆាញាតិនៅឡើយ ។ នៅភាគខាងត្បូងស្រុកចិនមានកើតសមាគមសម្ងាត់ជាច្រើនដែលមានបណ្ដាញ រហូតមកដល់អាំងស៊ូឡាំង និងឥណ្ឌូចិនទៀតផង ។ សមាគមសម្ងាត់ទាំងនោះបានចាប់កម្រើករំជើបរំជួលឡើង ហើយមិនយូរប៉ុន្មានក៏មានកុបកម្មមួយរបស់ពួកតៃពីងកើតឡើងនៅក្នុង បណ្ដាខែត្រភាគនិរតីបញ្ជាក់ឱ្យឃើញថាពួកគេជាសត្រូវរបស់សន្ដតិវង្ស ម៉ាន់ជូ គេប្រឆាំងនឹងការដែលពួកម៉ាន់ជូនេះបង្ខំឱ្យគេក្រងសក់ទៅក្រោយ ហើយកោរសក់ពីលើថ្ងាស និងក្រោមកញ្ចឹងក ។ ពួកនេះពន្លែងសក់ឱ្យនៅស៊ើងទ្រើងមិនក្រងទៀតទេ ។ មុនដំបូងពួកតៃពីងចាប់ផ្ដើមវាយប្រហារទៅលើទ័ពរបស់ព្រះចៅអធិរាជ ដែលគេបានជួបប្រទះបន្ទាប់មកបានវាយដណ្ដើមយកទីក្រុងមួយចំនួន ។ ពួកនេះបានត្រូវប្រជាជនទះដៃអបអរស្វាគមន៍គ្រប់ទិសទី ។ នៅទីបញ្ចប់ពួកតៃពីងដណ្ដើមយកអតីតរាជធានីណង់កាំងបាននៅថ្ងៃទី១៩ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៨៥៣ ។
- ១៨៥៦ ឥឡូវនេះសន្ដតិវង្សម៉ាន់ជូហៀបតែដួលរលំទៅហើយ ។ នៅពេលដែលរាជវាំងកំពុងតែជួបនឹងវិបត្ដិអនាធិបតេយ្យដែលកើតមានជា ទូទៅ ហើយគំនិតស្មារតីកំពុងតែពុះកញ្ជ្រោលពួកបញ្ញវន្ដ និងមន្ដ្រីក៏បណ្ដោយខ្លួនឱ្យលង់ទៅតាមកំហឹងដែលគេមានចំពោះពួក បរទេស ហើយចាប់ប្រព្រឹត្ដអំពើឃោរឃៅដូចពីអតីតកាលវិញ ។ ឃាតកម្មទៅលើបេសកជនកាតូលិកម្នាក់នៅក្នុងឆ្នាំ ១៨៥៦ រួចបន្ទាប់មកការចាប់ខ្លួនពួកជនជាតិចិនជាអ្នកដើរកប៉ាល់របស់ អ្នកស្រុកអាយដែលមានដាក់ទង់ជាតិអង់គ្លេសបានធ្វើឱ្យកើតមាន សង្គ្រាមឡើងម្ដងទៀតរវាងម្ខាងគឺពួកបារាំង និងអង់គ្លេស ម្ខាងទៀតគឺចិន ។ សង្គ្រាមនេះមានរយៈពេលជាច្រើនខែ សម្ព័ន្ធភាពបារាំងអង់គ្លេសទទួលជោគជ័យជាបន្ដបន្ទាប់ ហើយបានធ្វើដំណើររហូតទៅដល់ប៉េកាំង ។ ចិនត្រូវបរាជ័យម្ដងទៀត ហើយត្រូវចាប់បង្ខំឱ្យចុះសន្ធិសញ្ញាសន្ដិភាពមួយទៀតនៅក្នុងខែ មិថុនា ឆ្នាំ១៨៥៨ទេ ។ មួយឆ្នាំក្រោយមក សង្គ្រាមបានផ្ទុះឡើងសាជាថ្មីពីព្រោះពួកចិនមិនចង់ឱ្យសច្ចាប័ន ទៅលើសន្ធិសញ្ញាខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៥៨ ។ រាជធានីប៉េកាំងត្រូវដណ្ដើមយកបាននៅក្នុងឆ្នាំ១៨៦០ ព្រះរាជដំណាក់រដូវរងាបានត្រូវគេបំផ្លាញចោលហើយគេបានលើកទង់ជាតិ បារាំង និងអង់គ្លេសដែលគេនិយាយថាជាតំណាងអារ្យធម៌ស៊ីវីល័យនៅក្នុងរាជធានី នៃអាណាចក្រចិន ។ គឺនៅពេលដែលវិលត្រលប់មកពីធ្វើសង្គ្រាមលើកទី១ជាមួយចិននោះឯង ដែលទ័ពបារាំងបានវាយប្រហារដោយកាំភ្លើងធំទៅលើទីក្រុងទួរ៉ាន ហើយដណ្ដើមយកបាន សាយហ្គន ដោយមានការគាំទ្រពីពួកអេស្ប៉ាញដែលមកពី ម៉ានីល ។ នៅពេលដែលវិលត្រលប់មកពីសង្គ្រាមលើកទី២ បារាំងដណ្ដើមយកបាន និងកាន់កាប់ខែត្ រ៣ របស់កូសាំងស៊ីនដែលតាមពិតទៅបារាំងគ្មានបំណង ចង់បានទេបើសិនជា អាណ្ណាម មិនបំបែកបំបាក់សាសនទូតកាតូលិក ហើយបើគ្មានទ័ពនៅក្នុងសមុទ្រចិនទេនោះ ។
- ១៨៦១ បរាជ័យផ្ទួនៗរបស់ចិនដោយ «ពួកអ្នកព្រៃមកពីបស្ចិម» បានធ្វើឱ្យមតិសាធារណជនអស់ជំនឿលើរដ្ឋាភិបាលនៃសន្ដតិវង្សម៉ាន់ជូ ដែលចុះខ្សោយណាស់ទៅហើយក្រោមសន្ទុះពួកបះបោរ ។ ការឃោសនាប្រឆាំងឱ្យទម្លាក់សន្ដតិវង្សនេះចោលបានផ្ទុះឡើងយ៉ាងកាច សាហាវ ។ ពួកអ្នកដែលកាន់ជើងសន្ដតិវង្សមិញបាននាំគ្នាទៅចូលបម្រើក្នុងជួរ កងទ័ពពួកតៃពីងយ៉ាងកុះករបង្កបានជាទ័ពដ៏ធំមួយមានទាំងទាហានបែប ជាកំណែនប្រញាប់ដែលនឹងត្រូវរំសាយទៅវិញកាលណាចប់សង្គ្រាម(19) ។ នយោបាយរបស់ពួកអ្នកមិនសប្បាយចិត្ដបានត្រូវពង្រឹងឱ្យកាន់តែរឹង មាំឡើងដោយភាពកំសាករបស់ប្រជារាស្ដ្រដែលគ្មានការទុកចិត្ដទៅលើ ព្រះអធិរាជិនីទាំង២អង្គដែលបានដណ្ដើមយកអំណាចជាពិសេសគឺពួក មន្ដ្រីដែលបានក្បត់នឹងបុព្វហេតុដែលពួកគេបានបម្រើកាលពីថ្មីៗហើយ ដែលកំពុងតែមានមុខតំណែងសព្វថ្ងៃ ។
- ១៨៦១ ពួកតៃពីងដណ្ដើមយកនីងប៉ូបាននៅក្នុងថ្ងៃទី៩ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨៦១ ហើយបានទៅបោះទ័ពនៅពីមុខកំពង់ផែសៀងហៃជាកំពង់ផែដែលអង់គ្លេស និងបារាំងដោះដូរទំនិញជាមួយចិននៅក្នុងខែមករា ឆ្នាំ១៨៦២ ។ ការដែលធ្វើយ៉ាងនេះមានន័យថាគឺចាប់បើកការវាយប្រហារមកលើពួក អឺរ៉ុប ហើយទាំងដែលពួកនេះបានខិតខំធ្វើខ្លួនជាអព្យាក្រឹតនៅក្នុងជម្លោះ ផ្ទៃក្នុងរបស់ចិននេះ និងទាំងដែលពួកនេះអាចចាត់ទុកបានថាជាសត្រូវបន្ទាប់បន្សំមួយ របស់សន្ដតិវង្សម៉ាន់ជូ ហើយថាពួកតៃពីងបានគ្រប់គ្រងទឹកដីអាណាចក្របានមួយចំណែករួចទៅហើយ ក៏ដោយ ។ ក៏ប៉ុន្ដែថ្វីបើពួកគេចង់បើកចំហស្រុកចិនក៏ដោយក៏ពួកតៃពីងចង់ បង្ហាញឱ្យឃើញតាមរយៈការវាយប្រហារមកលើពួកបរទេសដែលត្រួតត្រា ទឹកដីភាគខាងត្បូងនេះថាមានតែពួកគេនេះទេដែលអាចយកជ័យជម្នះលើ សត្រូវបរទេសហើយអាចការពារឯករាជ្យជាតិបាន ។ ពួកបារាំង និងអង់គ្លេសបាននាំគ្នារៀបចំកម្លាំងឡើងវិញប្រឆាំងនឹងការប្រយុទ្ធ របស់ពួកតៃពីងដែលធ្លាប់តែច្បាំងនឹងពួកចិនគ្នាឯង ហើយច្បាំងម្ដងៗមានមនុស្សស្លាប់តិចជាង១០០នាក់ធ្វើឱ្យពួកនេះ បរាជ័យដូចជាទ័ពរបស់ព្រះចៅអធិរាជដែរ ។ ពួកសម្ព័ន្ធមិត្របានដណ្ដើមកាន់កាប់បន្ទាយរបស់ពួកតៃពីងបានទាំងអស់ ហើយដណ្ដើមយកណង់កាំងបាននៅក្នុងខែឧសភា ឆ្នាំ១៨៦៤ ។
- ១៨៦១ ក្រោយសង្គ្រាមសន្ដិភាពក៏មានឡើងវិញនៅក្នុងមហាអាណាចក្រដោយ សន្ធិសញ្ញាសន្ដិភាពរវាងពួកអឺរ៉ុបនឹងរដ្ឋាភិបាលចិនដែលត្រូវអាម៉ាស់ ជាខ្លាំងព្រោះបរាជ័យជាច្រើនលើកច្រើនគ្រាក្នុងការប្រយុទ្ធជាមួយ ពួកតៃពីង និងជាមួយទ័ពបារាំងអង់គ្លេសដែលកន្លងមកចិនបានចាត់ទុកថាជាពួក មនុស្សព្រៃគ្មានអារ្យធម៌ ។ តាមពិតទៅពួកសាសនទូតកាតូលិកដែលទទួលបាននូវការការពារពីពួក សម្ព័ន្ធមិត្រក៏មានកំហុសផងដែរជាពិសេសគឺពួកគ្រិស្ដសាសនិកដែលចង់ គេចវេះឱ្យរួចផុតពីច្បាប់របស់ចិន ។ នៅពេលកំហឹងរបស់ពួកអ្នកបញ្ញវន្ដ និងប្រជាជនផ្ទុះឡើងហេតុការណ៍នេះបានបង្កឱ្យមានព្រឹត្ដិការណ៍ដ៏ គួរឱ្យភ័យរន្ធត់ ។ ចិននាំគ្នាកាប់សម្លាប់ពួកសាសនទូតចាប់ពួកគ្រិស្ដសាសនិកដាក់គុក ក្រោយពីមានការចោទប្រកាន់ទៅតុលាការថាមានការលួចពង្រត់កុមារ ការលាងបាបកុមារដោយលួចលាក់រួចហើយកុមារត្រូវគេអារកសម្លាប់ ចោល ។ បាតុភាពទាំងអស់នេះបានធ្វើឱ្យល្អក់កករដល់ទំនាក់ទំនងរវាងពួក អឺរ៉ុប និងចិន ។ ពួកពាណិជ្ជករចិនមិនបានកាន់ជើងពួកអឺរ៉ុបទេព្រោះប្រកាន់ពូជសាសន៍ ក៏ប៉ុន្ដែចង់ឱ្យចិនបើកចំហស្រុកទទួលយកការរីកចម្រើនដែលមិនជាទី ពេញចិត្ដរបស់ពួកបញ្ញវន្ដទេ ។ និយាយពីសមាគមសម្ងាត់ដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ចាប់តាំងពីសម័យបះបោរ របស់ពួកតៃពីងមក ពួកនេះនៅតែមានឥទ្ធិពលដដែលហើយបានបន្ដធ្វើសង្គ្រាមសម្ងាត់ ប្រឆាំងនឹងពួកអឺរ៉ុបទាមទារឱ្យកាប់សម្លាប់ពួកអឺរ៉ុបឥតឈប់ឈរ ។ នៅចំពោះមុខនិន្នាការអច្ចន្ដិកនិយមបែបនេះដែលមានជាច្រើននៅក្នុង រាជវាំងរដ្ឋាភិបាលចិន ពួកចៅហ្វាយខែត្រ និងពួកស្ដេចត្រាញ់ចិនមិនអាចនឹងធ្វើអ្វីកើតឡើយដើម្បីបំពេញបំណង ឱ្យសមទៅនឹងចិត្ដរបស់ពួកអឺរ៉ុបក្រៅតែពីមានវិធានការទៅលើពួកមេ បះបោរផ្ទាល់ដែលក្នុងនោះជួនកាលក៏មានទាំងពួកសាសនទូត និងពួកអ្នកប្រាជ្ញអឺរ៉ុបផងដែរ ។ គេមិនហ៊ានប៉ះពាល់ពួកមន្ដ្រីដែលប្រឆាំងនឹងពួកអឺរ៉ុបទេ ។
- ១៨៦១ យើងបានឃើញពីខាងលើរួចមកហើយថាចិនបានគិតថាគេមានតួនាទីមួយ ក្នុងការធ្វើអន្ដរាគមន៍លូកដៃចូលមកក្នុងរឿងរវាងរាជវាំងវ៉េជាមួយ បារាំងព្រោះគេធ្លាប់មានសិទ្ធិអធិរាជភាពមកលើអាណ្ណាម និងជាអ្នកតែងតាំងស្ដេចនៅស្រុកនេះជាច្រើនសតវត្សរ៍មកហើយ ។ គេថាគេអាចបញ្ជូនទ័ពគេឱ្យមកវាយបារាំងបានហើយសន្ធិសញ្ញាទាំងឡាយ ជាមួយអាណ្ណាមត្រូវឱ្យចិនចុះហត្ថលេខាដែរ ។ ដើម្បីឱ្យចិនឈប់រវីរវល់រារាំងទំនាក់ទំនងរបស់បារាំងជាមួយតុងកឹង លះបង់អនុត្ដរភាពខាងផ្លូវសតិអារម្មណ៍មកលើអាណ្ណាម បារាំងត្រូវតែប្រកាសសង្គ្រាមជាមួយចិនដណ្ដើមយកកោះហ្វ័រម៉ូស និងកោះប៉េស្កាឌ័រ ហើយឱ្យនាវាចម្បាំងបារាំងបាញ់ពន្លិចកប៉ាល់ចិនជាច្រើន ។ ទីបញ្ចប់ចិនសុខចិត្ដចុះសន្ធិសញ្ញាសន្ដិភាព ហើយអ្វីៗហាក់ដូចជារៀបរយស្រួលបួលទៅហើយស្រាប់តែពួករុស្ស៊ីមក ទាមទារយកកំពង់ផែអាកធួរ អាល្លឺម៉ង់មកយកតេងឈាវហ៊្វូ ហើយជប៉ុនដែលចង់ដណ្ដើមយកប្រទេសកូរ៉េ បានប្រកាសសង្គ្រាមនឹងចិនឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៩៣ ដណ្ដើមយកបានហ្វ័រម៉ូស ឯបារាំងយកបានក្វាងឈាវវ៉ាន ។ មកដល់ពេលនោះ នយោបាយចាស់គំរឹលប្រឆាំងនឹងអឺរ៉ុបត្រូវបរាជ័យទៅ ហើយប្រទេសចិនបានចាប់ផ្ដើមធ្វើការផ្លាស់ប្ដូរ ហើយប្រទេសអឺរ៉ុបជាច្រើនបានទទួលសិទ្ធិកសាងផ្លូវដែកជាច្រើន ។
- ១៨៦១ នៅថ្ងៃមួយ ពួកបះបោរដែលមានឈ្មោះថា «ក្រុមបុកស័រ» បាននាំគ្នាក្រោកឡើងយ៉ាងសន្ធឹកសន្ធាប់ចាប់អគ្គរាជទូតអាល្លឺម៉ង់ សម្លាប់ ហើយបានបើកការវាយប្រហារមកលើស្ថានទូតបរទេសទាំងអស់បិទច្រកចេញចូល ហើយហ៊ុមព័ទ្ធជាប់ ។ បណ្ដាប្រទេសអឺរ៉ុបទាំងឡាយដែលមានតំណាងរបស់ខ្លួនត្រូវរងការវាយ ប្រហារក៏ចាប់បញ្ជូនទ័ពមកក្នុងនោះមានទាំងជប៉ុនចូលរួមផងដែរ ហើយគេក៏នាំគ្នាបើកការវាយប្រហារឆ្ពោះទៅរករាជធានីប៉េកាំង ។ បណ្ដាស្ថានទូតដែលត្រូវពួកបះបោរព័ទ្ធជាប់មានកម្លាំងទាហានជើងគោក និងជើងទឹកប្រមាណជា១០០នាក់នៅការពារបានត្រូវរងការវាយប្រហារ រាល់ថ្ងៃ រួចក្រោយពីមានការវាយលុកធំមួយក៏ស្ងប់ស្ងាត់បាត់ទៅវិញ ពីព្រោះពួកសត្រូវមិនចុះសម្រុងគ្នាដោយមានការបែកបាក់ជាបក្សពីរ នៅឯរាជវាំង ។ បក្សទី១គឺបក្សពួកអ្នកអភិរក្សនិយមដែលឃោរឃៅ ហើយមានបំណងចង់កាប់សម្លាប់ពួកអឺរ៉ុបឱ្យអស់បើទោះជាថាការធ្វើ ដូច្នេះនឹងនាំឱ្យប្រទេសចិនត្រូវប្រឈមមុខនឹងសង្គ្រាមជាមួយបណ្ដា ប្រទេសអឺរ៉ុប សង្គ្រាមតាមមាត់ឆ្នេរសមុទ្រអាចធ្វើឱ្យពួកអឺរ៉ុបចូលលុកលុយប្រទេស ទាំងមូលមកទម្លាក់សន្ដតិវង្សម៉ាន់ជូចេញហើយបែងចែកទឹកដីគ្នារវាង បារាំង អាល្លឺម៉ង់ រុស្ស៊ី អង់គ្លេស ជប៉ុន ហើយក៏អាចមានអាមេរិកផងក៏ដោយ ។ បក្សមួយក្រុមទៀតគឺពួកអ្នកដែលចង់ចរចាជាមួយពួកអឺរ៉ុបហើយឱ្យចិន ធ្វើការកែទម្រង់ស៊ីជម្រៅតែម្ដង ។ ពេលនោះព្រះអធិរាជិនីដែលត្រូវជាព្រះអយ្យកាទ្រង់មិនសព្វព្រះទ័យ នឹងពួកអឺរ៉ុបទេហើយបារម្ភណាស់ភ័យខ្លាចតែបាត់បង់រាជបល្ល័ង្ក ។ ព្រះអង្គគិតថាត្រូវពួកទាំង២បក្សក្បត់ហើយ ហើយទ្រង់មិនមានទុកចិត្ដបក្សណាមួយទេ ។ ទ្រង់ក៏បង្អែបង្អង់ពីមួយថ្ងៃទៅមួយថ្ងៃពីមួយម៉ោងទៅមួយម៉ោង រង់ចាំមើលក្រែងមានព្រឹត្ដិការណ៍ណាមួយកើតឡើងដើម្បីមកជួយសង្គ្រោះ ព្រះអង្គ ។ នៅទីបញ្ចប់ពួកសម្ព័ន្ធមិត្រក៏នាំគ្នាធ្វើដំណើរមកដល់មាត់ទ្វារ រាជធានីប៉េកាំងដណ្ដើមយករាជធានីនេះបានដោយគ្មានខូចខាតកម្លាំងអ្វី បន្ដិចរួចហើយក៏បែងចែកទឹកដីគ្នាគ្រប់គ្រង និងបំផ្លិចបំផ្លាញគ្មានសល់ ។ ចៃដន្យអាក្រក់រាជវាំងរដូវរងាដែលកាន់កាប់ដោយពួកអាល្លឺម៉ង់បានត្រូវ ភ្លើងឆេះភ្លឺរន្ទាល ។ ដំណាក់អគារស៊ីវិល និងប្រាសាទទាំងឡាយត្រូវភ្លើងឆេះដួលរលំខ្ទេចខ្ទីហាក់បីដូចជានាំ យកទៅជាមួយជារៀងរហូតនូវអារ្យធម៌ចាស់គំរឹលនិងអតីតកាលទាំងឡាយរួម ទាំងកម្រងសំណេរផ្សេងៗពង្សាវតារ និងស្នាដៃសិល្បៈរបស់ប្រជាជនមួយក្នុងប្រវត្ដិសាស្ដ្រ៤ពាន់ឆ្នាំ កន្លងមក ។
- ១៨៦១ ពេលនោះព្រះអធិរាជិនីបានរត់គេចភៀសព្រះកាយជាមួយព្រះរាជ វង្សានុវង្ស និងរាជបរិពារផងទៅភាគខាងជើង អស់សង្ឃឹមយ៉ាងខ្លាំងដែលត្រូវបាត់បង់ទឹកដី និងរាជសម្បត្ដិ ។ ក៏ប៉ុន្ដែបន្ដិចក្រោយមកព្រះអង្គបានឈ្វេងយល់ដឹងអំពីកំហុសឆ្គង ភាពខ្វះការប៉ិនប្រសប់ និងភាពញញើតញញើមរបស់ព្រះអង្គដែលនាំឱ្យមានការខូចខាតទាំង អស់នេះ ។ ប្រាជ្ញាស្មារតីរបស់ព្រះអង្គហាក់ដូចជាភ្លឺស្វាងឡើងវិញទ្រង់ក៏ បែរទៅរកបក្សពួកអ្នកដែលចង់ឱ្យមានការរីកចម្រើន ។ ព្រះអង្គបានយល់ព្រមទទួលយកសំណើសុំសន្ដិភាពរបស់ពួកសម្ព័ន្ធមិត្រ ដែលកាន់កាប់រាជធានីប៉េកាំង ក្រោយពីពួកនេះកម្ចាត់កម្ចាយក្រុមបុកស័រឱ្យបាត់បង់ទៅបន្ដិច ម្ដងៗ ។ ព្រះអង្គបានយល់ព្រមអនុវត្ដតាមមាគ៌ាដែលពួកនោះត្រួសត្រាយថ្វាយ ហើយទ្រង់ស្ដាប់តាមមតិរបស់ពួកមន្ដ្រីដែលឯកភាពដើរតាមពួកអឺរ៉ុប ។ ក៏ប៉ុន្ដែមានមនុស្សជាច្រើនដែលស្អប់ព្រះអធិរាជិនីកញ្ចាស់នេះ ព្រោះមិនកាន់ពាក្យសច្ចៈ ហើយកាចសាហាវ ។ ចំនួនពួកអ្នកមិនសប្បាយចិត្ដ ពួកអ្នកចេះដឹង ពួកអ្នកដែលត្រូវគេកាត់កាលចោលបានកើនឡើងជាលំដាប់ ហើយរំជើបរំជួលខ្លាំងឡើងៗជាពិសេសក្នុងចំណោមអ្នកដែលនៅជុំវិញព្រះ អង្គ ។ ព្រះអង្គមិនដឹងថាតើត្រូវធ្វើយ៉ាងណាទេក្រៅតែពីប្រព្រឹត្ដខុស កាន់តែច្រើនឡើងៗ ។ ក្រុមសមាគមសម្ងាត់ដែលបានចាប់កំណើតឡើងតាំងតែពីពេលសន្ដតិវង្សមិញ អស់អំណាចទៅហើយមានបណ្ដាញរហូតដល់ទៅខាងក្រៅស្រុកចិនដូចជាមាននៅ អាំងស៊ូឡាំង ឥណ្ឌូចិន សៀម និងអាមេរិកជាដើមបានពុះកញ្ជ្រោលកាន់តែខ្លាំងឡើងៗដែរ ។ ពួកនាយទុនចិនបានប្រមូលប្រាក់យ៉ាងច្រើនប្រគល់ឱ្យពួកអ្នក បដិវត្ដន៍ដែលកើតមានច្រើនឡើងៗនៅពាសពេញអាណាចក្រ ។ និយាយឱ្យខ្លីទៅបដិវត្ដន៍បានផុសចេញមកហើយ ហើយទម្លាប់ចាស់ពីមុនទាំងឡាយបានត្រូវគេថ្កោលថាមិនល្អ ។ គេនាំគ្នាកាត់សក់ក្រងចេញ នាំគ្នាស្លៀកពាក់តាមរបៀបអឺរ៉ុប ឈប់ជក់អាភៀន ហើយស្រីៗបានចាប់ផ្ដើមចូលរួមប្រឡូកក្នុងការប្រយុទ្ធយ៉ាង ស្វិតស្វាញធ្វើឱ្យមានការភ្ញាក់ផ្អើលជាខ្លាំងមិនត្រឹមតែក្នុង សំណាក់ប្រជាជនចិនខ្លួនឯងទេតែក្នុងចំណោមពួកអឺរ៉ុបផងដែរ ។ នៅទីបញ្ចប់គេបានបោះបង់ព្រះអធិរាជិនីចាស់ចោល ហើយប្រកាសប្រទេសចិនជាសាធារណរដ្ឋឡើងបើទោះជាមានអនាធិបតេយ្យ មានការងើបបះបោររបស់ពួកទាហានដែលគ្មានប្រាក់ខែខ្លះៗក៏ដោយ ។ សណ្ដាប់ធ្នាប់ចាប់កើតមានឡើងវិញបន្ដិចម្ដងៗ ។
- ១៨៦១ សព្វថ្ងៃនេះ ប្រទេសចិនកំពុងតែបោះជំហាននៅលើមាគ៌ាថ្មីសន្លាងមួយ ។ ពួកមន្ដ្រីរបស់ចិនតាំងតែពីឯកអគ្គរដ្ឋទូត រដ្ឋមន្ដ្រី និងអភិបាលខែត្រឡើងទៅសុទ្ធតែជាមនុស្សជំនាន់ថ្មីមានការរីក ចម្រើន ធ្លាប់បានរៀនសូត្រវិទ្យាសាស្ដ្រទំនើប ហើយបានបោះបង់ទម្លាប់នយោបាយ សង្គម និងគ្រួសារបែបចាស់ចោល ។ ពួកគេមានបំណងចង់ជួយស្រោចស្រង់ប្រទេសចិនឱ្យមានការរីកចម្រើនដូច ជាប្រទេសជប៉ុន ។ សភាតំណាងរាស្ដ្រទីមួយបានជួបប្រជុំគ្នាជាលើកដំបូងបើទោះជាមាន ការខ្វែងគំនិតគ្នារវាងបក្សនយោបាយ ហើយបើទោះជាថាបដិវត្ដន៍បានសម្រេចបណ្ដេញតំណាងជាង៣០០នាក់ចេញ (ចុងខែតុលា ឆ្នាំ១៩១៣) ក៏ដោយក៏វាជាពន្លឺនៃសេចក្ដីសង្ឃឹមមួយសម្រាប់អនាគតនៅលើពិភពលោក នេះដែរ ។
- ១៨៦១ នៅពេលដែលព្រឹត្ដិការណ៍ធំៗទាំងឡាយដូចដែលបានរៀបរាប់ខាងលើបាន ប្រព្រឹត្ដទៅចប់សព្វគ្រប់នៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៨ ហើយប្រទេសចិនបានបើកទ្វារចំហឱ្យពិភពលោកខាងក្រៅ ចិនលែងហៅពួកអឺរ៉ុបថាជាពួកមនុស្សព្រៃទៀតហើយ ហើយបែរមកហៅត្រឹមតែថាជាពួកព្រាយទិសខាងលិចវិញប៉ុណ្ណោះ ។ ពេលនោះប្រជាជនចិនបាននាំគ្នាចាកចេញពីស្រុកតាមគ្រប់ច្រកល្ហក គ្រប់កំពង់ផែដែលបើកចំហទៅពាសពេញពិភពលោក ។ មានចិនមករស់នៅអាំងស៊ូឡាំងចំនួន១០ម៉ឺននាក់ នៅឥណ្ឌូចិន១០ម៉ឺននាក់ នៅម៉ាឡាកា១០ម៉ឺននាក់ដែរ ។ នៅសៀមមានចិន ឬកូនកាត់ចិន២លាននាក់ ។ ប្រទេសអូស្ដ្រាលីកាលនោះជាអាណានិគមអង់គ្លេស ដូចជាមិនបានដឹងថាអង់គ្លេសបានខិតខំធ្វើសង្គ្រាមដើម្បីបើកចំហ ស្រុកចិនទេ បែរជាបិទទ្វារមិនព្រមទទួលពួកចិនទៅវិញ ។ ចំណែកអាមេរិកដែលធ្លាប់បានចាប់បង្ខំឱ្យជប៉ុនបើកទ្វារចំហ និងគាំទ្រសកម្មភាពរបស់ពួកសម្ព័ន្ធមិត្រនៅស្រុកចិនក៏ដូចគ្នា ដែរគឺបានប្រកែកមិនព្រមទទួលយកជប៉ុន និងចិនទៅក្នុងស្រុកខ្លួនទេមិនតែប៉ុណ្ណោះបានទាំងហាមមិនឱ្យកូន ជប៉ុន និងចិនទៅរៀនក្នុងសាលារៀនរបស់គេថែមទៀត ហើយបានកំញើញថានឹងធ្វើឱ្យមានចលាចល និងការកាប់សម្លាប់ដូចដែលពួកសាន់ហ្វ្រង់ស៊ីស្កាំងបានធ្វើម្ដងមក ហើយលើពួកស្បែកលឿងនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៨៦ ។
- ១៨៦១ បើទោះជាយ៉ាងណាក្ដីមានចិនជាចំនួនច្រើននៅចុងបូព៌ាប្រទេសដូច ជានៅកោះជ្វា កូសាំងស៊ីន ហ្វីលីពីន កម្ពុជា ហើយពួកនេះបានកាន់កាប់ពាណិជ្ជកម្មដុំ និងរាយឧស្សាហកម្មប្រហែលជា២ភាគ៣ និងកម្លាំងពលកម្មស្ទើរតែទាំងអស់ ។ ការដែលបារាំងខិតខំច្បាំងដណ្ដើមយកឥណ្ឌូចិនបានផ្ដល់ផលប្រយោជន៍ឱ្យ ចិនច្រើនជាងឱ្យបារាំង ។ ដូចដែលអេវ៉ែកក្លូវីសបាននិយាយរួចហើយថាពួកចិនអាចនឹងនិយាយមក កាន់បារាំងបានថា «ពួកអ្នកឯងបានប្រយុទ្ធដើម្បីពួកយើង» ។ តាមពិតទៅបើសិនជាគ្មានពួកចិន គ្មានពួកកម្មករចិនទេ បារាំងក៏គ្មាននរណាដើម្បីសាងសង់ផ្ទះនៅឥណ្ឌូចិនបានដែរ ។ បើសិនជាគ្មានពាណិជ្ជករចិនតូចតាចរកស៊ីនៅឆ្ងាយពីទីប្រជុំជនដែល បារាំងមិនអាចទៅរស់នៅបាន ហើយពួកបារាំងពេញចិត្ដនឹងទទួលយកតែប្រាក់ចំណេញបន្ដិចបន្ដួចនោះ ទំនិញមួយចំណែកធំរបស់បារាំងនឹងត្រូវសល់នៅក្នុងឃ្លាំង ហើយការរីកចម្រើននឹងប្រព្រឹត្ដទៅយឺតៗ ។
- ១៨៦១ ចំណុចគួរកត់សម្គាល់មួយគឺចិនលែងមានអនុត្ដរភាពផ្នែកនយោបាយនៅ ចុងបូព៌ាប្រទេសទៀតហើយ ហើយក៏គ្មានឥទ្ធិពលអ្វីផ្ទាល់ទៅលើប្រជាជាតិជិតខាងទៀតដែរ ។ ពោលគឺចិនត្រូវបាក់មុខបាត់កិត្យានុភាពដែលធ្លាប់តែមានអស់កាលជា យូរណាស់មកហើយ ។ ដូចដែលលោក ហ្ស៊ុលហ្វ៊ែរី បាននិយាយរួចមកហើយថាពេលនេះជាងពេលណាៗទាំងអស់ចិនលែងជាប្រទេសធំ មួយដែលមានអធិរាជភាពទៅលើប្រទេសជិតខាង លែងទទួលរាជទូត លែងផ្ញើត្រា និងលិខិតតែងតាំងទៅថ្វាយស្ដេចដែលទើបឡើងគ្រងរាជបល្ល័ង្កថ្មី លែងជាចំណុចកណ្ដាលនៃភពផែនដី និងលែងជាជាតិសាសន៍ល្អប្រសើរជាងអ្នកដទៃទៀតហើយ ។ ក៏ប៉ុន្ដែចិននៅតែជាអាណាចក្រដ៏ធំមួយជាមួយនឹងប្រជាជនសរុបជាង ៣៥០លាននាក់នៅរាយពាសពេញនគរដែលមានវិសាលភាពមិនតិចជាង៤លាន គីឡូម៉ែត្រក្រឡា និងមានចំណូលថវិកាមិនតិចជាង២កោដិហ្វ្រង់ទេ ។
- ១៨៦១ ប្រទេសចិនបានធ្លាក់ចូលក្នុងភាពថមថយក៏ប៉ុន្ដែចិនបានធ្លាក់ទៅ ដល់បាតរណ្ដៅហើយ ហើយឥឡូវនេះចិនកំពុងតែចាប់ផ្ដើមងើបឡើងវិញ ប្រាកដខ្លួន និងប្រកាន់ខ្ជាប់នូវមាគ៌ាឆ្ពោះទៅរកអនាគតល្អនាពេលដ៏ខ្លីខាង មុខសម្រាប់ប្រជាជនខ្លាំងក្លាមួយដែលនឹងធ្វើឱ្យពិភពលោកមានការ ភ្ញាក់ផ្អើលពីព្រោះថាគឺជាប្រជាជនអង់អាចក្លាហានបើទោះជារដ្ឋាភិបាល ពុករលួយក៏ដោយ ។ ចិនមានប្រជាជនច្រើន មានធនធានមនុស្ស និងប្រាក់កាសសម្បូរបែបដោយសារថាមពល និងការអត់ធ្មត់ក្នុងការងារ ថ្នាក់ដឹកនាំសព្វថ្ងៃស្រឡាញ់វិទ្យាសាស្ដ្រ និងការលូតលាស់ ។
- ១៨៥៩ នៅពេលដែលព្រះបាទហរិរក្សរាមាឥស្សរាធិបតី ព្រះអង្គដួង សោយទីវង្គតទៅ ពួកមន្រ្ដី និងព្រាហ្មណ៍បុរោហិត បានលើកព្រះរាជបុត្រច្បងព្រះនាមអង្គច្រលឹង ឬ អង្គវតី អោយឡើងគ្រងរាជស្នងព្រះបិតានៅរាជធានីឧដុង្គ។ កិច្ចការដែលព្រះអង្គត្រូវបំពេញជាដំបូង គឺថ្វាយដំណឹងទៅព្រះចៅសៀម អំពីការជ្រើសរើសអោយព្រះអង្គឡើងគ្រងរាជ។ ព្រះចៅសៀមបានបញ្ជូនមន្រ្ដីម្នាក់មករាជធានីឧដុង្គ ដើម្បីបញ្ជាក់ពីការយល់ព្រមរបស់ព្រះអង្គ និងដើម្បីចូលរួមក្នុងរាជពិធីបុណ្យសពព្រះអង្គដួងផង។ នៅពេលជាមួយគ្នានោះ ព្រះអង្គស៊ីវត្ថា ព្រះរាជបុត្រទី៣ របស់ព្រះអង្គដួង ក៏បានយាងត្រលប់ចូលស្រុកវិញដែរ។
- ១៨៥៩ ការតស៊ូរបស់ខ្មែរនៅកម្ពុជាក្រោម៖ គួរកត់សំគាល់ថា តាំងពគ.ស.១៨៥៩ ព្រះអង្គដួងនិងបារាំងកំពុងវាយយកទីក្រុងព្រៃនគរ ចង្វាព្រះត្រពាំង និងព្រះសួគ៌ា។ ព្រះអង្គដួង បានបញ្ជាឲ្យ ឧកញ៉ា កែប ទៅវាយកកម្ពុជាក្រោមមកវិញ ដោយសហការជាមួយបារាំង ។ ទ័ពខ្មែរវាយយកបានខេត្តមាត់ជ្រូក ហើយជម្រុលទៅដល់ខេត្តក្រមួន-ស ហើយទៅដល់ខេត្តឃ្លាំង និងព្រះត្រពាំង។ គាប់ជួន ខ្មែរនៅកម្ពុជាក្រោមដែលដឹកនាំដោយ លោកសេនា សួស និងបក្សពួករបស់លោក បានក្រោកឡើងប្រយុទ្ធនឹងយួននៅមហាទប់ និង ចុងបល្លង្ក ក្នុងខេត្ដឃ្លាំង ជាមួយគ្នាផងដែរ។ រីឯយួនបានទាក់ទាញពួកចាមដែលភៀសទៅនៅមាត់ជ្រូក អោយចូលខាងខ្លួន និងជួយច្បាំងពួកគេ។
- ១៨៦០ រហូតដល់ខាងដើមរជ្ជកាលនៃព្រះបាទនរោត្ដម គឺ ក្នុងរយៈពេល ៣ឆ្នាំនៃការតស៊ូ ខាងខ្មែរបានទទួលជោគជ័យជានិច្ច ប៉ុន្តែអកុសលនៅទីបំផុតលោកសេនា សួស ត្រូវទទួលមរណភាពដោយថ្នាំបំពុលរបស់ពួក ចាម ដែលចាមលួចបំពុលក្នុងអាហារ។ ជាមួយគ្នានោះដែរ គឺនៅគ.ស. ១៨៦០ មានបងប្អូនពីរនាក់ឈ្មោះ សេនា ទា និង សេនា មន បានក្រោកឡើងប្រឆាំង នឹង យួនទៀត នៅលំពួយា ក្នុងខេត្ដឃ្លាំងដដែល។ ដំបូងទ័ពខ្មែរទន់ដៃជាងត្រូវដកថយចូលទៅខេត្ដពលលាវ នៅត្រង់តំបន់ត្រាខា។ ក្រោយមកក៏មានជោគជ័យវិញ ហើយដេញតាមកំចាត់ទ័ពយួនរហូតដល់ពាមពលលាវ។ ប៉ុន្ដែនៅទីនោះយួនមានទ័ពជំនួយមកជួយ ហើយលោក សេនាទា ក៏ត្រូវទទួលមរណភាពទៀត ដោយត្រូវគ្រាប់កាំភ្លើងរបស់ជ្វាបាញ់។ សពរបស់លោកត្រូវបានដឹកនាំយកទៅកប់នៅក្បែរវត្ដខ្វែងបបែល ក្នុងភូមិហ៊ឹងហូយសព្វថ្ងៃ។
- ១៨៦១ ការបះបោររបស់ព្រះអង្គស៊ីវត្ថា ១៨៦១ - ១៨៦២៖ លោក មួរ៉ា បានសរសេរថា ទោះបីព្រះបាទនរោត្ដម ទ្រង់បានទទួលរាក់ទាក់ និងជួយទំនុកបំរុងយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏ព្រះអង្គមិនអាចបំបាត់អោយអស់នូវការច្រណែនរបស់ព្រះអនុជពៅរបស់ព្រះអង្គដែរ។ ដោយពុំមានហេតុផលអ្វី អោយសមរម្យផង ព្រះអង្គស៊ីវុត្ថា បានគិតថាព្រះរៀមព្រះអង្គទាំងពីរ គឺ នរោត្ដម និង ស៊ីសុវត្ថិ មិនត្រូវមានសិទ្ធិឡើងសោយរាជ្យសម្បត្ដិទេ គឺត្រូវតែបានទៅព្រះអង្គជាដាច់ខាត។ ម្លោះហើយព្រះអង្គក៏បញ្ចេញអាកប្បកិរិយា រឹងរូសមិនគោរព មិនស្ដាប់ព្រះរៀម មិនឡើងគាល់ព្រះរៀម ហើយនៅទីបំផុតបានគេចបាត់ពីរាជធានីតែម្ដង គ.ស ១៨៦១។ ចំបាំងគ្នាឯងក្នុងស្រុកបានកើតឡើងជាថ្មីទៀត។ តែមិនបានយូរប៉ុន្មានព្រះអង្គស៊ីវត្ថាបានភៀសព្រះអង្គទៅប្រទេសសៀម ជាមួយអនុជនាមសិរីវង្ស។
- ១៨៦១ នៅអឺរ៉ុបក៏ដូចជាសាកលលោកទាំងមូល គេចាប់ស្គាល់ជាទូទៅ និងច្បាស់លាស់អំពីប្រាសាទអង្គរវត្តនេះពីឆ្នាំ១៨៦៣មក គឺបន្ទាប់ពីធម្មជាតិវិទូបារាំងឈ្មោះហង់រី មូហូ បានរកឃើញប្រាសាទនេះនៅថ្ងៃទី២២ មករា ១៨៦១ ហើយគាត់បានចុះផ្សាយពីប្រាសាទនេះក្នុងទស្សនាវដ្តី តួ ឌុយ ម៉ុង នាឆ្នាំ១៨៦៣មក ។ ការសិក្សាពីប្រាសាទអង្គរវត្តក៏ចាប់ផ្តើមពីពេលនោះមក ។ នៅឆ្នាំ១៨៩៨ បារាំងបានបង្កើតក្រុមបេសកកម្មអចិន្ត្រៃយ៍មួយនៅឥណ្ឌូចិន ដែលក្រោយមកបានក្លាយទៅជាវិជ្ជាស្ថានស្រាវជ្រាវពីចុងបូព៌៌ារបស់បារាំង ហើយបានសិក្សាស្រាវជ្រាវយ៉ាងទូលំទូលាយអំពីអតីតរាជាណាចក្រ និងអតីតរាជធានីខ្មែរនេះ។
- ១៨៦១ ទោះបីព្រះអង្កភៀសព្រះកាយទៅហើយក្តី ក៏ចំបាំងនៅមិនទាន់ចប់ ព្រោះបក្សពួករបស់ព្រះអង្គ គឺស្នងសូរ និង កំហែងយុទ្ធា (ឯកសារខ្លះថា ឈ្មោះមនោកែវ) បានបន្ដសកម្មភាពតទៅទៀត។ មេដឹកនាំទាំងពីរនេះ បានទៅបំបះបំបោររាស្រ្ដនៅតំបន់បាភ្នំ ស្វាយរៀង ឯពួកចៅហ្វាយខេត្ដសឹងតែចុះចូលទាំងអស់។ ពួកបះបោរបានលើកទ័ពទៅវាយយកបានក្រុងភ្នំពេញ។ ពេលនោះដោយពុំមានទ័ពគ្រប់គ្រាន់ ព្រះបាទនរោត្ដមទ្រង់ភៀសព្រះអង្គទៅគង់នៅបាត់ដំបងសិន។ រាជធានីឧដុង្គត្រូវយកបានទៀត។ ប៉ុន្ដែ ចាម ជ្វា ដែលបានរត់ទៅមាត់ជ្រូកពីពេលមុន បានសុំសម្ដេចនរោត្ដម ធ្វើការរាជការថ្វាយ ហើយប្រយុទ្ធនឹងពួកបះបោរវិញ។ ពេលនោះព្រះចៅសៀមទ្រង់អោយយាងសម្ដេចនរោត្ដមទៅបឹងកក។ ការប្រយុទ្ធគ្នាបានបន្ដទៅទៀតនៅត្រើយខាងកើត។ ជោគជ័យត្រូវបានទៅខាងទ័ពព្រះនរោត្ដម ហើយព្រះនរោត្ដមបានយាងត្រលប់ចូលប្រទេសវិញនៅខែមិនា ១៨៦២ ដោយមានការគាំទ្រពីព្រចៅសៀម។
- ១៨៦១ នៅខែតុលា ឆ្នាំដដែល យុទ្ធា (មនោកែវ) ត្រូវគេសំលាប់បាន ឯស្នងសូរ ត្រូវរបួសបានភៀសទៅស្រុកក្រោមទៅពឹងមេទ័ពបារាំងនៅរោងដំរី បារាំងក៏ចាប់យកទៅដាក់ក្នុងកោះ។ ដូច្នេះវិបត្ដិក្នុងរាជវង្សក៏ត្រូវដោះស្រាយបានចាប់ពីពេលនោះមក។
- ១៨៦៣ សន្ធិសញ្ញា ថ្ងៃទី១១ សីហា ១៨៦៣៖ សន្ធិសញ្ញានេះបានបើកអោយបារាំងមកតាំងអាណាព្យាបាលភាពលើប្រទេសខ្មែរជាលើកដំបូង។ តំណាងអំណាចរបស់បារាំងនេះបានចោទជាចំណាទមួយចំពោះអ្នកប្រវត្ដិសាស្រ្ដ ដែលតែងតែចោទសួរថា តើស្ដេចខ្មែរ គឺសម្ដេចនរោត្ដម ទ្រង់បានហៅបារាំងអោយមកគ្រប់គ្រងស្រុកខ្មែរ រឺក៏បារាំងបានមកបង្ខំអោយព្រះអង្គទទួលយកអាណាព្យាបាលភាព របស់បារាំង ?
- ១៨៦៣បើតាមឯកសារសៀម (៨-៤៩) គេបានអះអាងថា បារាំងបានបង្ខំអោយសម្ដេចនរោត្ដមធ្វើសន្ធិសញ្ញា ដាក់ប្រទេសខ្មែរក្រោមអាណាព្យាបាលភាពបារាំង។ ប៉ុន្ដែខាងបារាំងបានប្រកែកថា ពុំបានធ្វើការកៀបសង្កត់អ្វីមួយក្នុងរឿងនោះទេ ព្រោះថាប្រទេសកម្ពុជា ជាប្រទេសឯករាជ្យ ហើយមានសិទ្ធិធ្វើការចរចាតាមប្រយោជន៍របស់ខ្លួន។ ដូច្នេះ តើការពិតស្ថិតនៅត្រង់ណា?
- ១៨៦៣យើងនឹងសាកល្បងធ្វើការវិនិច្ឆ័យដោយផ្អែកទៅលើព្រឹត្ដិការណ៍ដែលបានកើតឡើងរួចមកហើយ យើងបានឃើញថា ព្រះហរិរក្សរាមាឥស្សរាធិបតីអង្គដួង ទ្រង់មានបំណងចង់ចងស្ពានមេត្រីជាមួយមហាអំណាចអឺរ៉ុបណាមួយ មានដូចជាបារាំងជាដើម ដោយព្រះអង្គមានសង្ឃឹថា នឹងយកមហិទ្ធិរិទ្ធរបស់មហាអំណាចនោះមករំដោះប្រទេសព្រះអង្គ អោយរួចពីក្រញាំយួននិងសៀម។ ប៉ុន្ដែកាលណោះបារាំងពុំបានធ្វើអោយព្រះអង្គសំរេចព្រះបំណងបានឡើយ។ ក្រោយមកដោយយកលេសថា ស្ដេចយួនធ្វើទុក្ខបុកម្នេញ លើរូបអ្នកផ្សាយសាសនាជាតិបារាំង ក៏បារាំងបានវាយយកកំពង់ផែទូរ៉ាន Tourane នៅថ្ងៃទី ១ ខែកញ្ញា ១៨៥៨ រួចវាយយកបានបន្ទាយព្រៃនគរ នៅថ្ងៃទី១៧ ខែ កុម្ភៈ ១៨៥៩ ទៀត។
- ១៨៦២ តាមសន្ធិសញ្ញាចុះថ្ងៃទី៥ កក្កដា ១៨៦២ ស្ដេច ទឺឌឹក បានទទួលជាកម្មសិទ្ធិរបស់បារាំងនូវខេត្ដបៀនវ៉ាយ៉ាឌិញ ឌិញទឿង(មេសរ) និង កោះត្រលាច ដែលយួនបានប្រវ័ញ្ចយកពីខ្មែរពីមុនមក។ លុះបានចូលមកនៅជាអ្នកជិតខាងរបស់ខ្មែរលើដែនដីកូសាំងស៊ីនហើយ ទើបបារាំងបានចាប់អារម្មណ៍យ៉ាងខ្លាំងមកលើប្រទេសខ្មែរ។ រាជការអាណានិគមនិយមបារាំងជឿថា ទន្លេមេគង្គជាផ្លូវទឹកមួយសំខាន់អាចអោយគេធ្វើការជ្រៀតចូលទៅក្នុងប្រទេសចិនខាងត្បូងបាន ហើយម្យ៉ាងទៀត គេត្រូវរកមធ្យោបាយកំចាត់អោយអស់នូវគ្រោះថ្នាក់ទាំងឡាយ ដែលគំរាមកំហែងលើអាណានិគមថ្មីរបស់គេ ជាពិសេស គ្រោះថ្នាក់មកពីប្រទេសសៀម ដែលនៅខាងក្រោយនោះ មានអធិរាជនៃរាជាណាចក្ររបស់ពួកអង់គ្លេសថែមទៀត។
- ១៨៦១ គេបានដឹងថា នៅគ.ស. ១៨៦១ ក្រោយពីបានវាយបែកបន្ទាយព្រៃនគរ លោកឧត្ដមនាវី ហ្សានើរ Charner បានបញ្ជូននាយទាហានម្នាក់អោយទៅឧដុង្គ ធ្វើការទាក់ទងនឹងព្រះរាជាខ្មែរ ដើម្បីទូលប្រាប់ពីជោគជ័យរបស់បារាំងលើទ័ពយួន ពីបំណងរបស់បារាំងចង់តាំងនៅកូសាំងស៊ីន និងពីសេចក្ដីសង្ឃឹមថា នឹងអាចទាក់ទងជាមិត្ដភាពជាមួយខ្មែរ។
- ១៨៦២ ក្រោយមកនៅគ.ស ១៨៦២ លោកឧត្ដមនាវីត្រី បូណាដ Bonard ទេសាភិបាលនៃដែនដីកូសាំងស៊ីន បានធ្វើដំណើរមកប្រទេសខ្មែរ ដោយមានបំណងចង់ស្គាល់ច្បាស់ពីស្ថានភាពប្រទេសនេះ ជាពិសេសពីពួកមន្រ្ដីជាបរិវារនៅក្រុងឧដុង្គ ពីសារៈសំខាន់ក្នុងវិស័យកសិកម្ម និងពាណិជ្ជកម្ម ពីទំនាក់ទំនងជាមួយប្រទេសសៀម ៘ លោកទេសាភិបាលក៏បានឆ្លៀតឱកាសនោះ សុំចូលគាល់សម្ដេចរោត្តម ដែលបានទទួលលោកយ៉ាងរាក់ទាក់។ លោកបានទៅទស្សនាប្រាសាទបុរាណនៅតំបន់អង្គរ ហើយធ្វើដំណើរតាមដងទន្លេមេគង្គឡើងរហូតដល់ល្បាក់ទឹក(៤២)។ លុះត្រលប់ទៅដល់ព្រៃនគរវិញ លោកបានផ្ញើកំនត់មួយទៅជូនលោក Chasseloup Laubat រដ្ឋមន្រ្ដីក្រសួងទ័ពជើងទឹក និងអាណានិគម និយាយពីសិទ្ធិរបស់ប្រទេសបារាំងមកលើប្រទេសខ្មែរ។ បើតាមលោក ប្រទេសបារាំងមាន សិទ្ធិលូកដៃចូលក្នុងកិច្ចការផ្ទៃក្នុងរបស់ខ្មែរ ព្រោះប្រទេសនេះបានទទួលមត៌កជាសិទ្ធអធិរាជ (droits de suzerai- neté) ប្រទេសអាណ្ណាម លើប្រទេសខ្មែរ ដោយមធ្យោបាយវៀចវេរមួយ ពីការបញ្ជូលដែនដីកូសាំងស៊ីនជាកម្មសិទ្ធរបស់បារាំង។ ម្យ៉ាងទៀត លោកទេសាភិបាល បូណាដ Bonard ក៏បានអោយពត៌មានដល់លោក Chassloup Laubat ពីការប្រាថ្នារបស់សៀមមកលើប្រទេសខ្មែរ ហើយលោកបានសង្កត់លើការចាំបាច់របស់ប្រទេសបារាំង ត្រូវតែការពារឯករាជភាពនៃប្រទេសនេះ ដែលមានទាក់ទងទៅនឹងសន្ដិសុខនៃដែនដីកូសាំងស៊ីន។
- ១៨៦៣ នៅឆ្នាំបន្ទាប់មកទៀត ១៨៦៣ ក្រោយពីត្រូវបានតែងតាំងជាទេសាភិបាលនៃដែនដីកូសាំងស៊ីនហើយ លោកឧត្ដមនាវី ដឺឡាក្រង់ឌីយែរ De la Grandière បានបញ្ជាអោយលោកអនុនាវីឯកឌូដាដដឺលាក្រេ ធ្វើដំណើរតាមកប៉ាល់ឈ្មោះ យ៉ាឌិញ មកធ្វើសង្កេតការណ៍ផ្សេងៗ នៅប្រទេសខ្មែរដើម្បីផ្ដល់ពត៌មានដ៏ជាក់លាក់ដល់លោកទេសាភិបាល។ លទ្ធផលនៃបេសកកម្មចុងក្រោយនេះបានបង្ហាញអោយឃើញថា សម្ដេចនរោត្ដម ទ្រង់មានការចងព្រះទ័យល្អ ទៅលើប្រទេសបារាំង។ ហើយទោះបីមានបញ្ជាដ៏ស្ទាក់ស្ទើរពីលោក Chasseloup Laubat ដែលប្រាថ្នាចង់រំដោះប្រទេសខ្មែរ ទុកជាប្រទេសទ្រនាប់មួយរវាងប្រទេសសៀម ដែលទទួលឥទ្ធិពលពីអង់គ្លេស និងដែនដីកូសាំងស៊ីនជាអាណានិគមរបស់បារាំងក៏ដោយ លោកទេសាភិបាលដីលាក្ហ្រង់ដីយែរ បានធ្វើដំណើរទៅក្រុងឧដុង្គនៅខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦៣។ បើតាមលោក មួរ៉ា គឺការជ្រៀតជ្រែករបស់សៀមក្នុងកិច្ចការផ្ទៃក្នុងរបស់ខ្មែរនោះហើយ ដែលជាមូលហេតុញ៉ាំងលោកទេសាភិបាល អោយទៅគាល់ព្រះរាជាខ្មែរក្នុងពេលនោះ ព្រោះបារាំងបានសង្កេតឃើញថា គឺតំណាងសៀមនៅអមព្រះរាជាខ្មែរនោះទេ ដែលជាព្រះរាជាខ្មែរពិតប្រាកដ។ ដូច្នេះ គឺដើម្បីកំចាត់អោយអស់នូវឧបាយសំងាត់ទាំងឡាយ របស់សៀមដែលអាចគំរាមគំហែងដល់ជំហររបស់បារាំងនៅឥណ្ឌូចិន ដើម្បីបង្កើតអោយមានសន្ដិសុខនៅព្រំដែននៃអាណានិគមថ្មី និងដើម្បីត្រួតពិនិតមើលនូវដែនដីខាងក្នុងមួយដែលផ្ដល់ប្រយោជន៍ច្រើនដល់បារាំងដែលបានតាំងអាណាព្យាបាលភាពរបស់ខ្លួនលើប្រទេសខ្មែរ។ លោកទេសាភិបាល ដឺលាក្រ្ហង់ឌីយែ បានទទួលហេតុផលទាំងនោះយ៉ាងសព្វគ្រប់ដល់ព្រះរាជាខ្មែរ ហើយសូមព្រះអង្គព្រមដាក់ប្រទេសខ្មែរអោយបារាំងជួយការពារ។ សម្ដេច មីស Mist ទ្រង់បានថ្វាយនូវគំរោងសន្ធិសញ្ញា មួយ ហើយទ្រង់បានធ្វើការពិភាក្សាជាមួយព្រះរាជាខ្មែរ ហើយនៅថ្ងៃទី១១ សីហា ១៨៦៣ លោកដឺលាក្រ្ហង់ឌីយែរ បានចុះហត្ថលេខាក្នុងនាមលោកផ្ទាល់ លើសន្ធិសញ្ញាមិត្ដភាពការការពារ និង ពាណិជ្ជកម្មមួយជាមួយសម្ដេចនរោត្ដម ដែលបានទទួលយល់ព្រមដោយមានការញញើតញញើមយ៉ាងច្រើន។
- ១៨៦៣ ដូច្នេះយើងឃើញថា ព្រះបាទនរោត្ដម ពុំបានហៅបារាំងអោយមកតាំងអាណាព្យាបាលភាពលើប្រទេសខ្មែរទេ ហើយព្រះអង្គទ្រង់បានទទួលយកសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃ១១ខែសីហា ១៨៦៣ នោះ គឺទំនងជាមានការកៀបសង្កត់ដោយមិត្ដភាព ពីសំណាក់លោកទេសាភិបាល ដឺលាក្រ្ហង់ដិយែរ ជាមិនខាន។ ភស្ដុតាងមួយជាក់ស្ដែងក្នុងរឿងនេះ គឺសារលិខិតមួយដែលព្រះអង្គទ្រង់បានផ្ញើទៅថ្វាយព្រះចៅសៀម ក្រោយពេលដែលព្រះអង្គបានឡាយព្រះហត្ថលេខា លើសន្ធិសញ្ញាខាងលើ។ ក្នុងសារលិខិតនោះព្រះអង្គទ្រង់ត្អូញត្អែរថា ព្រះអង្គត្រូវគេបង្ខំអោយធ្វើសន្ធិសញ្ញាជាមួយបារាំង។ តើមានអ្វីខ្លះជា «ខ» សំខាន់ក្នុងសន្ធិសញ្ញាចុះថ្ងៃទី១១ ខែ សីហា ១៨៦៣ ?
- ១៨៦៣ ក្នុងមាត្រាទី១ មានសេចក្ដីចែងថា ព្រះចៅអធិរាជនៃជនជាតិបារាំង នឹងផ្ដល់នូវការការពារដល់ព្រះរាជាខ្មែរ។ ក្នុងមាត្រាបន្ដបន្ទាប់មកទៀតមានចែងថា ព្រះចៅនៃជនជាតិបារាំង នឹងតែងតាំងរេស៊ីដង់ខ្មែរម្នាក់អោយនៅអមលោកទេសាភិបាលនៃដែនដីកូសាំងស៊ីនវិញ។ ប៉ុន្ដែមានការតែងតាំងកុងស៊ុលដទៃក្រៅពីប្រទេសបារាំង នោះតំរូវអោយមានការយល់ព្រមពីលោកទេសាភិបាលកូសាំងស៊ីនផងដែរ។
- ១៨៦៣ ជនជាតិបារាំងដែលមករស់នៅលើទឹកដីខ្មែរក្ដី ជនជាតិខ្មែរដែលរស់នៅក្នុងអធិរាជណាចក្របារាំងក្ដី សុទ្ធតែមានសេរីភាពពេញលេញក្នុងការទៅមក និងក្នុងការរស់នៅអោយតែជនជាតិទាំងនោះ បានទៅសុំចុះឈ្មោះច្បាប់អនុញ្ញាតពីរេស៊ីដង់របស់ខ្លួន។ លោករេស៊ីដង់បារាំង មានសិទ្ធិជំនំជំរះវិវាទដែលបានកើតឡើងរវាងជនជាតិបារាំង និងជាតិអឺរ៉ុបដទៃទៀត។ ក្នុងករណីមានជំលោះរវាងជនជាតិបារាំង នឹងជាតិខ្មែរវិញនោះ នឹងមានមន្រ្ដីខ្មែរម្នាក់នៅអមលោករេស៊ីដង់បារាំងក្នុងការជំនំជំរះ។
- ១៨៦៣ កប៉ាល់របស់បារាំងមានសេរីពេញលេញ ក្នុងការធ្វើជំនួញក្នុងដែនទឹកខ្មែរ ដោយមិនបាច់បង់ពន្ធគយអ្វីទាំងអស់ លើកលែងតែពន្ធលើអាភៀនចេញ។ ឯកប៉ាល់ខ្មែរវិញក៏មានសិទ្ធិគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការធ្វើជំនួញក្នុងកំពង់ផែទាំងឡាយនៃដែនកូសាំងស៊ីនវិញដែរ។
- ១៨៦៣ រដ្ឋាភិបាលខ្មែរត្រូវសន្យាថា ការពារអ្នកផ្សាយសាសនា ពួកអ្នកប្រាជ្ញបារាំង និងជនជាតិបារាំងជាទូទៅដែលរស់នៅ រឺដែលធ្វើជំនួញក្នុងទឹកដីខ្មែរ។ ចំណែកឯជនជាតិខ្មែរដែលរស់នៅ រឺធ្វើជំនួញក្នុងទឹកដីកម្មសិទ្ធបារាំង ក៏នឹងត្រូវបានទេសាភិបាលនៃទឹកដីនោះការពារវិញដែរ។
- ១៨៦៣ ព្រះចៅអធិរាជនៃជនជាតិបារាំងសន្យាថា នឹងរៀបចំអោយប្រទេសកម្ពុជាបានស្ថិតក្នុងសន្ដិភាពរបៀបរៀបរយ និងការពារចំពោះការវាយលុកទាំងឡាយមកពីខាងក្រៅ និងជួយខ្មែរក្នុងការហូតពន្ធគយ និងផ្ដល់គ្រប់ភាពងាយស្រួល ក្នុងការធ្វើគមនាគមន៍ជាមួយនឹងសមុទ្រ។
- ១៨៦៣ ជាថ្នូរវិញ ប្រទេសកម្ពុជាព្រមអោយជាសម្បទានដល់ប្រទេសបារាំងនូវដីម្ដុំជ្រោយចង្វា ដើម្បីស្ថាបនាឃ្លាំងផ្ទុកធ្យូង ឃ្លាំងសំរាប់ផ្ដល់ស្បៀងដល់កប៉ាល់បារាំង និង បន្ទាយសំរាប់អោយទាហាននៅ។ ពិសេសទៅទៀត ដើម្បីជាការដឹងគុណចំពោះប្រទេសបារាំង ដែលបានផ្ដល់នូវការការពារដល់ប្រទេសកម្ពុជា ខ្មែរត្រូវបើកសិទ្ធិអោយបារាំងកាប់ឈើ ក្នុងព្រៃទាំងឡាយក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ ដើម្បីយកទៅស្ថាបនាកប៉ាល់។
- ១៨៦៣ សរុបសេចក្ដីមក យើងឃើញថាទោះបីខាងគូភាគីខ្មែរចាញ់ប្រៀបខាងគូភាគីបារាំងខ្លះក៏ដោយ ក៏មានមតិភាគច្រើនយល់ឃើញថា ខ្មែរអាចទទួលយកសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃ ១១ខែសីហា១៨៦៣ បានល្អដែរ។ ព្រោះបារាំងពុំបានដកហូតអំណាចពីព្រះរាជាខ្មែរនៅឡើយ។
- ១៨៦៣ ប៉ុន្ដែ ទោះបីបារាំងបានសន្យាថា នឹងការពារប្រទេសកម្ពុជាប្រឆាំងនឹងអំពើវាយលុកពីក្រៅក៏ដោយ ក៏ព្រះបាទនរោត្ដមទ្រង់បានធ្វើសន្ធិសញ្ញាសំងាត់មួយជាមួយព្រះចៅសៀមចុះថ្ងៃទី១ ខែធ្នូ ១៧៦៣ ដោយទទួលស្គាស់ថា ប្រទេសកម្ពុជាជាសាមន្ដរដ្ឋរបស់សៀមដដែល និងដោយព្រមលះបង់អោយប្រទេសសៀមនូវខេត្ដបាត់ដំបង អង្គរ មង្គបុរី ស៊ីសុផុន កំពង់ស្វាយ និងពោធិសាត់ ជាដដែល(៤៨)។
- ១៨៦៣ គួរគប្បីជ្រាបថា សន្ធិសញ្ញាសំងាត់នេះ បានធ្វើឡើងក្នុងពេលដែលសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃ ១១ខែសីហា ១៨១៣ ត្រូវផ្ញើទៅប្រទេសបារាំងសុំសច្ចាប័នពីព្រះចៅណាប៉ូលេអុងទី៣។ ប៉ុន្ដែលុះបានទទួលសន្ធិសញ្ញាដែលមានសច្ចាប័នពីព្រះចៅណាប៉ូលេអុងទី៣ហើយ លោកទេសាភិបាលបារាំងនៅកូសាំងស៊ីន បានតំរូវអោយព្រះចៅសៀមបញ្ជូនគ្រឿងសំរាប់រាជមកឧដុង្គ យ៉ាងឆាប់រហ័ស ដើម្បីធ្វើពិធីអភិសេកព្រះបាទនរោត្ដម នៅថ្ងៃទី៣ ខែមិថុនា ១៨៦៤។
- ១៨៦៤ បន្ទាប់ពីនោះរាជទូតសៀម ត្រូវចាកចេញពីក្រុងឧដុង្គ ហើយព្រះចៅសៀមក៏អស់អំណាចគ្រប់គ្រងមកលើប្រទេសខ្មែរចាប់តាំងពីពេលនោះដែរ។
- ១៨៦៤ នៅគ.ស.១៨៦៤ នោះដែរ ក្រោយពីឡើងគ្រងរាជសម្បត្តិរួចហើយ គឺរយៈពេលបីខែក្រោយមក ព្រះអង្គបានយាងទៅព្រៃនគរជួបលោក ដឺឡាក្រង់ឌីយែរ Dela Grandiere ដើម្បីសុំឲ្យបារាំងបង្វិលសងមកខ្មែរវិញ នូវបណ្តាខេត្តពីលង់ហោរដល់ទឹកខ្មៅ ដែលបារាំងនៅដាក់មន្ត្រីយួនឲ្យកាន់កាប់នៅឡើយ។ គ្រានោះព្រះអង្គ ត្រូវបានបារាំងទទួលពាក្យសន្យាយល់ព្រមប្រគល់ តរៀងទៅ។
- ១៨៦៣ ការតស៊ូរបស់លោកអាចារ្យស្វា និងលោកពោធិកំបោរ៖ ទោះសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃ ១១ ខែសីហា ១៨៦៣ ដែលស្ថិតលើដីកា ក្នុងការផ្ដល់ប្រយោជន៍អោយគ្នាទៅវិញទៅមក ក៏ដោយក៏មានអ្នកស្នេហាជាតិបានក្រោកឈរកាន់អាវុធប្រឆាំង នឹងការប៉ុនប៉ងរបស់បារាំងក្នុងការត្រួតត្រាប្រទេសខ្មែរដែរ។
- ១៨៦៣ គួរគប្បីជ្រាបថា បើតាមឯកសារបារាំង រឺតាមទស្សនៈរបស់អ្នកប្រវត្ដិសាស្រ្ដបារាំងភាគច្រើន គេពុំបានចាត់ទុកថា លោក អាចារ្យស្វា និងលោក ពោធិកំបោរ ជាវិរជនស្នេហាជាតិទេ។ តែគេនិយមទុកថា ជាមេចោរជាជនបោកប្រាស់(៥១) ជាមេឧទ្ទាមទៅវិញ(៩)។ អ្នកប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្លះទៀតបានយល់ថា ការតស៊ូរបស់លោកអាចារ្យស្វា និង ពោធិកំបោរ គឺបណ្ដាលមកពីជំលោះរាជវង្សវិញ ព្រោះគេបានឃើញថា លោកអាចារ្យស្វាបានតាំងខ្លួនលោកជាអង្គភិម ដែលត្រូវជារាជបុត្ររបស់ព្រះអង្គអិម ឯពោធិកំបោរបានតាំងខ្លួនជាចៅរបស់ព្រះអង្គចន្ទ។ ប៉ុន្ដែមានមតិខ្លះយល់ថា ការតាំងខ្លួនដូច្នេះ គឺគ្មានបំណងអ្វី ក្រៅពីទាក់ទាញអោយប្រជារាស្រ្ដចុះចូលអោយបានច្រើន គឺថាធ្វើស្របទៅតាមចិត្ដគំនិតរបស់ខ្មែរក្នុងសម័យនោះ ដែលនៅគោរពបូជាស្ដេចថា ជាអាទិទេពនៅឡើយ(៤៨)។
- ១៨៦៣ បើតាមឯកសារខ្មែរ(៥២) និងតាមពាក្យដំណាលតៗមក លោកអាចារ្យស្វានេះជាខ្ញុំបំរើរបស់នាម៉ឺនម្នាក់ក្នុងរាជធានីឧដង្គ។ លុះបារាំងមកតាំងអាណាព្យាបាលភាពលើប្រទេសខ្មែរនៅគ.ស. ១៨៦៤ លោកអាចារ្យស្វា បានភៀសទៅកទ័ពវាយយកបានខេត្ដទ្រាំង ហើយលើកឆ្ពោះមកក្រុងភ្នំពេញទៀត។ ប៉ុន្ដែលោកត្រូវវាយថយចូលទៅខេត្ដមាត់ជ្រូក។ តាមសំនូមពររបស់លោក ឌូដាដដឺលាក្ហ្រេ លោករូស ជាទេសាភិបាលនៃកូសាំងស៊ីន បានធ្វើអន្ដរាគមន៍ដោយសុំអោយអាជ្ញាធម៌យួន ប្រគល់ខ្លួនលោកអាចារ្យស្វាអោយទៅបារាំង។ ក្រោយមកលោក ឌូដាដដឺលាក្រ្ហេ និងលោកអនុសេនីឯក អូប្រាយ Obry បានធ្វើប្រតិបត្ដិការសឹកដេញតាមចាប់លោកនៅថ្ងៃទី ១៩ខែសីហា ១៨៦៦។ លោកត្រូវបារាំងនិរទេសយកទៅដាក់នៅកោះត្រឡាច រួចនៅកោះឡារេអុយនិញ៉ុង La Réunion ហើយនៅទីបំផុតនៅកោះអង់ទីល Antiles។
- ១៨៦៣ ចំណែកលោក ពោធិកំបោរ ជាព្រះសង្ឃមួយព្រះអង្គមានដើមកំណើតនៅរោងដំរី។ នៅគ.ស. ១៨៦៥ លោកទេសា ភិបាលដឺឡាក្ហ្រង់ឌីយែរ De la Gradière និង លោករូស Roze បានផ្ដល់មធ្យោបាយជាលុយកាក់អោយលោករស់នៅព្រៃនគរ ទំនងជាដើម្បីស្រួលឃ្លាំមើលសកម្មភាពរបស់លោកតែប៉ុណ្ណោះ។ នៅខែឧសភា ១៨៦៦ លោកបានភៀសចូលទៅក្នុងខេត្ដរោងដំរី ហើយកទ័ពនៅទីនោះ។ នៅខែក្រោយ មេទាហានបារាំងពីរនាក់ត្រូវអ្នកស្នេហាជាតិសំលាប់។ ទ័ពបារាំងនៅព្រៃនគរបានលើកទ័ពទៅបំរុងនឹងកំចាត់លោក។ លោកក៏ឆ្លងចូលទៅប្រទេសខ្មែរ ហើយនៅខែធ្នូ ១៨៦៦ លោកបានលើកទ័ពឆ្ពោះទៅរាជធានីឧដុង្គ និង ភ្នំពេញ។ បារាំងបានសុំជំនួយទ័ពពីក្រសួងទ័ពជើងទឹក និង អាណានិគម ហើយធ្វើអន្ដរាគមន៍ការពារក្រុងទាំងពីរនេះ។ ប៉ុន្ដែនៅខែមករា ១៨៦៧ ស្ថានភាពសឹក និងនយោបាយនៅប្រទេសខ្មែរកាន់តែតឹងតែងឡើង។ រាស្រ្ដក្រោកឈរប្រឆាំងបារាំងគ្រប់ទីកន្លែង។
- ១៨៦៧ នៅថ្ងៃទី៩ ខែមករា ១៨៦៧ បារាំងសុំជំនួយទ័ព និងថវិការថែមទៀត។ នៅខែកុម្ភៈ និងមិនានៅឆ្នាំដដែល ទ័ពបារាំងវាយឈ្នះទ័ពលោកពោធិកំបោរ នៅឧដុង្គលោកដកថយទៅនៅខេត្ដកំពុងស្វាយ តែបារាំងដេញតាមចាប់លោក លោកក៏ថយទៅខាងជើងទៀត។
- ១៨៦៧ គួរគប្បីជ្រាបថា នៅខែមិថុនា ១៨៦៧ ខេត្ដទាំង៣ គឺលង់ហោរ មាត់ជ្រូក និង ពាម ដែលយួនបានយកពីខ្មែរនោះ ត្រូវបារាំងវាយយកបញ្ចូលជាអាណានិគមកូសាំងស៊ីនរបស់ខ្លួនទៀត ព្រោះខេត្ដទាំង៣នោះ ជាទីតាំងរបស់ពួកយួនដែលប្រឆាំងបារាំង និងជួយគាំទ្រពួកអ្នកស្នេហាជាតិខ្មែរ ក្នុងការប្រឆាំងបារាំងដូចខ្លួនដែរ។ នៅពេលនោះ លោកពោធិកំបោរបានធ្វើសកម្មភាពជាថ្មីនៅខាងជើងខេត្ដរោងដំរី និង នៅតំបន់បាភ្នំ។ ប៉ុន្ដែលោកត្រូវទ័ពរបស់ព្រះកែវហ្វាស៊ីសុវត្ដិ រុញច្រានអោយភៀសទៅប្រទេសលាវ ហើយគេសំលាប់លោកបានក្នុងពេលភៀសខ្លួននោះ នៅថ្ងៃទី៣០ ខែវិច្ឆកា ១៨៦៧។
- ១៨៦៧ មានឯកសារខ្លះថា លោកត្រូវគេសំលាប់នៅខែធ្នូ (៧០) ហើយរាស្រ្ដដែលនឿយណាយនឹងការជិះជាន់របស់លោកនេះឯងដែលបានសំលាប់លោក(៩)។ ដូចជាឯកសារប្រវត្តិសាស្រ្ត ចងក្រងបែបវីរកថាដោយលោក ស៊ូ ចំរើននៅឆ្នាំ១៩៧២។ ពោធិកំបោរ ថាមានឈ្មោះដើមហៅថា គ្រូពៅ ឬអាចារ្យលាក់ ឬហៅថាពោធិកំបោរ ជាព្រះសង្ឃមួយអង្គមានដើមកំណើតនៅខេត្តរោងដំរី បានក្រោកឡើងប្រយុទ្ធតស៊ូប្រឆាំងពួកអាណានិគមនិយមបារាំង និងបរិវារ រហូតដណ្តើមបានជ័យជំនះដ៏ត្រចះត្រចង់ ដោយគ្រាន់តែរយៈពេលប្រមាណជាង ៣ខែប៉ុណ្ណោះ បានវាយរំដោះយកនគរកម្ពុជាធិបតីស្ទើរតែទាំងមូល លើកលែងតែទីក្រុងភ្នំពេញ ដែលស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំង និងហ្លួងដដែល។ ការតស៊ូបានចាប់ផ្តើមពីសង្គ្រាមវាយលុក រហូតដល់សង្រ្គាមទ័ពព្រៃ ដោយសារបារាំងបានបញ្ជូនកងទ័ព និងអាវុធយុទ្ធភណ្ឌទំនើបៗមកជួយច្បាំងទ័ពហ្លួង ខណៈដែលកងទ័ព ប្រជារាស្ត្ររបស់ពោធិកំបោរមានតែឆន្ទៈស្នេហាជាតិប្តូរផ្តាច់ និងមានតែអាវុធបុរាណ ដូចជាដាវ ធ្នូ ស្នាជាដើម គួបផ្សំនឹងកាំភ្លើងតិចតួច ដែលត្រូវបានរឹបអូសពីទ័ពបារាំង។
- ១៨៦៦ នៅខែធ្នូ ១៨៦៦ កងកម្លាំងពោធិកំបោរមានអ្នកចូលរួមប្រហែលមួយម៉ឺននាក់។ ចលនានេះធ្វើសកម្មភាពនៅព្រំដែនឡាវ តាមតំបន់សងខាងទន្លេមេគង្គ និងនៅតំបន់ចន្លោះទីក្រុងឧដុង្គ និងភ្នំពេញ។ លោកបានឆ្លងចូលក្នុងប្រទេសខ្មែរ ហើយលើកទ័ពឆ្ពោះទៅរាជធានីឧដុង្គ និងភ្នំពេញ។ ប៉ុន្តែនៅខែមករា ១៨៦៧ ស្ថានភាពសឹក និងនយោបាយនៅប្រទេសខ្មែរកាន់តែតឹងតែងឡើង រាស្ត្រក្រោកឈរប្រឆាំងបារាំងគ្រប់ទីកន្លែង។ កងទ័ពពោធិកំបោរបានបរាជ័យ នៅជាយភ្នំពេញ។ ពោធិកំបោររត់ទៅពួននៅកំពង់ស្វាយ រួចត្រូវកងទ័ពបារាំងចាប់ ហើយសម្លាប់យកក្បាលមកដោតនៅក្រុងឧដុង្គ នៅខែ ធ្នូ ១៨៦៧។
- ១៨៦៧ គួរគប្បីជ្រាបម្យ៉ាងទៀតថា នៅពេលដំណាលៗគ្នានោះ គឺនៅថ្ងៃ ១៥ កក្កដា ១៨៦៧ ព្រះចៅសៀម និងព្រះចៅអធិរាជបារាំង បានធ្វើសន្ធិសញ្ញាមួយជាមួយគ្នា។ តាមរយសន្ធិសញ្ញានេះ ព្រះចៅ សៀមទ្រង់ទទួលស្គាល់ជាឱឡារិក នូវអាណាព្យាបាលភាពរបស់បារាំងមកលើប្រទេសកម្ពុជា។ ចំណែកខាងបារាំងបានសន្យាថា មិនវាយយកប្រទេសនេះទៅបញ្ចូលជាមួយអាណានិគមកូសាំងស៊ីនរបស់ខ្លួន ហើយត្រូវទទួលស្គាល់ថាខេត្ដ បាត់ដំបង អង្គរ និង ស៊ីសុផុន ជាកម្មសិទ្ធិរបស់សៀមជាស្ថាពរ។ គឺនៅឆ្នាំ ១៨៦៧ ដដែលនេះដែរ ដែលព្រះបាទនរោត្ដមទ្រង់បានលើករាជធានីពី ឧដុង្គទៅតាំងនៅក្រុងភ្នំពេញវិញ។
- ១៨៧០ ការកែទំរង់លើកដំបូង៖ នៅគ.ស.១៨៧០ ព្រះកែវហ្វា ស៊ីសុវត្ដិ ព្រះអនុជព្រះបាទនរោត្ដម បានយាងពីព្រៃនគរចូលប្រទេសខ្មែរវិញ ហើយត្រូវបានតាំងជាមហាឧបរាជ។
- ១៨៧៦ នៅគ.ស. ១៨៧៦ ព្រះអង្គស៊ីវត្ថា ដែលភៀសទៅសៀមពីមុនបានត្រលប់ចូលស្រុកវិញ ហើយបំបះបំបោររាស្រ្ដម្ដងទៀតនៅត្រង់បាភ្នំ រំដួល ព្រៃវែង។ តាមរាជពង្សាវតារខ្មែរ ថានេះជាឧបាយកលថ្មីមួយទៀតរបស់សៀមដែលបានគិតថា បើបានបារាំងទំនុកបំរុងយូរទៅ មុខជាទាមទារយកទឹកដីដែលសៀមបានយករួចហើយនៅទៅវិញមិនខាន ទើបសៀមអោយព្រះអង្គស៊ីវត្ថាមកច្បាំងដណ្ដើមរាជ។ លើកនេះទៀតព្រះមហាឧបរាជស៊ីសុវត្ដិ ត្រូវចាត់អោយចេញបង្ក្រាបបានរាបទាបវិញ ដោយមានជំនួយទ័ពបារាំងផង។
- ១៨៧៦ លុះបានសន្ដិភាពឡើងវិញហើយ ក្រោយពីបានធ្វើទស្សនកិច្ចនៅក្រុងខ្លះដូចជាហុងកុង ម៉ាកាវ កង់តុង និង ម៉ានីល(១៨៧២) ដើម្បីទ្រង់ជ្រាបពីវឌ្ឍនភាពក្នុងវិស័យសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គមកិច្ច នៅភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដោយសារបច្ចេកទេសអ្នកគ្រប់គ្រង ពួកឈ្មួញ និងពួកអ្នកជំនួញ ខាងហិរញ្ញវត្ថុជាតិអឺរ៉ុប និង ក្រោយពីបានធ្វើការចរចាជាច្រើនលើក ជាមួយអ្នកដំណាងប្រទេសបារាំង ទើបព្រះបាទនរោត្ដម ទ្រង់បានសំរេចព្រះទ័យថា ត្រូវតែធ្វើការកែទំរង់តាមព្រះរាជបញ្ញត្ដិចុះថ្ងៃទី ១៥ ខែមករា ១៨៧៧ ដើម្បីអោយប្រទេសជាតិបានរីកចំរើនលូតលាស់ទាន់សម័យនឹងគេ។
- ១៨៧៦ បញ្ញត្ដិទាក់ទងនឹងរាជវង្សានុវង្ស៖ បញ្ញត្ដិនេះបានសំរេចលុបចោលនូវឋានៈ ជាឧភយោរាជ ឧបរាជ និងវររាជជិនីព្រមទាំងមន្រ្ដីទាំង៣ សំរាប់នៃក្សត្រទាំង៣នេះ ក្រោយពេលដែលក្សត្រក្នុងឋានៈនេះសោយទីវង្គតទៅ។ ប្រាក់បៀរវត្សនៃក្សត្រា ក្សត្រីក្នុងរាជវង្សានុវង្ស ត្រូវបានតំលើងដើម្បីអោយក្សត្រទាំងនោះ អាចមានជីវភាពរស់នៅដោយសមរម្យផង។ ឯប្រាក់ចំណូលមួយភាគធំត្រូវយកទៅចាយក្នុងកិច្ចការប្រយោជន៍រួមវិញ។ ព្រះមហាក្សត្រិយ ទ្រង់គង់នៅជាម្ចាស់នៃដីទាំងឡាយក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ ប៉ុន្ដែ ព្រះអង្គទ្រង់បានសន្យាថា នឹងពន្យារយៈពេលនៃការជួលដីសំរាប់ធ្វើស្រែចំការអោយបានវែងជាងមុន។
- ១៨៧៦ បញ្ញត្ដិទាក់ទងនឹងរដ្ឋាភិបាល៖ មានការបង្កើតក្រុមប្រឹក្សា មួយដែលមានមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់៥នាក់ រដ្ឋមន្រ្ដីដែលអាចពិភាក្សាកិច្ចការរដ្ឋ ដោយគ្មានវត្ដមានរបស់ព្រះរាជា។ ក្រុមប្រឹក្សានេះត្រូវទទួលភារៈត្រួតពិនិត្យមើលការអនុវត្ដន៍ច្បាប់ សិក្សាពីការកែទំរង់ចាំបាច់ ដែលត្រូវធ្វើ និងពិនិត្យមើលនូវកិច្ចព្រមព្រៀងទាំងឡាយរវាងរដ្ឋាភិបាល និងជនទាំងឡាយណា ដែលចង់ធ្វើអាជីវកម្មអ្វីមួយក្នុងរាជាណាចក្រ។
- ១៨៧៦បញ្ញត្ដិទាក់ទងនឹងរដ្ឋបាល៖ ទឹកដីខ្មែរទាំងមូលត្រូវបែងចែកជា មណ្ឌលរដ្ឋបាលធំៗប្រាំ តាមចំនួននៃរដ្ឋមន្រ្ដីទាំងប្រាំ ដែលត្រូវគ្រប់គ្រងមណ្ឌលនីមួយៗ។ ចំនួនខេត្ដត្រូវបង្រួញពី ៥៧មកនៅត្រឹម ៥០វិញ។ អំនេះតទៅ ពួកនាម៉ឺនត្រូវទទួលប្រាក់បៀរវត្ស ដែលមានកំរិតជាក់លាក់ ហើយត្រូវហាមឃាត់មិនអោយធ្វើជំនួញ។ ពួកឧកញ៉ាហ្លួងដែលមានភារៈទៅត្រួតមើល ខេត្ដនានាត្រូវលប់ចោល ព្រោះពួកនេះបានទាញយកផលប្រយោជន៍ពីព្រះរាជាផង និងពីប្រជារាស្រ្ដផង(៥៣)។ ម្យ៉ាងទៀត ប្រជារាស្រ្ដមានសិទ្ធិជ្រើសរើស មេស្រុក មេឃុំ និង ជំទប់ របស់ខ្លួន។
- ១៨៧៦ បញ្ញត្ដិទាក់ទងនឹងពន្ធដារ៖ គេបានលុបចោលនូវរបបទារពន្ធតាមភាស៊ី លើកលែងតែភាស៊ីខាងអាភៀន និងស្រាចេញ។ ម្យ៉ាងទៀត ពន្ធមួយចំនួនក៏ត្រូវគេលុបចោលដែរ ជាពិសេសពន្ធលើល្បែងស៊ីសង ដែលត្រូវហាមឃាត់ក្នុងសម័យនោះ។ កំណែនអោយធ្វើការជូនរដ្ឋ ត្រូវរក្សាទុកនៅដដែល ប៉ុន្ដែថេរវេលាត្រូវបន្ថយមកនៅត្រឹម៩០ថ្ងៃក្នុង១ឆ្នាំ ហើយដែលគេអាចយកប្រាក់ទៅលោះបាន។ ពន្ធលើផលិតផលកសិកម្មខ្លះដូចជា ម្លូ ម្រេច ស្ករ ត្រូវបានបន្ធូរបន្ថយ(៥៣)។
- ១៨៧៦ បញ្ញត្ដិទាក់ទងនឹងតុលាការ៖ មានការគ្រោងបង្កើតនូវតុលាការជាន់ខ្ពស់មួយ ដែលមានមុខងារជាសាលាឧទ្ធរណ៍។ ពួកមន្រ្ដី ដែលទទួលសំណូកពីកូនក្ដីត្រូវទទួលទណ្ឌកម្មជាទំងន់។ ប្រាក់ពិន័យលែងបានទៅពួកចៅក្រមទៀតហើយ។ មន្រ្ដីប្រភេទនេះត្រូវទទួលប្រាក់បៀរវត្សដែលមានកំរិតជាក់លាក់ ដូចមន្រ្ដីឯទៀតៗដែរ។ ជីវភាពរបស់ជនជាប់គុកត្រូវបានរៀបចំអោយបានប្រសើរជាងមុន។
- ១៨៧៦ បញ្ញត្ដិទាក់ទងនឹងទាសភាព៖ ពួកទាសាទាសី ដែលត្រូវទៅនៅបំរើម្ចាស់បំណុលអស់មួយជីវិតពីមុននោះ អាចលោះខ្លួនអោយរួចពីខ្ញុំគេបាន។ ការលក់ដូរពួកមនុស្សព្រៃ និង កូនក្មេងត្រូវហាមឃាត់។
- ១៨៧៧ ក្រៅពីបញ្ញត្ដិចុះថ្ងៃទី១៥ ខែមករា ១៨៧៧នេះ គួរកត់សំគាល់ថា នៅមានអនុសញ្ញាមួយចុះថ្ងៃទី២៨ ខែមករា ឆ្នាំដដែល ហើយដែលធ្វើឡើងរវាងព្រះបាទនរោត្ដម និងលោកទេសាភិបាលកូសាំងស៊ីន។ អនុសញ្ញានេះបានបើកអំណាចយ៉ាងទូលាយថែមទៀតដល់តំណាងប្រទេសបារាំងនៅអមព្រះរាជាខ្មែរ ដោយអនុញ្ញាតអោយលោកចូលរួមក្នុងកិច្ចប្រជុំទាំងឡាយរបស់គណៈរដ្ឋមន្រ្ដី ដើម្បីផ្ដល់យោបល់ផ្សេងៗបាន។ ក្នុងករណីណាដែលមានបញ្ហាសំខាន់ៗត្រូវដោះស្រាយនោះ វត្ដមានរបស់តំណាងប្រទេសបារាំងជាការចាំបាច់។
មហាជនរិះគន់ថៃគ្រោងសាងសង់អង្គរវត្តថ្មី ដូចលាជផ្ទុះ ខណៈអាជ្ញាធរពាក់ព័ន្ធស្ងប់ស្ងាត់ដូចមិនមានរឿងអ្វីសោះ..?(រាជធានីភ្នំពេញ)៖ នៅរសៀលថ្ងៃចន្ទទី០៥ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២១ នេះមានធ្លាយព័ត៌មានអំពីគម្រោងសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្ត លើបណ្តាញសង្គមហ្វេស ប៊ុក តាមរយៈការបង្ហោះរបស់ម្ចាស់គណនីមួយឈ្មោះ «បុរាណាចារ្យ» នូវរូបភាពជាច្រើនសន្លឹកស្តីអំពីការសាងសង់ប្រាសាទបុរាណមួយថ្មី យកលំនាំតាមប្រាសាទអង្គរវត្ត ដោយដាក់ឈ្មោះថ្មីថា «សីហនគរ» ធ្វើឲ្យមហាជនផ្ទុះកំហឹងដូចលាជផ្ទុះ ប៉ុន្តែងាកមកមើលអាជ្ញាធរពាក់ព័ន្ធស្ងប់ស្ងាត់ ហាក់ដូចជាអត់ដឹងរឿង..។
- ប្រភពម្ចាស់គណនី «បុរាណាចារ្យ» បានបង្ហោះរូបភាពជាមួយ និងសំណេរខ្លីរបស់ខ្លួនថា « នៅឯវត្តភូម៉ានហ្វា ដ៏ល្បីល្បាញរបស់ថៃរឿងការសាងសង់ប្រាសាទថ្ម ដែលយើងឃើញមានការបង្ហោះក្នុងបណ្តាញសង្គមមួយរយៈនេះ បន្ទាប់ពីទទួលជោគជ័យក្នុងការកសាងប្រាសាទកំពូល៣រចនាបទខ្មែរ រួចមកហើយនោះ គម្រោងបន្ទាប់គឺការកសាងប្រាសាទអង្គរវត្តទី២ ដែលជាគម្រោងសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្តចម្លងធំជាងគេនៅលើពិភពលោក។ គម្រោងសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្តទី២ ឬ ប្រាសាទដែលគេប្រសិទ្ធនាមថា ប្រាសាទសីហនគរនេះ(ปราสาทสีหนคร) បានប្រារព្ធពិធីបុកគ្រឹះលើកដំបូងរបស់ខ្លួននៅថ្ងៃទី៥ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២១ ក្នុងបរិវេណវត្តភូម៉ានហ្វា ផាយ៉ាឆាងរ៉ង ភូមិបានណងបួរ៉ាយ ឃុំបានសិង្គ ស្រុកនាងរ៉ង ខេត្តបុរីរម្យ ដោយកំណត់ថានឹងបញ្ចប់ការសាងសង់នៅរវាង៧ទៅ៨ឆ្នាំទៀត។ យើងបានភ្ជាប់ជូនអ្នកទាំងអស់គ្នានូវគំរូរប្រាសាទ និងប្លង់ប្រាសាទដែលគេនឹងចាប់ផ្តើមសាងសង់ឆាប់ៗនេះ ព្រមទាំងរូបភាពប្រាសាទកំពូល៣ ដែលបានសាងសង់រូចមកហើយនិងបញ្ចប់គម្រោងឆាប់ៗនេះ។ ដោយសារតែអង្គរវត្តជាបេតិកភណ្ឌពិភពលោក ដូចនេះបើយោងទៅតាមច្បាប់អន្តរជាតិ មាត្រា៦ស្ទួន មាត្រា១០ និងមាត្រា១០ស្ទួន នៃអនុសញ្ញាទីក្រុងប៉ារីស ស្តីពី កិច្ចការពារកម្មសិទ្ធិឧស្សាហកម្ម ចុះថ្ងៃទី២០ ខែមីនា ឆ្នាំ១៨៨៣ និងគោលការណ៍ផ្សេងៗទៀត ដែលទាក់ទងដល់ការរក្សាគុណតម្លៃនៃប្រាសាទបុរាណខ្មែរ យើងមិនអាចអនុញ្ញាតឲ្យមានការសាងសង់ចម្លងតាមបែបនេះបានទេ យើងក៏សង្ឃឹមថា ក្រសួងវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈ អាជ្ញាធរពាក់ព័ន្ធនឹងចាត់វិធានការអោយបានឆាប់រហ័សទាក់ទងនឹងរឿងនេះ កុំឲ្យដល់ពេលគេសាងសង់ហើយទើបមានប្រតិកម្ម»។
- ទោះយ៉ាងណា គេនៅមិនទាន់ឃើញមាន មន្រ្តីក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្ប: ក៏ដូចជាស្ថាប័នពាក់ព័ន្ធជាតិណាមួយ ចេញមុខប្រតិកម្មតប ទៅនឹងដំណឹងបែកធ្លាយខាងលើនេះដែរ។ មិនដឹងថា អាជ្ញាធរកម្ពុជា បានទទួលដំណឹងដ៏រសើបខាងលើនេះហើយឬនៅទេ..? ឬមួយមន្រ្តីពាក់ព័ន្ធទាំងនោះកំពុងជាប់រវល់ ការងារប្រយុទ្ធប្រឆាំងជំងឺកូវីដ-១៩ ជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល រហូតមិនបានឭការរិះគន់របស់មហាជនទេ..?
- ការលួចចម្លងស្នាដៃបុព្វបុរសខ្មែរ គឺប្រៀបបីដូច ជាការលួចយកព្រលឹងជាតិរបស់យើងផងដែរ ! ព្រោះបច្ចុប្បន្នជនបរទេសនៅលើសកលលោកភាគច្រើន ស្គាល់ប្រទេសកម្ពុជា ក៏ដោយសារសំណង់ដ៏មហិមាគ្មាន២នៅលើលោកនេះដែរ។ ចុះបើបណ្តោយឲ្យថៃលួចចម្លងបានដោយជោគជ័យ តើទៅថ្ងៃអនាគត គេអាចនឹងយកអ្វីពីយើងទៅសាងសង់លើដីរបស់គេបន្ថែមទៀត..បើសព្វថ្ងៃព្រលឹងជាតិយើងកំពុងមានជំងឺពុកផុយក្នុងសិរីរាង្គយុវជនខ្មែរមួយចំនួនផងនោះ វានឹងទៅជាយ៉ាងណា..?
- Yang Saing Koma ថៃកំពុងចម្លងឬសាងសង់ប្រាសាទយកលំនាំតាមប្រាសាទអង្គរយេីង។ក្រសួងវប្បធម៌កម្ពុជាគួរតែជួយពន្យល់រឿងនេះផង។
- នោះវាជាការពិតឬយ៉ាងណា? ថៃ ប្រកាសសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្តចម្លង លើទឹកដីរបស់ខ្លួនទំហំប៉ុនប្រាសាទអង្គរកម្ពុជា ថៃ ប្រកាសសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្តចម្លង លើទឹកដីរបស់ខ្លួនទំហំប៉ុនប្រាសាទអង្គរកម្ពុជា…….នោះវាជាការពិតឬយ៉ាងណា? ថៃ ប្រកាសសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្តចម្លង លើទឹកដីរបស់ខ្លួនទំហំប៉ុនប្រាសាទអង្គរកម្ពុជា ថៃ ប្រកាសសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្តចម្លង លើទឹកដីរបស់ខ្លួនទំហំប៉ុនប្រាសាទអង្គរកម្ពុជា…….
- ប្រទេសថៃនឹងសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្តទី២ឆាប់ៗនេះ ដែលជាគម្រោងសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្តចម្លងធំ ជាងគេនៅលើពិភពលោក។ បើយោងតាម Facebook ជនជាតិថៃឈ្មោះ Worachet Duangakoet បានសរសេររៀបរាប់ថា៖“វត្តភូម៉ានហ្វា ខេត្តប៊ុរីរ៉ាំ។ រូបភាពដំបូង គឺប្រាសាទដែលកំពុងកសាង មិនយូរប៉ុន្មាន ក៏រៀបថ្មរួចរាល់អស់ហើយ។ តទៅមុខទៀតគឺគម្រោងកសាងអាណាចក្រ សីហនគរ (ចម្លងតាមប្រាសាទអង្គរវត្ត)។
- ខ្ញុំក្នុងឋានៈ ជាអ្នកផ្ដល់ទីតាំងមានមោទនភាពជាខ្លាំង ដែលមានបណ្ដាវិស្វករ ជាងអ្នកមានចិត្តជ្រះថ្លា ផ្ដល់ឲ្យនូវទ្រព្យដ៏មហាសាលដើម្បីកសាងទីកន្លែងនេះ”។“ប៉ុន្តែខ្ញុំមានអារម្មណ៍មិនសប្បាយចិត្ត ដោយសារមានជនជាតិកម្ពុជា ចាប់ផ្ដើម ខម្មិន (Comment) ក្នុងលក្ខណៈថាយើងទៅ Copy ពីគេ។ តើពួកបងៗមានទស្សនទានយ៉ាងដូចម្ដេចខ្លះ? ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ខ្ញុំសុំកម្លាំងលើកទឹកចិត្ត ដល់អ្នកកសាងនេះផង។ អ្នកទាំងអស់គ្នាស្ថាបនា ដោយមានចិត្តសទ្ធាសុទ្ធសាធ មិនបានទទួលផលចំណេញអ្វីពីការនេះទេ”។យ៉ាងណានៅមិនទាន់ដឹងថាគម្រោងនេះពិត ឬក៏ក្លែងក្លាយ យ៉ាងណានោះទេ ប៉ុន្តែមហាជនខ្មែរនៅលើបណ្ដាញសង្គម Facebook
- កំពុងមានប្រតិកម្មយ៉ាងខ្លាំង ហើយទទូចសុំអន្តរាគមន៍ឲ្យក្រសួងពាក់ព័ន្ធ ដោះស្រាយលើបញ្ហា រារាំងគម្រោងនេះដើម្បីរក្សាតម្លៃប្រាសាទអង្គរវត្តជាដួងព្រលឹងជាតិខ្មែរ៕ ប្រភព៖ Sabay
- សហភាពសហព័ន្ធយុវជនកម្ពុជា វិស័យវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្ប:ភ្នំពេញ៖ ក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ រួមទាំងកុងស៊ុលកម្ពុជាប្រចាំនៅប្រទេសថៃ កំពុងស្រាវជ្រាវលើករណីការសាងសង់ប្រាសាទដូចអង្គរវត្តនៅលើទឹកដីថៃ។ នេះបើតាមប្រសាសន៍លោកជំទាវ ភឿង សកុណា រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ បញ្ជាក់ឱ្យ BTV ដឹងនៅយប់ថ្ងៃទី៥ ខែកក្កដា។ តាមរយៈការផ្សព្វផ្សាយនៅក្នុងបណ្ដាញសង្គមនានាបានឱ្យដឹងថា ប្រាសាទដូចអង្គរវត្តរបស់កម្ពុជាកំពុងសាងនៅទឹកដីថៃ។ ការសាងសង់ប្រាសាទដែលចម្លងចេញពីរូបរាងប្រាសាទអង្គរវត្តរបស់កម្ពុជានេះ គឺ ស្ថិតនៅខេត្តបុរីរ៉ាំ ប្រទេសថៃ។តាមការលើកឡើងនៅក្នុងបណ្ដាញសង្គម ក៏បានឱ្យដឹងដែរថា វិស្វករដែលសាងសង់ប្រាសាទដោយចម្លងតាមប្រាសាទអង្គរវត្តរបស់កម្ពុជានេះ ក៏មានការមិនសប្បាយចិត្ត ចំពោះការរិះគន់លើស្នាដៃរបស់គេដែលកំពុងសាងសង់នេះដែរ។លោកជំទាវរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ បញ្ជាក់បន្ថែមថា ក្រសួងបានទាក់ទងទៅកុងស៊ុល កម្ពុជាប្រចាំនៅទីនោះឱ្យស្រាវជ្រាវករណីនេះឱ្យបានល្អិតល្អន់ផងដែរ៕
- Guy Angkor តាមការសង្កេតរបស់ខ្ញុំ បារាំងបានចំលងអង្គរវត្តកាលឆ្នាំ1931ដើម្បីធ្វើការពិពណ៌ កាលណោះទីក្រុងប៉ារីស ត្រូវអាឡឺម៉ង់ទំលាក់គ្រាប់បែកខ្ចេច។ ចូលមកឥណ្ឌាប៉ុន្មានឆ្នាំមុន បានប្រកាសក្តែងៗថា នឹងកសាងអង្គរវត្តចំលង១ដែរ មិនទាន់នឹងបានកសាងផង ស្រាប់តែនៅឥណ្ឌាមានទឹកជំនន់យ៉ាងខ្លាំងសម្បើម គំរោងនោះក៏លុបចោលបាត់ផងដែរ។ ឥឡូវចូលមកដល់អាកៀនក្លៀកនេះម្តង ចាំមើលមានអីកើតឡើង? តើដូចបណ្តាសាស្តេច តាកសុីន ដែរប្ញទេ? ដីនេះមិនត្រឹមតែជា សុវណ្ណភូមិទេ តែជាអាទិទេពភូមិថែមទៀតផង(ជាការយល់ឃើញ របស់ខ្ញុំ)🙏🙏
- ប្រវត្តិពួកសៀម ប្តូរមកជាថៃ ចិញ្ចឹមចិត្តចង់បានប្រាសាទអង្គរវត្តខ្មែរ កាលពី -លេីកទីមួយ ចង់គាស់ថ្មប្រាសាទទៅស្រុក -ដោយគម្រោងលេីកទីមួយបានបរាជ័យ លេីកទីពីរ ក៏សម្រេចចិត្តចម្លងម៉ូតអង្គរវត្តបែបតូច -លេីកនេះលែងខ្នាតធំ គឺចង់សង់អោយធំតែម្តង សរុប ពួកវានៅតែចិញ្ចឹមចិត្តចង់បាន ដេីម្បីតែផលប្រយោជន៍របស់វា This project did not even ask the Cambodian !! Angkor Wat Temple and all the temples in Angkor Area have listed as World Heritage Site so if you want to cop* let the owner know too!!! Thailand 2021 Mega Project🔥 ANGKOR WAT The world largest religious monument on earth and the symbol of Khmer (Cambodian) Nation is being replicated in Thailand. Angkor Wat of Cambodia
- ចុះផ្សាយនៅថ្ងៃ៖ 08/09/2015 ឥណ្ឌាព្រមតាមកម្ពុជាផ្អាក ការសាងសង់ប្រាសាទដែលយកលំនាំពីប្រាសាទអង្គរវត្ត រដ្ឋាភិបាលឥណ្ឌាបានតម្រូវឲ្យក្រុមហ៊ុនឯកជនក្នុងស្រុកផ្អាកបណ្ដោះអាសន្នការសាងសងប្រាសាទដែលយកលំនាំពីប្រាសាទអង្គរវត្តកម្ពុជា។ ឥណ្ឌាក៏បានឲ្យក្រុមហ៊ុនដដែលកែប្រែរចនាបថឡើងវិញធ្វើយ៉ាងណាកុំឲ្យយកលំនាំដូចប្រាសាទអង្គរវត្ត។ ជំហររបស់ឥណ្ឌាយ៉ាងដូច្នេះធ្វើឡើងនៅក្នុងជំនួបរវាង ឯកអគ្គរដ្ឋទូតឥណ្ឌាថ្មីប្រចាំកម្ពុជានិងលោកឧបនាយករដ្ឋមន្រ្តី ហោ ណាំហុង នៅព្រឹកថ្ងៃទី០៨កញ្ញានេះ។ នៅទីបំផុតប្រទេសឥណ្ឌាក៏យល់ព្រមតាមកម្ពុជាផ្អាកគម្រោងត្រៀមសាងសងប្រាសាទដែលយកលំនាំពីប្រាសាទអង្គរវត្ត។ ដោយសារតែឥណ្ឌាមិនចង់ឲ្យទំនាក់ទំនងល្អរវាងប្រទេសទាំងពីរជួបភាពល្អក់កករ ព្រោះតែលំនាំប្រាសាទនេះ។ ម្យ៉ាងទៀតឥណ្ឌាក៏បានយល់ច្បាស់អំពីតម្លៃប្រវត្តិសាស្ត្រនិងតម្លៃវប្បធម៌របស់ប្រាសាទអង្គវត្ត។ នេះជាជំហររបស់ លោក Naveen Srivastara ឯកអគ្គរដ្ឋទូតឥណ្ឌាថ្មីប្រចាំកម្ពុជាថ្លែងក្នុងជំនួបជាមួយលោកឧបនាយករដ្ឋមន្រ្តី ហោ ណាំហុង នៅព្រឹកថ្ងៃទី០៨កញ្ញានេះ។
- ជាថ្មីទៀត លោក ហោ ណាំហុង ក៏បានប្រាប់ពីបំណងរបស់កម្ពុជាដែលមិនអនុញ្ញាតឲ្យឥណ្ឌាយកលំនាំតាមប្រាសាទអង្គរគឺអង្គរវត្តជាដួងព្រលឹង និងជានិមិត្តរូបរបស់កម្ពុជាតាមរយៈការដាក់នៅលើទង់ជាតិ។
- សូមបញ្ជាក់ថា គម្រោងរបស់ឥណ្ឌាដែលចង់សាងសង់ប្រាសាទចម្លងតាមប្រាសាទអង្គរវត្ត បានលេចលឺតាំងពីឆ្នាំ២០១២មកម្ល៉េះ។ គម្រោងប្រាសាទដំបូងនោះ ត្រូវបានដាក់ឈ្មោះថា Virat Angkor Wat Ram Mandir ប៉ុន្តែក្រោយមកបានប្ដូរឈ្មោះមកជា Viraat Ramayan Mandir វិញ។ កាលពីខែមិថុនាកន្លងទៅ ក្រសួងការបរទេសកម្ពុជា បានផ្ញើកំណត់ទូតតវ៉ាទៅក្រសួងការបរទេសឥណ្ឌា ឲ្យមូលនិធិឥណ្ឌា Mahavir Mandir Trust បញ្ឈប់គម្រោងសាងសង់ប្រាសាទដែលចម្លងតាមប្រាសាទអង្គរវត្ត។ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានចាត់ទុកការសាងសង់ប្រាសាទ ចម្លងតាមប្រាសាទអង្គរវត្ត ដើម្បីផលប្រយោជន៍ពាណិជ្ជកម្មនេះថា គឺជាការរំលោភបំពានយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដល់សម្បត្តិបេតិកភណ្ឌពិភពលោក។
- តាមការបញ្ជាក់របស់លោក ជុំ សុន្ធរី អ្នកនាំពាក្យក្រសួងការបរទេសកម្ពុជា នៅក្នុងជំនួបដដែលនោះភាគីទាំងពីរក៏បានពិភាក្សាបន្ថែមសម្រាប់ការត្រៀមទទួលដំណើរទស្សនៈកិច្ចរបស់អនុប្រធានាធិបតីឥណ្ឌា ដែលគ្រោងមកកម្ពុជានៅពាក់កណ្ដាលខែកញ្ញានេះតបតាមការអញ្ជើញរបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន។ ភាគីទាំងពីរសន្យានឹងពង្រឹងបន្ថែមផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច ការផ្លាស់ប្ដូរពាណិជ្ជកម្ម និងវិនិយោគទុន។ លោក ហោ ណាំហុង ក៏បានបង្ហាញពីបំណងចង់បង្កើតជើងហោះហើរត្រង់រវាងឥណ្ឌា និងកម្ពុជា ដើម្បីសម្រួលការធ្វើដំណើររបស់ភ្ញៀវទេសចរ ប្រទេសទាំងពីរ៕
- ឥណ្ឌាសង់ប្រាសាទចម្លងតាមអង្គរវត្ត៖ កម្ពុជាចំណេញឬខាត? បន្ទាប់ពីស្ងប់ស្ងាត់អស់មួយរយៈធំ ព័ត៌មានស្ដីពីការសាងសង់ប្រាសាទដោយចម្លងតាមប្រាសាទអង្គរវត្តរបស់ខ្មែរ បានកក្រើកឡើងជាថ្មីម្ដងទៀត។ កម្ពុជា តាមរយៈក្រសួងការបរទេស បានបង្ហាញជំហយ៉ាងម៉ឺងម៉ាត់ ទាមទារឲ្យបញ្ឈប់គម្រោងសាងសង់ប្រាសាទនោះ។ ប៉ុន្តែទន្ទឹមនឹងការជំទាស់យ៉ាងដាច់ណាត់នេះ មតិមួយចំនួនទៀត បែរជាយល់ឃើញផ្សេងថា វត្តមាននៃវត្ថុចម្លងនេះ មិនធ្វើឲ្យកម្ពុជាខាតបង់ទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ វានឹងធ្វើឲ្យវត្ថុពិត កាន់តែមានតម្លៃ។ តើការណ៍ដែលឥណ្ឌាសង់ប្រាសាទចម្លងតាមអង្គរវត្ត ធ្វើឲ្យកម្ពុជាចំណេញឬខាត?
- 2015 ការចម្លងប្រាសាទអង្គរវត្ត ទៅសាងសង់នៅឥណ្ឌាបង្កភាពចម្រូងចម្រាស ភ្នំពេញ៖ អ្នកជំនាញផ្នែកទេសចរណ៍ អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវផ្នែកសង្គម និងសាស្ត្រាចារ្យផ្នែកប្រវត្តិសាស្ត្រសុទ្ធតែបានគាំទ្រចំពោះកំណត់ទូតរបស់ក្រសួងការបរទេសដែលតវ៉ាឲ្យក្រុមហ៊ុនឥណ្ឌា Mahavir Mandir Trust បញ្ឈប់គម្រោងសាងសង់ប្រាសាទដែលចម្លងតាមប្រាសាទអង្គរវត្ត។អ្នកជំនាញទាំងនោះបានអៈអាងទៀតថា ប្រសិនបើក្រុមហ៊ុនឥណ្ឌាមួយ នេះអាចដំណើរ ការសាងសង់ប្រាសាទដែលមានស្ថានដូចប្រសាទអង្គរវត្តនេះបាន នោះវិស័យទេសចរណ៍ កម្ពុជានឹងមានការធ្លាក់ចុះ។ តែតំណាងអង្គការយូណេស្កូប្រចាំនៅកម្ពុជា អបអរសាទរចំពោះគម្រោងសាងសង់របស់ក្រុមហ៊ុនឥណ្ឌា។
- Tourism Cambodia #ប្រទេសថៃនឹងសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្តទី២ឆាប់ៗនេះ នៅឯវត្តភូម៉ានហ្វា ដ៏ល្បីល្បាញរបស់ថៃ រឿង ការសាងសង់ប្រាសាទថ្ម ដែលយើងឃើញមានការបង្ហោះក្នុងបណ្តាញសង្គមមួយរយៈនេះ បន្ទាប់ពីទទួលជោគជ័យក្នុងការកសាង ប្រាសាទកំពូល ៣ រចនាបទខ្មែរ រួច មកហើយនោះ គម្រោងបន្ទាប់គឺការកសាង ប្រាសាទអង្គរវត្តទី២ ដែលជាគម្រោងសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្តចម្លងធំជាងគេនៅលើពិភពលោក។ គម្រោងសាងសង់ប្រាសាទអង្គរវត្តទី២ ឬ ប្រាសាទដែលគេប្រសិទ្ធនាមថា ប្រាសាទ សីហនគរនេះ (ปราสาทสีหนคร) បានប្រារព្ធពិធីបុកគ្រឹះលើកដំបូងរបស់ខ្លួននៅ ថ្ងៃទី៥ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២១ ក្នុងបរិវេណវត្តភូម៉ានហ្វា ផាយ៉ាឆាងរ៉ង ភូមិបានណងបួរ៉ាយ ឃុំបានសិង្គ ស្រុកនាងរ៉ង ខេត្តបុរីរម្យ ដោយកំណត់ថានឹងបញ្ចប់ការសាងសង់នៅរវាង៧ទៅ៨ឆ្នាំទៀត។ យើងបានភ្ជាប់ជូនអ្នកទាំងអស់គ្នានូវគំរូរប្រាសាទ និងប្លង់ប្រាសាទដែលគេនឹងចាប់ផ្តើមសាងសង់ឆាប់ៗនេះ ព្រមទាំងរូបភាពប្រាសាទកំពូល៣ដែលបាន សាង សង់រូចមកហើយនិងបញ្ចប់គម្រោងឆាប់ៗនេះ។ ដោយសារតែអង្គរវត្តជាបេតិកភណ្ឌពិភពលោក ដូចនេះបើយោងទៅតាមច្បាប់អន្តរជាតិ មាត្រា៦ស្ទួន មាត្រា១០ និងមាត្រា១០ស្ទួន នៃអនុសញ្ញាទីក្រុងប៉ារីស ស្តីពី កិច្ចការពារកម្មសិទ្ធិឧស្សាហកម្ម ចុះថ្ងៃទី២០ ខែមីនា ឆ្នាំ១៨៨៣ និងគោលការណ៍ផ្សេងៗទៀត ដែលទាក់ទងដល់ការរក្សាគុណតម្លៃនៃប្រាសាទបុរាណខ្មែរ យើងមិនអាចអនុញ្ញាតអោយមានការសាងសង់ចម្លងតាមបែបនេះបានទេ យើងក៏សង្ឃឹមថា ក្រសួងវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈ អាជ្ញាធរពាក់ព័ន្ធនឹងចាត់វិធានការអោយបានឆាប់រហ័សទាក់ទងនឹងរឿងនេះ កុំអោយដល់ពេលគេសាងសង់ហើយទើបមានប្រតិកម្ម។ ក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្ប: មន្ទីរវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈរាជធានីភ្នំពេញ Phoeurng Sackona - Minister of Culture and Fine Arts UNESCO Cambodia អាជ្ញាធរជាតិអប្សរា Apsara National Authority #ចំលងពីបុរាណាចារ្យ
- - វត្ត ភូម៉ាហ្វា
- - ឃុំ បានសិង្ហ
- - ស្រុក នាងរ៉ង
- - ខេត្ត បុរីរម្យ ប្រទេសថៃ
ចង់តបទៅជនឆ្វេងនិយម(wing-left)បន្តិច ទាក់ទងទៅនឹងការលើកឡើងថា ចិន និងប្រទេសអេស្បាញបានចម្លងរចនាបថអង្គរវត្តដែរម្ត៉េចមិនប្រតិកម្មដូចប្រទេសថៃ?
ន៎ែ! ល្បងបណ្ឌិតបើមិនចេះទេសួរគេអ្នកឆោតជាងខ្លួនទៅ ចិនកសាងសំណង់ និងរូបសំណាកអង្គរវត្ត ព្រោះមានកិច្ចព្រមព្រៀងវប្បធម៌មួយឈ្មោះថា"ចក្ខុវិស័យភូមិវប្បធម៌កម្ពុជា-ចិន"(Chinese and Cambodia cottage vision of the Angkor Wat) ដោយមានការទទួលស្គាល់ពីរដ្ឋាភិបាល និងក្រសួងពាក់ព័ន្ធនានា ហើយដំណើរការសាងសង់នេះបើសិនគ្មានការយល់ព្រមពីរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាទេ ចិនក៏គ្មានសិទ្ធិសាងសង់ដែរ។
ខ្ញុំសូមឲ្យអ្នកបើកទ្វារខួរគិតឲ្យបានសុីជម្រៅជាងនេះ ចិនគឺជាប្រទេសមហាអំណាចមួយមានឥទ្ធិពលទាំងវិស័យសេដ្ឋកិច្ច បច្ចេកវិទ្យា និងយោធា។ រាល់សមិទ្ធផលវប្បធម៌ និងប្រវត្តិសាស្រ្តគេមានច្រើនរាប់មិនអស់ទេតួយ៉ាងដូចជាមហាកំពែងចិន,តំបន់កងទ័ពTerracotta, រាជធានីអាថ៌កំបាំងមាន៩,៩៩៩បន្ទប់,រាជវាំងបូរាណប៉ូតាឡា(Potala) និងចក្រភពចំណាស់ៗជាច្រើនទៀត តើចាំបាច់ទេដែលគេត្រូវលួចចម្លងstyle អង្គរវត្តពីយើងនោះ?
ចំណែកអេស្ប៉ាញក៏ដូចគ្នាដែរមុនកសាងគេបានរ៉ាយរ៉ាប់នៅលើផ្ទាំងសំណង់រួចហើយថា Angkor Wat cover located in Cambodia គេមិនបានរំលោភសិទ្ធិផ្តាច់មុខថាជារបស់ខ្លួននោះទេ។ ចាត់ទុកថាវាជាសំណាងមួយហើយដែលមានប្រទេសជឿនលឿន និងមហាអំណាចជួយផ្សព្វផ្សាយវប្បធម៌ និងកិត្តិស័ព្ទអង្គវត្តទៅកាន់ប៉ែកនិរតី
និងអុឺរ៉ុបន៎ុះ បើសិនពឹងលើប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយក្នុងស្រុកច្បាស់ជាមិនល្បីដូចសព្វថ្ងៃនេះទេ។
សូមអ្នកបែងចែកឲ្យដាច់រវាងការរំលោភយកកម្មសិទ្ធិបញ្ញា និងសិទ្ធិម្ចាស់ដើម ពេលណាដែលបុគ្គលមួយ ឬប្រទេសមួយបានយកស្នាដៃរបស់បុគ្គល ឬប្រទេសមួយទៀតទៅប្រើប្រាស់ក្នុងរូបភាពជាកម្មសិទ្ធិផ្តាច់មុខដោយគ្មានការព្រមព្រៀង និងអនុញ្ញាតិទេនោះបានន័យថាលួច។ ហើយច្បាប់ស្តីពីការចម្លងយកស្នាដៃនេះ ក្នុងនីតិអន្តរជាតិត្រូវពិន័យដាក់ពន្ធធនាគារពី៥០ ទៅ៧០ឆ្នាំ តើអ្នកយល់ទេ?
Vannath De-ego
ខ្ញុំសូមលើកឧទាហរណ៍បន្ថែមទៀតដើម្បីឲ្យបងប្អូនកាន់តែមានការជ្រះស្រលះ យើងតែងតែធ្លាប់បានឮហើយទាក់ទងនឹងសិទ្ធអាជីវកម្ម ឬ Franchise នៅពេលដែលអាជីវករ ឬក្រុមហ៑ុន A ទិញសិទ្ធិលក់បន្តពីម្ចាស់ក្រុមហ៑ុន B ត្រូវគោរពតាមលក្ខខណ្ឌរបស់ ក្រុមហ៑ុនសាមីដែលមានចែងក្នុងច្បាប់ស្តីពីកិច្ចសន្យាអាជីវកម្ម បើសិនក្នុងករណីបុគ្គលអ្នកទិញសិទ្ធិលក់បន្តល្មើសក្នុងខសន្យាណាមួយនោះនឹងត្រូវទទួលរងពាក្យបណ្តឹងក្នុងបទល្មើសព្រហ្មទណ្ឌ។ ជាក់ស្តែងចិន និងអេស្ប៉ាញ បានស្ថិតនៅក្នុងក្រិតក្រមនៃកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ ចំណែក ថៃ បានលួចចម្លង និងកសាងរចនាបថអង្គរវត្តដោយមិនបានជូនដំណឹងមកអាជ្ញាធរអប្សរា និងក្រសួងវប្បធម៌ជាមុនទេ បានន័យថាជាអំពើលួច។
សាន់ យ៉ា
ចង់ប្រាប់ទៅម្ចាស់សំណេរថាអ្វីទៅឆ្វេងនិយមនេះមិនមែនជាការរកសុី រឺអ្វីឡើយ តែជាឆន្ទះជាតិនិយមក្នុងជាខ្មែរគ្រប់រូប រឿងប្រវិត្តសាស្ត្រអាចថាចិត្តមិនទូលយវិលទៅកាន់ជាង២០មុនតារាថៃស្រីនាងផ្កាយព្រឹកបាននិយាយ អង្គរវត្តជារបស់ថៃ ធ្វើឲ្យខ្មែរនាំគ្នាដុតស្ថានទូតថៃ បិទរឿងភាគថៃហើយវិលទៅ ១០០ឆ្នាំមុនតាមមើលចិន ឥណ្ឌា វៀតណាម អេស្ប៉ាញ ក៏មិនហ៊ានធ្វើទំហំធំដ៏ថ្នាក់នេះដែរ។
Em Voleak
បើសិនជាចិននិងអេស្ប៉ាញគេមានវប្បធម៌ អរិយធម៌ ខុសឆ្ងាយពីយើង យើងអាចមើលដឹងថាអ្វីដែលគេធ្វើនោះជាតំណាងអោយទីតាំងមួយដោយធ្វើពីគ្រឿងផ្សំនិងសណ្ឋានបែបផ្សេងគ្នាពីអង្គរវត្ត ហើយទេសចរគេដឹងច្បាស់ថានោះមិនមែនជាអរិយធម៌របស់ប្រទេស២នោះទេ។ ដោយឡែកប្រទេសថៃនិងកម្ពុជាមានវប្បធម៌និងអរិយធម៌ស្រដៀងគ្នាច្រើនចំណុច ប្រជាជនថៃសម័យថ្មីព្យាយាមបំភ្លេចនូវប្រវត្តិសាស្រ្តដែលពួកគេកើតក្រោយខ្មែរជាច្រើនសតវត្សន៍ គេព្យាយាមទាញយកវប្បធម៌របស់ខ្មែរ ម្តងបន្តិចៗ ក្នុងរូបភាពផ្សេងៗ រហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះជនជាតិអាសុីនិងលោកខាងលិចខ្លះគាត់ស្គាល់តែថៃទេ អ្វីដែលមានក្នុងប្រទេសថៃសុទ្ធតែជាអរិយធម៌ថៃ មិនមែនមនុស្សទាំងអស់សុទ្ធតែមិនដឹងពីខ្មែរប៉ុន្តែក៏មានចំនួនច្រើនដែលគាត់ស្គាល់តែកិត្តិនាមរបស់ថៃជាងខ្មែរច្រើន។ អ្វីដែលថៃចង់ធ្វើឡើងជាបែបReplicaមានទំហំនិងទំរង់បែបបទសឹងតែដូចអង្គរពិត សួរថាគេចំណាយប៉ុននេះគេគ្រាន់តែចង់ផ្សព្វផ្សាយវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្រុកគេទេឬ? គេធ្វើបែបនេះដើម្បីអោយខាតឬ? តើយើងជាប្រជាជនអង្គរគួរតែអង្គុយស្ងៀមអោយគេធ្វើបែបហ្នឹងដាក់យើងឬ? តើនៅក្នុងទ្វីបអាសុី មានអរិយធម៌ដទៃប៉ុន្មាន ហេតុអីមានតែអង្គរដែលគេចាប់អារម្មណ៍?
សុន បញ្ញាបុត្រ
ពួកនិងវាឆ្កួតទើបចេះតែប្រៀបធៀបបែបនេះ។
ចិនគេធ្វើពីផ្លាស្ទិកតូចតាចគ្រាន់សម្រាប់អោយប្រជាជនគេស្គាល់ល់ហើយកំសាន្តក្នុងតំបន់។
តែចំពោះថៃវិញចេតនាតាំងពីបុរាណមក គាស់មិនបាន ចំលង ចំលងមិនទាន់បានលើកទី1 ឡើងដល់លើកទី2។
ស្រលាញ់ខ្មែរ បេសកកម្មគាស់ប្រាសាទអង្គរវត្ត ទៅក្រុងទេពឆ្នាំ១៨៦០♥️🇰🇭
ដោយសេចក្តីស្ងប់ស្ងែងនិងពេញព្រះរាជហឫទ័យយ៉ាងខ្លាំងចំពោះបុរាណស្ថាននិងស្ថាបត្យកម្មខ្មែរ។ ព្រះចៅរាមាទី៤ ព្រះនាមម្កុដ បានត្រាស់បង្គាប់ឲ្យអ្នករាជការព្រះអង្គដែលមានឈ្មោះថា សុវណ្ណវិសាល,ជុំជាតិ វិជ្ជា ចេញដំណើរទៅជ្រើសរើសប្រាសាទណាមួយតូចល្មមអាចនឹងយកមកក្រុងទេពបុរីបានដើម្បីទុកជាកិត្តិយសម្រាប់រជ្ជកាលព្រះអង្គ ដែលក្នុងពេលនោះនគរខ្មែរបានធ្លាក់ក្នុងកំដាប់ដៃរបស់គេទៅហើយ។បន្ទាប់មកព្រះអង្គចេញរាជបញ្ជាឲ្យកេណ្ឌប្រជាជនពីភ្នំស្រុក បាត់ដំបង និងសៀមរាប បានចំនួនមនុស្ស២០០០នាក់ ហើយចែកជា៤ក្រុមដើម្បីទៅគាស់ថ្មប្រាសាទ។
ក្រោយពីបានធ្វើព្រះពិធីបួងសួងរួចហើយ នៅថ្ងៃសៅរ៍ ទី២៨ ខែមេសា ឆ្នាំ១៨៦០ ក៏ស្រាប់តែមានប្រជាជនខ្មែរប្រហែលជា៣០០នាក់ ដែលមានកំហឹងជាមួយពួកបំផ្លាញប្រាសាទខ្មែរចេញមកពីព្រៃ ធ្វើគតព្រះសុវណ្ណវិសាល និង កូនរបស់លោក ព្រមទាំងបក្សពួកជាច្រើនទៀតដែលដឹកនាំការគាស់ថ្មប្រាសាទស្លាប់គ្មានសល់។
ក្រោយមកព្រះអង្គរាមាទី៤ ទ្រង់ព្រះតំរិៈថាប្រាសាទធំៗទាំងឡាយដែលព្រះរាជាខ្មែរតាំងពីសម័យបុរាណបានកសាងទុកជាកិត្តិយសក្នុងរាជព្រះអង្គហើយប្រាសាទទាំងនោះធំៗណាស់មិនអាចដឹកជញ្ជូនមកបាងកកដោយងាយស្រួលដែរ។ព្រះអង្គក៏បោះបង់គំនិតយកប្រាសាទពីស្រុកខ្មែរទៅតមក រហូតដល់ឆ្នាំ១៨៦៧ មុនព្រះអង្គសោយទីវង្គតមួយឆ្នាំ ព្រះអង្គនៅតែចេញរាជបញ្ជាឲ្យស្ថាបត្យកររបស់ព្រះអង្គមកគូរូបប្រាសាទអង្គរវត្តហើយទៅធ្វើនៅក្នុងបរិវេណវត្ត ព្រះស្រីរតនសាស្តារាម ឬវត្តព្រះកែវ។ស្ថាបកររូបនេះចេញដំណើរពីបាងកកនៅថ្ងៃសុក្រ ទី២១ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៨៦៧ និងត្រឡប់ទៅបាងកកវិញនៅថ្ងៃទី១១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៦៧។
ប្រាសាទអង្គរវត្តចម្លងត្រូវបានសង់រួចរាល់នៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះចៅចុល្លាឡុងកន រាមាទី៥ក្នុងពេលដែលក្រុងទេពបុរីគ្រប់អាយុ ១០០ ឆ្នាំនៅឆ្នាំ១៨៨២។
សូមកូនខ្មែរចងចាំទុកច្រើនទសវត្សរ៍មកហើយ គេនៅតែចិញ្ចឹមចិត្ត ចង់បានប្រាសាទអង្គរវត្តមិនដែលលុះមួយពេលឡើយចូរកូនខ្មែរពួតដៃគ្នាសាមគ្គីគ្នា ថែរក្សាការពារគាំពារនូវវប្បធម៌សិល្បៈខ្មែរឲ្យបានគង់វង្សនិងយូរអង្វែងតទៅ៕
ឯកសារពិគ្រោះ
- ណាខនវាត់ ថាត់សណៈខ្មេន ( អង្គរវត្តក្នុងទស្សនៈខ្មែរ) និពន្ធដោយលោក សន្តិភក្តីខាំ រោងពុម្ពមតិជនទំពរ័ ១៨៣ ដល់ ១៩០
- Thailand- Cambodia: A love – hate relationship by Charn vit Kasetsiri
- Thailand history from the fall of Ayuthaya in 1767 to recent time by B.J Terwiel . River Book
អត្តបទដោយ លោកពូ Nao sok
ស្ថាបត្យកររូបនេះចេញដំណើរ ពីបាងកកនៅថ្ងៃសុក្រ ទី២១ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៨៦៧ និងត្រឡប់ទៅបាងកកវិញ នៅថ្ងៃទី១១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៦៧។ ប្រាសាទអង្គរវត្តចម្លងត្រូវបានសង់រួចរាល់ នៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះចៅចុល្លាឡុងកន រាមាទី៥ ក្នុងពេលដែលក្រុងទេពបុរីគ្រប់អាយុ ១០០ ឆ្នាំនៅឆ្នាំ១៨៨២ ដូច្នេះទើបគេឃើញមានប្រាសាទអង្គរវត្តតូចមួយ ក្នុងរាជវាំងថៃ នាក្រុងបាងកក រហូតដល់សព្វថ្ងៃ ៕ sabay
(ឯកសារពិគ្រោះ – ណាខនវាត់ ថាត់សណៈខ្មេន អង្គរវត្តក្នុងទស្សនៈខ្មែរ និពន្ធដោយលោក សន្តិភក្តីខាំ រោងពុម្ពមតិជនទំពរ័ ១៨៣ ដល់ ១៩០ និងដកស្រង់ដោយ វប្បធម៌ខ្មែរ Khmer culture)
ចំពោះប្រទេសថៃជាប្រទេសជិតខាង វប្បធម៌ស្រដៀងគ្នា និង ចម្រូងចម្រាស់រឿងវប្បធម៌ជាយូរមកហេីយ និង ប្រទេសថៃកសាងតែងតែប្រាប់ពិភពលោកថាជារបស់ខ្លួន វប្បធម៌ខ្លួនជានិច្ច ។ ពេលខ្លះប្រាសាទខ្មែរនៅអតីតខេត្តខ្មែរ មិនមែនប្រាប់គេថាជាឥន្ធិពល ឬ វប្បធម៌របស់ខ្មែរឡេីយ តែបែរជាប្រាប់គេថា ជារបស់ខម ឯណាទៅវិញ ខណៈប្រាសាទទាំងនោះនៅជាប់ព្រំដែនខ្មែរ ។ ព្យាយាមក្រលៃប្រវត្តិសាស្រ្តគ្រប់ទម្រង់ ។
No comments:
Post a Comment