ប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសកម្ពុជា(ក្បាលទី ១ ជំពូកទី ៣)
Posted: Oct-10-2016
ជំពូកទី៣
អំពីកម្ពុជា ឬ ស្រុកខ្មែរ
៤-ស្រីភវវរ្ម័ន
ព្រះរាជបុត្រ និងជាអ្នកស្នងរាជ្យបន្ដពីព្រះបាទស្រីវីរវរ្ម័ន គឺព្រះបាទ ស្រីភវវរ្ម័ន (មានន័យថា អ្នកការពារភវៈ) ។ ព្រះរាជាអង្គនេះក្លាហានលើសពីព្រះបិតារបស់ព្រះអង្គទៅទៀត ។ ឆ្លៀតឱកាសដែលព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័នសោយទិវង្គតទៅនៅរវាងដើមសតវត្សរ៍ ទី៧ ព្រះអង្គបានចាប់ធ្វើការវាយប្រហារទៅលើនគរហ្វូណន កាន់កាប់រាជធានី រួច «ដណ្ដើមអំណាចប្រកបដោយវីរភាព» ។ បន្ទាប់មក អាស្រ័យដោយភាពអង់អាចរបស់ពលរេហ៍របស់ព្រះអង្គ ទ្រង់បានប្រមូលយកបណ្ដារដ្ឋទាំងឡាយដែលធ្លាប់ចំណុះនគរហ្វូណនពី មុន ដែលប្រហែលជាកំពុងតែរើបម្រះខ្លួនរកឯករាជ្យជាមួយនឹងព្រឹត្ដិការណ៍ ដែលកើតឡើងថ្មីៗ ដាក់មកក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់ព្រះអង្គវិញ ។
សិលា ចារឹកបានពិពណ៌នាពីព្រះរាជាអង្គនេះថា ជាអ្នកចម្បាំងដ៏អង់អាចក្លាហាន ជាវីរបុរសមានចិត្ដសប្បុរស មិនចេះចាញ់ វិសេសប្រៀបបានទៅនឹងភ្នំព្រះសុមេរុ៍ ជាប់អម្បូរព្រះអាទិត្យ អាចវាយបង្ក្រាបទាំងសត្រូវខាងក្នុង (1) និងខាងក្រៅ បានជាទ្រមាក់ដំរីដ៏ពូកែ ជាអ្នកដាក់ទានដែលមានព្រះហស្ដសើមជានិច្ច អាស្រ័យដោយទឹកដែលគេចាក់លើព្រះហស្ដរាល់ពេលដែលទ្រង់ដាក់ទាន (2) ។ សិលាចារឹកបានបន្ថែមទៀតថា ទីកន្លែងណាដែលព្រះអង្គទ្រង់បានប្រើព្រះកាយពលដណ្ដើមយកបានហើយ ទីនោះនឹងត្រូវបានទទួលនូវការសន្ដោសប្រណីពីព្រះអង្គ ហើយបណ្ដាសត្រូវទាំងឡាយនាំគ្នាមកថ្វាយបង្គំគាល់ព្រះអង្គនៅក្នុង ព្រះរាជវាំង ទោះជាអ្នកទាំងនោះមិនបានត្រូវព្រះអង្គវាយបង្ក្រាបឱ្យចុះចាញ់ ក្នុងសង្គ្រាមក៏ដោយ (3) ។
ព្រះបាទភវវរ្ម័នប្រហែលជាបានវាតព្រះនគររហូតទល់ភ្នំដងរែក ហើយបានវាយបង្ក្រាប «បណ្ដាស្ដេចភ្នំ» ពោលគឺ បណ្ដាវិប្រជាមិនទាន់ស៊ីវីល័យ ដែលរស់នៅតាមដងភ្នំ និងខ្ពង់រាប ដូចជាសព្វថ្ងៃនេះដែរ តាមមើលទៅគឺ ពួកជងដែលរស់នៅសម្បូរក្នុងបណ្ដាខែត្រខាងលិចចាប់ពីកែបនៅមាត់ឈូង សមុទ្រសៀមរហូតដល់ភាគខាងលើ ចន្ទតាប៊ុន ក្នុងនោះមានទាំងជួរភ្នំខាងលិចខែត្រពោធិសាត់ផងដែរ និងពួកស៊ូឡាង ឬឡាងហួង ដែលជាបុព្វបុរសរបស់ពួកម៉យ ឬម្ល៉យ ឬរ៉ម៉យសព្វថ្ងៃដែលរស់នៅលើជម្រាលជួរភ្នំអាណ្ណាមនៅចន្លោះនគរ ចាម្ប៉ា និងកម្ពុជា ។
មាន សិលាចារឹកមួយចារក្នុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះរាជាអង្គនេះ ជាសិលាចារឹកដែលមានវ័យចំណាស់ជាងគេនៅកម្ពុជា ហើយដែលគេរកឃើញនៅក្នុងខែត្របាត់ដំបង តែឆ្ងាយពីរាជធានី គឺនៅរហូតដល់ខែត្រព្រៃកប្បាស បានបញ្ជាក់ពីហេតុការណ៍ខាងលើនេះ ។ ព្រះបាទភវវរ្ម័ន ទ្រង់ប្រហែលជាបានលើកទ័ពធ្វើសង្គ្រាមឆ្ងាយទៅទិសខាងជើង ដើម្បីវាយយកបណ្ដាប្រទេសនៅខាងត្បូងភ្នំដងរែក និងប្រមូលយកហ្វូណនខាងត្បូងទាំងមូល ដាក់នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះអង្គ ។ នៅពេលនោះ វាហាក់ដូចជាថាបណ្ដាប្រទេសដែលយើងហៅសព្វថ្ងៃថាជា សៀម ដែលចិនហៅថា ឈេទូ បានឆ្លៀតយកឱកាសនោះក្នុងពេលដែលព្រះបាទភវវរ្ម័ន ជាព្រះរាជានៃវយធបុរៈ ធ្វើសង្គ្រាមដណ្ដើមយកហ្វូណន ដើម្បីរើបម្រះចេញពីអាណាព្យាបាលរបស់ស្ដេចតូមូ ហើយប្រកាសឯករាជ្យ ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនបានឱ្យយើងដឹងថា រាជាណាចក្រឈេទូ ដែលដំបូងឡើយជារដ្ឋឯករាជ្យ បន្ទាប់មកបានត្រូវហ្វាន់ម៉ាន់បង្ក្រាបដាក់ឱ្យចំណុះនគរហ្វូណននា ពេលនោះទទួលបាននូវសេរីភាពឡើងវិញ ។ ដោយហេតុនេះ មានរាជាណាចក្រធំៗពីរកើតឡើងនៅដើមសតវត្សរ៍ទី៦ ជាជំនួសនគរហ្វូណន (4) គឺ ចេនឡា ដែលក្រោយមកក្លាយជាកម្ពុជា និងឈេទូ ដែលក្រោយមក គឺប្រទេសសៀម ។
នៅពេលដែលស្ដេច ស្រីភវវរ្ម័នទ្រង់សោយទិវង្គតទៅ គេបានប្រមើលថា ព្រះអង្គទ្រង់បានទៅចាប់កំណើតឯស្ថានសួគ៌របស់ព្រះសិវៈ ព្រោះព្រះអង្គទ្រង់ប្រកាន់យកព្រះនាមថា ជាភវៈ ដែលជាព្រះនាមមួយរបស់ព្រះសិវៈ ហើយគេបានថ្វាយព្រះនាមថា ជាភវៈបទ ។
គម្ពីរវិស្ណុបុរណៈ ហាក់ដូចជាមាននិយាយពីព្រះបាទភវវរ្ម័ននេះផងដែរ ត្រង់វគ្គស្ដីពីសក្កទ្វីបដែលយើងបានឃើញពីខាងលើរួចមកហើយ គឺជាឈ្មោះសំដៅយក កម្ពុជា នេះឯង ដោយបានលើកឡើងថា ព្រះរាជាទ្រង់ព្រះនាមថា ភវ្យៈ ទ្រង់បានរៀបចំព្រះរាជាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គជា៣ស្រុក ដែលមានឈ្មោះថា ជលទៈ កុមារៈ និងសុកាមារៈ ។ លោកវរសេនីយ៍ឯក ហ្សេរីនី បានផ្គូផ្គងស្រុកទី១ទៅនឹងចេនឡាទឹក គឺដែនដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ រីឯស្រុកទី២ និងទី៣ក៏ជាស្រុកនៅភាគខាងត្បូងកម្ពុជាដែរ ។ គម្ពីរវិស្ណុបុរណៈបានប្រដៅថែមទៀតថា ស្រុកនោះមានជួរភ្នំដែលមានឈ្មោះថា ឧទ័យគិរី ស្យាមៈ និងអាស្ដៈគិរី ដែលធ្វើឱ្យយើងនឹកឃើញដល់ឧទ័យៈ សៀម និងលេស្ដៃ ដែលយើងបានឃើញពីខាងលើរួចមកហើយ ហើយដែលជាឈ្មោះរបស់កម្ពុជា និងឧបសម្ព័ន្ធសៀមនោះឯង ។ តាមពិតទៅ ការប្រើពាក្យ «ស្យាមៈ» នៅសតវត្សរ៍ទី៦ ហាក់ដូចជាមិនទាន់ត្រឹមត្រូវទេ បើសិនជាថា គេចង់សំដៅយកប្រទេសរបស់ពួកថៃ ឬសៀម ។ ប៉ុន្ដែ នោះប្រហែលជាការសំដៅយកកុលសម្ព័ន្ធមួយដែលប្រជាជនមានស្បែកខ្មៅជាង អ្នកជិតខាងបន្ដិច ហើយរស់នៅជិតភ្នំ ដូចជាកុលសម្ព័ន្ធសាមរដ្ឋៈ ដែលមានរាជធានីនៅខាងពាយ័ព្យឆកសមុទ្រសៀមត្រង់កន្លែងស្រីវិជ័យ សព្វថ្ងៃ ។
គម្ពីរវិស្ណុបុរណៈក៏ មានរៀបរាប់ផងដែរអំពីទន្លេឈ្មោះ សុកុមារិ កុមារិ និងនាលិនិ ទន្លេក្រោយនេះ លោក ហ្សេរីនី ថា គឺជាទន្លេមេគង្គនេះឯង ។
៥-ចិត្រសេនា – ស្រីមហេន្ទ្រវរ្ម័ន (… – ៦១០)
ព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះបាទភវវរ្ម័ន មិនបានសោយរាជ្យទេ ប៉ុន្ដែ គឺព្រះរាជបុត្រពៅរបស់ព្រះបាទវីរវរ្ម័ន ព្រះនាមថា ចិត្រសេនា «ដែលទ្រង់ប្រកបទៅដោយកេតនភណ្ឌជាព្រះករុណាជាម្ចាស់» (5) ដែលឡើងគ្រងរាជ្យសម្បត្ដិក្រោមព្រះនាមថា ស្រីមហេន្ទ្រវរ្ម័ន (ព្រះឥន្ទ្រជាអ្នកការពារ) ហើយប្រហែលចាប់តាំងពីពេលនោះមក នៅកម្ពុជាក៏ដូចជានៅចាម្ប៉ា និងម៉ាឡាយូ ទំនៀមទម្លាប់ចង់ឱ្យព្រះអនុជឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះរៀម ដើម្បីឱ្យមានព្រះរាជាជាបុរសរហូតតទៅ ។
ព្រះបាទ មហេន្ទ្រវរ្ម័នទ្រង់បានបន្ដនយោបាយរបស់ព្រះរៀម ហើយបានបញ្ចប់ការវាយបង្ក្រាបបណ្ដាខែត្រដែលព្រះបាទភវវរ្ម័នមិន ទាន់បានដណ្ដើមដាក់ជាចំណុះ ។
ទ្រង់ មានមន្ដ្រី២នាក់បម្រើព្រះអង្គគឺ ធម្មទេវៈ និង សឹម្ហទេវៈ ដែលជាបងប្អូនជីដូនមួយនឹងគ្នា ព្រោះជាកូនរបស់ព្រាហ្មណ៍២នាក់បងប្អូន ព្រាហ្មទត្តៈ និង ព្រាហ្មសឹម្ហៈ ។ អ្នកទាំង២នេះធ្លាប់ជាមន្ដ្រីរបស់ព្រះបាទភវវរ្ម័ន ហើយព្រះបាទមហេន្ទ្រវរ្ម័នពិនិត្យឃើញថាជាទីប្រឹក្សាល្អ ទ្រង់ក៏រក្សាទុកព្រោះ «ពួកគេនេះចេះចាំច្បាស់លាស់អំពីវិទ្យាសាស្ដ្រត្រឹមត្រូវ និងវិទ្យាសាស្ដ្រមានផលប្រយោជន៍» មានន័យថា ជាអ្នកអនុវត្ដជាក់ស្ដែង និងត្រឹមត្រូវ ។ មន្ដ្រីទាំង២នាក់នេះ ជាជំនួយដែលជួយឱ្យព្រះអង្គទទួលបាននូវជ័យជម្នះ ។ ទ្រង់បានចាត់ឱ្យសឹម្ហទេវៈទៅធ្វើការចរចាជាមួយនគរចាម្ប៉ា ដើម្បីរក្សាចំណងមេត្រីភាពរវាងព្រះរាជាកម្ពុជានឹងព្រះរាជា ចាម ។ បេសកកម្មនេះទទួលបានជោគជ័យ ហើយសន្ដិភាពត្រូវបានធានា (6) ។
ព្រះបាទមហេន្ទ្រវរ្ម័នទ្រង់សោយទិវង្គតនៅឆ្នាំ៦១០នៃគ្រិស្ដសករាជត្រូវនឹងឆ្នាំ៥៣២នៃមហាសករាជ ។
៦-ឦសានវរ្ម័ន (៦១០ – …)
ព្រះរាជបុត្រ របស់ព្រះបាទមហេន្ទ្រវរ្ម័នចបានឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គក្រោម ព្រះនាមថា ស្រីឦសានវរ្ម័ន (មានន័យថា ព្រះឦសាន (7) ជាអ្នកការពារ ឬព្រះរាជាជាអ្នកការពារ) ។ ទ្រង់បានប្រកាសព្រះអង្គថា ជាដៃគូរបស់ចក្រៈ (គឺព្រះឥន្ទ្រ) អំពីកម្លាំង និងជាដៃគូរបស់ហរិ (គឺវិស្ណុ) អំពីកិត្ដិគុណ (8) ជាព្រះអធិរាជលើស្ដេចទាំង៣ និងជាម្ចាស់នៃរាជធានីមិនរង្គើទាំង៣ (9) តាមមើលទៅគឺចក្រានកបុរៈ អមោឃរបុរៈ និងភីមបុរៈ (10) ដែលទ្រង់វាយដណ្ដើមយកបាន ប៉ុន្ដែ ទុកឱ្យស្ដេចរាជធានីនីមួយៗនៅគ្រប់គ្រងដដែលគ្រាន់តែស្ដេចទាំងនោះនៅ ជាចំណុះព្រះអង្គ ។ព្រះរាជាអង្គនេះទ្រង់ជាស្ដេចវាតទឹកដី ដូចជាព្រះរាជាមុនៗដែរ ។ទ្រង់បានពង្រីកព្រះរាជាណាចក្ររបស់ ព្រះអង្គពាសពេញទាំងទឹកដីហ្វូណន ។
ព្រះ អង្គមានរាជធានីដែលមានឈ្មោះតាមព្រះអង្គគឺ ឦសានបុរៈ មានន័យថា រាជធានីរបស់ឦសាន ។ មើលទៅប្រហែលជាទ្រង់មានរាជធានីមួយផ្សេងទៀត រាជធានីឦសានបុរៈនេះគ្រាន់តែជារាជធានីបណ្ដោះអាសន្ន ហើយឈ្មោះ ឦសាន នេះ ជាហៅក្រៅ ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិន (11) និយាយថា រាជធានីនេះមានផ្ទះ២ម៉ឺនខ្នង និងមានសាលធំមួយនៅកណ្ដាល ជាទីកន្លែងដែលព្រះរាជាធ្វើសវនាការ ។
ឯកសារ ចិនដដែលនិយាយថា រាជាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គមានចែកជាក្រុងចំនួន៣០ (12) ក្រុងនីមួយៗមានអភិបាលម្នាក់មានឋានៈដូចគ្នានឹងឋានៈអភិបាលក្រុង នគរលីនយី (ចាម្ប៉ា) ហើយមានមន្ដ្រីធំៗចែកជា៥ប្រភេទគឺ គូតូឈី កាវសៀងភីង ផូតូតូទីង ចេម៉ាលីង និង យ៉ានតូប៊ូ (13)។ នៅពីក្រោមអ្នកមានបណ្ដាសក្ដិទាំងនេះមានមន្ដ្រីថ្នាក់ក្រោមជាច្រើន ទៀត ។
ព្រះរាជាទ្រង់គង់នៅ ក្នុងសាលាដែលនិយាយខាងលើរាល់៣ថ្ងៃម្ដង ប្រថាប់លើគ្រែលម្អទៅដោយគ្រឿងក្រអូប៥យ៉ាង និងត្បូងមានតម្លៃ៧ប្រភេទ នៅពីក្រោមបុស្បុកមួយធ្វើអំពីក្រណាត់ ។ សសរទ្របុស្បុកនេះ ធ្វើពីឈើមានតម្លៃ តែងលម្អទៅដោយភ្លុកនឹងផ្កាមាស ។ ដូចជានៅវាំងស្ដេចឈេទូដែរ (គឺប្រទេសសៀម) មានសេនា២នាក់កាន់ជើងក្រានមាសដុតគ្រឿងក្រអូប ឈរនៅជិតព្រះរាជាជាប្រចាំ ។
រាជពង្សាវតារ ស្វ៊ៃបញ្ជាក់ទៀតថា ៖ ពេលទ្រង់ចេញជួបជាមួយប្រជារាស្ដ្រ ព្រះរាជាទ្រង់គ្របដណ្ដប់ព្រះកាយដោយក្រណាត់ត្បាញពីកប្បាសត្រឹម ចង្កេះចុះដល់ក្បាលជង្គង់ និងទ្រង់ពាក់មកុដលម្អទៅដោយគជ់ និងត្បូងមានតម្លៃ ។ ព្រះស្រោត (ត្រចៀក) ព្រះអង្គមានលម្អទៅដោយបន្ដោងមាស ។ ទ្រង់គ្រងព្រះពស្ដ្រពណ៌សជានិច្ច រីឯព្រះសុព័ណ៌បាទធ្វើអំពីចំបើងគ្រប់ពណ៌មានលម្អទៅដោយ ភ្លុក ។
នាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រី មានសម្លៀកបំពាក់ប្រហាក់ប្រហែលនឹងព្រះរាជាដែរ ហើយថ្វាយបង្គំក្បាលដល់ដី៣ដង នៅនឹងកាំជណ្ដើរព្រះរាជបល្ល័ង្ក ពេលចូលគាល់ព្រះអង្គម្ដងៗ ។ កាលណាព្រះរាជាបញ្ជាឱ្យក្រោកឡើង ពួកគេលូនឡើង រួចលុតជង្គង់ដាក់ដៃប្រណម្យលើដើមទ្រូង អង្គុយផ្ទាល់ដី លើកន្ទេល ឬកម្រាលដែលក្រាលនៅជុំវិញព្រះមហាក្សត្រ ដើម្បីពិភាក្សាកិច្ចការព្រះរាជាណាចក្រជាមួយព្រះអង្គ ។ ចប់សវនាការ មន្ដ្រីទាំងនោះក្រាបថ្វាយបង្គំព្រះរាជាម្ដងទៀតមុននឹងចាកចេញ ទៅ ។ ក្នុងពេលធ្វើសវនាការ មានពលសេនារាប់ពាន់នាក់ប្រដាប់ទៅដោយខែល និងលំពែង ឈរយាមនៅមាត់ច្រកចូល ។
ឯកសារ ចិនបាននិយាយថែមទៀតថាក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះរាជាអង្គនេះ ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា បានចងសម្ព័ន្ធមេត្រីភាពជាមួយនគរចាម្ប៉ា (សានប៉ាន) និងឈូក្រង (?) ក៏ប៉ុន្ដែ បានធ្វើសង្គ្រាមជារឿយៗជាមួយនគរលីនយី (14) និងថូយន់ (15) (គឺចាម្ប៉ាធំ និងចាម្ប៉ា នៅផានរ៉ាង) ។ ឯកសារនោះបានបន្ដទៀតថា កាលណាមានព្រះរាជាមួយអង្គឡើងសោយរាជ្យ គេត្រូវកាត់ម្រាមដៃមួយ ឬកាត់ច្រមុះព្រះរៀម និងព្រះអនុជទាំងអស់ រួចយកព្រះរៀម ឬព្រះអនុជទាំងអស់នោះ ទៅទុកមួយកន្លែង ប៉ុន្ដែ មានការថែទាំបានល្អ ។ ការដែលឯកសារចិននិយាយពីព្រឹត្តិការណ៍ពិសេសបែបនេះ តែចាត់ទុកដូចជារឿងធម្មតាដូច្នេះ ប្រហែលជាមានមូលហេតុអ្វីមួយមិនខាន ។
ឯកសារ រាជវង្សថាង (៦២៥) ហៅប្រជាជនកម្ពុជាថា គីម៉ាយ គឺខ្មែរ ហើយថា ពួកនេះមានរាងទាប (គឺទាបជាងចិន) មានសម្បុរខ្មៅ ប៉ុន្ដែស្រីៗភាគច្រើនស ។ទាំងប្រុសទាំងស្រីបួងសក់ និងពាក់ក្រវិលនៅត្រចៀក ។ ពួកគេមានមាឌមាំ ហើយសកម្ម ។ ផ្ទះបែរមុខទៅកើត ហើយដូចផ្ទះពួកឈេទូ (សៀម) ដែរ ។
ដៃស្ដាំ ជាដៃបរិសុទ្ធ ឯដៃឆ្វេងមិនបរិសុទ្ធទេ នេះប្រហែលមកពីគេប្រើដៃឆ្វេងដុសលាងក្រោយបន្ទោរបង់ ។ ពួកគីម៉ាយឧស្សាហ៍ងូតទឹក និងយកចិត្ដទុកដាក់ថែរក្សាធ្មេញណាស់ ដោយដុសសម្អាតនឹងច្រាសធ្វើពីឈើទន់ៗ ដូចដែលគេនៅអនុវត្ដសព្វថ្ងៃនៅឥណ្ឌាអ៊ីចឹង ។
ក្រោយ ពីបានអានគម្ពីរ និងសូត្រធម៌រួច គេងូតទឹកដុសធ្មេញរួចទើបទទួលទានអាហារ ។ទទួលទានអាហាររួច គេដុសធ្មេញ រួចសូត្រធម៌ទៀត ។ ទាំងអស់នេះជាពិធីតាមព្រហ្មញ្ញសាសនា ហើយបញ្ជាក់ថា បុព្វបុរសរបស់ពួកខ្មែរនាសម័យនោះគោរពព្រះព្រហ្ម ដូចដែលពួកគេគោរពសាសនាព្រះពុទ្ធសព្វថ្ងៃនេះដែរ ។ តែត្រូវដឹងថា នេះជាទំនៀមទម្លាប់របស់ថ្នាក់ដឹកនាំតែប៉ុណ្ណោះ ប្រហែលមិនមែនសម្រាប់អ្នកស្រុក និងអ្នកស្រែចម្ការនោះទេ ។
អ្នក សរសេរប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនបាននិយាយទៀតថា ៖ កូនកំលោះមិនលើកជំនូនអាពាហ៍ពិពាហ៍ឱ្យខាងកូនក្រមុំទេ ក្រៅតែពីសំពត់មួយ ។ មេអណ្ដើក (មហា) ទៅជួបកូនស្រី ហើយគ្រួសារទាំង២មិនចេញពីផ្ទះអស់រយៈពេល៨ថ្ងៃ ដោយអង្គុយនៅកណ្ដាលពន្លឺចង្កៀង ។ ពេលរៀបការរួច ប្ដីប្រពន្ធថ្មីនាំគ្នាទៅរស់នៅលើផ្ទះថ្មីរបស់គេ ដោយនាំយកទៅជាមួយនូវកេរ្ដិ៍ដែលម៉ែឪចែកឱ្យ ។ ដល់ម៉ែឪស្លាប់ទៅ កូនកំលោះនោះអាចបែងចែកកេរ្ដិ៍ឪពុកជាមួយបងប្អូនប្រុសស្រីរបស់គេ ឯទៀត ដោយមិនគិតពីទ្រព្យដែលគេបានទទួលនៅពេលរៀបការនោះឡើយ ។ នៅកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ គេនៅតែអនុវត្ដដូច្នេះនៅឡើយ ។
ខុស ពីសព្វថ្ងៃ គេមិនកោរសក់ទេ កាលណាឪពុកម្ដាយស្លាប់ (16) គឺគេទុកសក់ឱ្យដុះកន្ទ្រើង ។ តែគេយំស្រែកខ្លាំងៗ ដូចដែលនៅមានអនុវត្ដនៅឡើយនៅតាមស្រុកស្រែចម្ការខ្លះ ។ គេបូជាសព រើសយកធាតុដាក់ក្នុងកោដិ ធ្វើអំពីមាស ប្រាក់ ឬដីតាមតែលទ្ធភាពដែលគេមាន រួចយកទៅទម្លាក់កណ្ដាលស្ទឹងទន្លេ ។ ជួនកាល (សព្វថ្ងៃនៅមានអនុវត្ដដូចនេះដែរ) គេមិនបូជាទេ តែទុកសពចោលក្នុងព្រៃឱ្យសត្វសាហាវស៊ី ។ នេះចាត់ទុកដូចជាទុករាងកាយបុគ្គលឱ្យសត្វស៊ី ឱ្យត្រូវខ្យល់ គឺធាតុមួយក្នុងបណ្ដាធាតុទាំង៤ គឺដូចជាការធ្វើទានដូច្នេះដែរ (17)។
មានឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិន ផ្សេងៗទៀតដែលរៀបរាប់ចំណុចប្លែកៗថា តាមធម្មតាគេដាក់ស្លាទេព្វិរូ និងទឹកអប់ទទួលភ្ញៀវ ។ គេមិនដែលដាក់សុរាទទួលភ្ញៀវទេ ព្រោះសុរានេះគេផឹកលាក់លៀមតែជាមួយប្រពន្ធ កំបាំងពីភ្នែកឪពុកម្ដាយប៉ុណ្ណោះ ។ ម្យ៉ាងទៀត ពេលជួបអ្នកធំដោយចៃដន្យនៅកន្លែងណាមួយ គេត្រូវបែរខ្នងឱ្យ ដើម្បីជាការសំដែងការគោរព និងដើម្បីកុំឱ្យរំខានអ្នកធំនោះផង ។
មាន រឿងមួយដែលឯកសារចិននោះបានរៀបរាប់ ហើយធ្វើឱ្យយើងមានការងឿងឆ្ងល់ជាខ្លាំងគឺថា នៅក្នុងប្រទេសនេះដែលជាប្រទេសមួយសម្បូរហូរហៀរ និងមានអារ្យធម៌ទៅហើយនោះ ប្រជារាស្ដ្រមិនស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ទេ ដើរទៅណាមកណាននលគកខ្លួនទទេ (18) ហើយសើចចំអកឱ្យអ្នកដែលស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ទៅវិញ ។ ពួកគេមិនបរិភោគអំបិល មិនប្រើប្រាស់ដែកទេ គេបាញ់សត្វនឹងព្រួញធ្នូដែលធ្វើពីឫស្សី ។ ត្រង់នេះ គេត្រូវយល់ថា គេនិយាយតែអំពីអ្នកស្រុក អ្នកស្រែចម្ការ ពោលគឺអ្នកស្រុកដើមដែលនៅមិនទាន់ស៊ីវីល័យប៉ុណ្ណោះ មិនសំដៅយកអ្នកទីក្រុងដែលមានដើមកំណើតហិណ្ឌូ ឬកាត់ហិណ្ឌូជាមួយនឹងស្រីស្រុកអាយ ឬអ្នករដ្ឋវាសី ដែលស៊ីវីល័យរួចទៅហើយ អាស្រ័យដោយមានទំនាក់ទំនងជាមួយជនបរទេសនោះទេ ។ ម្យ៉ាងទៀត គេត្រូវគិតផងដែរថា រាជធានីថ្មីបានផ្លាស់ប្ដូរទៅកន្លែងថ្មី នៅឆ្ងាយពីរាជធានីចាស់ដែលហ្វាន់ស៊ីយុនបានបញ្ជាឱ្យប្រុសៗទម្លាប់ ស្លៀកពាក់បិទបាំងកេរ្ដិ៍ភេទ (19) ។
មាន ការកត់សម្គាល់សំខាន់មួយដោយជនជាតិចិនម្នាក់នៅដើមសតវត្សរ៍ទី១២ ថាទីក្រុងទាំងអស់សុទ្ធតែមានកំផែងការពារព័ទ្ធជុំវិញ និងថាអ្នកស្រុកមានទំនៀមទម្លាប់ដូចអ្នកស្រុកឈេនឈីង (20) ដែរ គឺនគរចាម្ប៉ា ដែលគេហៅតាមឈ្មោះរាជធានី ។ គួររំលឹកថា គេបានឃើញពីខាងលើថា មានចិនម្នាក់បានសរសេរនៅរវាងឆ្នាំ៦១៧ថា ទម្លាប់បវេណីដែលគេប្រើនៅរាជវាំងស្ដេចកម្ពុជា ដូចគ្នាទៅនឹងទម្លាប់បវេណីនៅវាំងស្ដេចឈេទូ គឺប្រទេសសៀមសព្វថ្ងៃដែរ ។ ដោយហេតុនេះ យើងអាចសន្និដ្ឋានបានថា នគរចាម្ប៉ា សៀម និងកម្ពុជា នៅសម័យនោះ រួមគ្នាបង្កើតបានជាអាណាខែត្រដ៏ធំមួយនៅក្នុងឥណ្ឌូចិន ដែលមានទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណី សម្លៀកបំពាក់ និងសាសនា មិនសូវខុសគ្នាប៉ុន្មានទេ ។ អ្នកស្រុក គឺជាប្រជារាស្ដ្រដើម ដែលទទួលយកសាសនា ឬក៏អារ្យធម៌ហិណ្ឌូហើយតាំងទីលំនៅនៅតាមមាត់សមុទ្រខាងត្បូងនៃ ឥណ្ឌូចិន និងមានពួកកុលសម្ព័ន្ធរដ្ឋវាសីរស់នៅព័ទ្ធជុំវិញពួកនេះកំពុងទទួល នូវអារ្យធម៌ពីពួកមុន ហើយចាប់អនុវត្ដតាមទម្លាប់ថ្មីដូចគ្នាជាបណ្ដើរៗដែរ ។
អ្នកប្រវត្ដិសាស្ដ្រ របស់រាជវង្សស្វ៊ៃបានបញ្ចប់ការពណ៌នារបស់ខ្លួនដោយនិយាយថា នៅជិតរាជធានីដែលគេហៅថា ឦសានៈ តាមព្រះនាមរបស់ព្រះរាជា មានភ្នំមួយឈ្មោះថា លិងគាប៉ូហ្វូ ដែលនៅពីលើកំពូលភ្នំនោះមានប្រាសាទមួយ មានពលទាហាន៥០០០នាក់ការពារ ។ មានប្រាសាទមួយទៀតនៅពីខាងកើតរាជធានី កសាងឡើងដើម្បីឧទ្ទិសថ្វាយព្រលឹងហ្វូតូលី មានសេនា១០០០ការពារ ជាទីកន្លែងដែលព្រះរាជាបូជាមនុស្សម្នាក់រាល់ៗឆ្នាំ ។សេចក្ដី ត្រង់នេះនៃឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនធ្វើឱ្យយើងគិតឃើញថា ព្រះបាទឦសានវរ្ម័នគឺជាព្រះរាជាខ្មែរទី១ ដែលបានប្ដូររាជធានីទៅនៅខាងជើងបឹងទន្លេសាប ដើម្បីឱ្យបាននៅចំកណ្ដាលព្រះនគរ ត្រង់កន្លែងដែលមានប្រាសាទបុរាណបាក់បែកសល់ពីរាជធានីខ្មែរពីមុន គឺអង្គរធំ ឬមហានគរ ។ បើដូច្នេះមែន ប្រាសាទទី១ខាងលើគឺប្រាសាទភ្នំបាខែង ដែលសង់ឡើងបូជាដល់ព្រះសិវៈ ដោយគោរពបូជាក្រោមរូបភាពជា លិង្គ (លិងគា) ឯប្រាសាទទី២ គឺប្រាសាទសង់បូជាព្រះនាងកាឡី (ហ្វូតូលី) ដែលនៅក្រៅនគរធំពីខាងកើត ។ ព្រះបាទឦសានវរ្ម័ន ពិតជាបានផ្លាស់រាជធានីទៅនៅមាត់បឹងទន្លេសាបមែន ក៏ប៉ុន្ដែគេមិនត្រូវសន្និដ្ឋានថា ព្រះអង្គជាអ្នកកសាងរាជធានីអង្គរធំនោះទេ ហើយឦសានបុរៈក៏មិនមែនជារាជធានីដែលមានរបងព័ទ្ធជុំវិញដូចដែលយើង ស្គាល់ដោយសំណល់បាក់បែកសព្វថ្ងៃនេះដែរ ។
យើង បានឃើញពីខាងដើមថា ព្រះពុទ្ធសាសនាមានគេគោរពបូជាហើយនៅក្នុងនគរហ្វូណនចាប់តាំងពី ពេលចាប់ផ្ដើមនៃរាជាណាចក្រនេះម្ល៉េះ និងថាព្រះបាទកោណ្ឌញ្ញជ័យវរ្ម័នក៏ទ្រង់គោរពសាសនានេះដែរ ថ្វីបើព្រះអង្គជាអ្នកគោរពបូជាព្រះសិវៈ (ព្រះអង្គបានឱ្យគេកសាងលិង្គ១០០ដាក់ពាសពេញរាជធានី) ក៏ដោយ ។ គឺពុទ្ធសាសនិកម្នាក់ឈ្មោះ សក្យនាគសេន មានដើមកំណើតហិណ្ឌូ ដែលព្រះអង្គចាត់ជារាជទូតទៅគាល់ស្ដេចចិន សុំជំនួយប្រឆាំងស្ដេចជ្រែករាជ្យនៅចាម្ប៉ា (ជាខ្មែរម្នាក់ដែលអាចជាបុត្រព្រះអង្គផង)។
តាម ពិតសាសនាទាំង២និកាយនេះអាចនៅជាមួយគ្នាបាន ហើយគេតែងតែឃើញរូបព្រះពុទ្ធនៅលាយឡំគ្នាជាមួយអាទិទេពខាងព្រហ្មញ្ញ សាសនានៅតាមសាលាសំណាក់នានាដែលអ្នកដំណើរចូលស្នាក់អាស្រ័យ ដែរ ។ បូជនីយេសក៍ជាតិចិនម្នាក់ឈ្មោះ យីស៊ីង ដែលធ្វើដំណើរកាត់បណ្ដារាជាណាចក្រនៅតាមមាត់សមុទ្រខាងត្បូង ពីឆ្នាំ៦៧១ដល់៦៩៥ បាននិយាយថា «ធម៌ព្រះពុទ្ធបានចម្រុងចម្រើន និងរីករាលដាល ស្រាប់តែមានស្ដេចកំណាចមួយអង្គមកបំបែកបំបាក់បំផ្លាញអស់ទៅ» (21) ។
ការបំបែកបំបាក់ ពុទ្ធសាសនិកជននេះប្រហែលជាកើតមាននៅក្រោមរាជ្យព្រះរាជាដែលកាន់ ព្រហ្មញ្ញសាសនាព្រះនាមស្រីឦសានៈ ព្រោះវាត្រូវនឹងពេលដែលកើតមាននូវជំនឿថ្មីមួយគឺការគោរពបូជា ហរិហរៈ ជាការតំណាងព្រះសិវៈ និងព្រះវិស្ណុក្រោមទម្រង់ជា «សម្ភុ រួមគ្នាក្នុងរាងកាយព្រះហរិ» ប៉ុន្ដែ ក៏អាចមាននៅក្រោមព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យតពីព្រះអង្គ គឺព្រះបាទជ័យវរ្ម័ន ដែលសោយរាជ្យនៅរវាងឆ្នាំ៦៦១ ។ មិនមានសិលាចារឹក ឬរឿងព្រេងនិទានណាដែលបញ្ជាក់អំពីការបំបែកបំបាក់ពុទ្ធសាសនិកជន នេះទេ ក៏ប៉ុន្ដែ ព្រះពុទ្ធសាសនាបានត្រូវបំផ្លិចបំផ្លាញខ្ទេចខ្ទីស្ទើរគ្មាន សល់ ។ យើងនឹងបានឃើញតទៅទៀតថា និកាយសាសនានេះ ក្រោយពីមានជ័យជម្នះលើព្រហ្មញ្ញសាសនារួចហើយ មិនចេះតែឈ្នះរហូតដោយគ្មានការប្រយុទ្ធនោះទេ ហើយថាមានបរាជ័យខ្លះៗដែរ មុននឹងត្រូវបានការពារដោយនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រី និងព្រះរាជា ហើយនៅទីបញ្ចប់មានស្ដេចជ្រែករាជ្យមួយអង្គ ប្រកាន់យកជាសាសនាជាផ្លូវការរបស់មហានគរ ។
៧-ជ័យវរ្ម័ន (៦៦៧ – …)
ព្រះរាជាដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះបាទឦសានវរ្ម័ន គឺព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី១ «អ្នកការពារប្រកបដោយជ័យជម្នះ» ។ ទ្រង់ហាក់ដូចជាព្រះរាជាសន្ដិភាពនិយមមួយអង្គ យកចិត្ដទុកដាក់ក្នុងការគ្រប់គ្រងប្រទេស និងថែរក្សាទឹកដីដែលព្រះរាជាមុនៗដណ្ដើមបានជាជាងការវាតទឹកដីជា បន្ដទៀត ។ អ្វីដែលគេបានដឹងពីព្រះអង្គ គឺទ្រង់សោយរាជ្យពីឆ្នាំ៦៦៤ ដល់ ៦៦៧ ហើយសិលាចារឹកបាននិយាយពីព្រះអង្គថា «ជាស្ដេចសិង្ហអបរាជ័យ បរិបូណ៌ដោយកិត្ដិគុណ» និងថា «ព្រះអង្គប៉ិនប្រសប់ក្នុងការការពារពិភពលោក» ទ្រង់មានចក្ខុវិស័យឈ្លាសវៃ ដែលធ្វើឱ្យព្រះអង្គក្លាយជាសហស្រាស្កសៈ មានន័យថា «មានព្រះនេត្រមួយពាន់» ដែលជាព្រះនាមមួយរបស់ព្រះឥន្ទ្រាធិរាជ ។
ព្រះ អង្គមានបុត្ររបស់ព្រាហ្មទត្តៈ និងសឹម្ហទេវៈ ដែលជាមន្ដ្រីរបស់ព្រះរាជាមុនៗ ជាមន្ដ្រីនៅក្នុងវាំងព្រះអង្គ ។ បុត្ររបស់ព្រាហ្មណ៍ទីមួយមានឈ្មោះថា សឹម្ហវីរៈ មានន័យថាជា «សត្វសិង្ហព្រៃពីកំណើតតែជាអ្នកប្រាជ្ញដែលបណ្ឌិតទាំងឡាយតាមចូលរៀនសូត្រ» ធ្លាប់ជាមន្ដ្រីរបស់ព្រះបាទឦសានវរ្ម័នហើយបន្ដមកធ្វើជាមន្ដ្រី របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទៀត ។ រីឯបុត្ររបស់ព្រាហ្មណ៍ទី២ មានឈ្មោះថា សឹម្ហទត្តៈ ជាគ្រូពេទ្យរបស់ព្រះរាជា ។ ព្រាហ្មណ៍នេះ «ចេះចាំនូវអ្វីទាំងអស់ដែលគេអាចចេះដឹងបាន» ។ ព្រះរាជាបានប្រគល់ព្រាហ្មណ៍នេះ ថ្វាយព្រះបិតុលាជា «ព្រះអនុជរបស់ព្រះមាតា មិនបានសោយរាជ្យសម្បត្ដិ ក៏ប៉ុន្ដែទ្រង់ប្រកបទៅដោយភោគទ្រព្យសក្ដិសមជាព្រះរាជាមួយអង្គ» រួចក្រោយមកទ្រង់បានតែងតាំងឱ្យធ្វើជាអភិបាលនៃអទ្យបុរៈ (ទីក្រុងសម្បូរសប្បាយ) ។ អភិបាលក្រុងនេះលុបបំបាត់ពន្ធអាករលើសួនច្បារដំណាំ ជាការលុបបំបាត់ដ៏ត្រឹមត្រូវ ដែលជាហេតុធ្វើឱ្យកម្មសិទ្ធិករទាំងឡាយក្លាយទៅជាមាន (22)។
(1) គឺពួកបះបោរ មិនមែនតណ្ហាដូចដែលអ្នកខ្លះបកប្រែនោះទេ ។
(2) តាមសិលាចារឹកភ្នំហាន់ជ័យ ។
(3) សិលាចារឹកអង្គជំនីក ។
(4) គឺ នៅសម័យនោះហើយដែលឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនឈប់ហៅប្រទេសដែលពួកគេ តែងដាក់ឈ្មោះឱ្យថា «ព្រះរាជាណាចក្រនៃមនុស្សស្រាត» ថាជា ហ្វូណន ទៀតហើយៗបែរមកហៅថា ប៉ូណន វិញ ។ លោក ពែលីយ៉ូ ក្នុងសៀវភៅរបស់គាត់ឈ្មោះ ហ្វូណន ត្រង់ទំព័រទី២៨៤ បាននិយាយថា ខ្ញុំគិតថា «ព្រះរាជាណាចក្រនៃមនុស្សស្រាត» នេះ មិនមែនជាឈ្មោះរបស់ស្រុកទេ គឺគ្រាន់តែជាការហៅដោយពួកចិនដែលភ្ញាក់ផ្អើលនឹងឃើញអ្នកស្រុក គ្មានសម្លៀកបំពាក់ប៉ុណ្ណោះ ។ ម្យ៉ាងទៀតចិនក៏មានហៅស្រុកច្រើនទៀតដូច្នេះដែរ ។ ទោះជាយ៉ាងណាក្ដី ឈ្មោះដែលចិនដាក់ឱ្យកម្ពុជានាពេលនោះ មិនមែនជាឈ្មោះដែលអ្នកស្រុកដាក់ខ្លួនឯងទេ ទាំងឈ្មោះចេនឡាទាំងឈ្មោះហ្វូណន គឺអ្នកស្រុកមិនបានស្គាល់ដូចគ្នា ។ មិនមានឯកសារបញ្ជាក់ថា ឈ្មោះទាំងអស់នេះបានត្រូវគេចងចាំនៅក្នុងប្រពៃណីរបស់ប្រទេសទេ ហើយឈ្មោះនោះសោតទៀតក៏គ្មានប្រហាក់ប្រហែលអ្វីសូម្បីតែបន្ដិចទៅ នឹងពាក្យខ្មែរ ឬហិណ្ឌូ ឬម៉ាឡេ ដែរ ។
(5) បាថ សិលាចារឹកសំស្ក្រឹតនៅភូឡូខាន់ ចុះផ្សាយក្នុងព្រឹត្តិបត្រសាលាបារាំងចុងបូព៌ា ខែកក្កដា-កញ្ញា ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនពីឆ្នាំ៥៨៩ ដល់ ៦១៨ ថ្វាយព្រះនាមថាជាក្សត្រិយៈ-ឆាលី-ដែលតាមពិតគឺជាវណ្ណៈរបស់ព្រះ អង្គហើយបាននិយាយទៀត ថាព្រះនាមផ្ទាល់ព្រះអង្គគឺ ឆេតូសឺណា គឺ ត្រសេន ក៏ប៉ុន្ដែមិនបានប្រាប់ព្រះអភិសេកនាមទេ ។ ឯកសារបាននិយាយទៀតថាព្រះអង្គមានសញ្ជាតិជាគូឡុង ។ ពាក្យ គូឡុង នេះភាសាម៉ាឡេថា គួនលួន គឺសំដៅយកពួកម៉ាឡេនេះឯង ។តែខ្ញុំឯកភាពតាមលោក អៃម៉ូនីញេ ថា ពាក្យគូឡុងនេះ ជាការអានមិនច្បាស់នូវពាក្យខ្មែរ-ម៉ាឡេថា ក្រុង មានន័យថារដ្ឋ ទីក្រុង រាជធានី តែក៏មានន័យថាស្ដេចផងដែរ ។ បើដូច្នេះ សញ្ជាតិគូឡុង មានន័យថា សញ្ជាតិជាស្ដេច ។
(6) សិលាចារឹកអង្គជំនីក កម្រងក្បាលទី១ ទំព័រ៦៨-៧០។
(7) ឦសានៈ ក៏ជាឈ្មោះមួយរបស់ព្រះសិវៈដែរ ។
(8) សិលាចារឹកវត្ដចក្រឹត កម្រងក្បាលទី១ ទំព័រ៤២ ។
(9) សិលាចារឹកស្វាយឆ្នូ កម្រងក្បាលទី១ ទំព័រ៤៦ ។
(10) ចក្រានបុរៈ=ទីក្រុងនៃទម្រថាស ឬទីក្រុងរបស់ព្រះវិស្ណុ ប្រហែលគឺ ជីក្រែង ។ អមោឃរបុរៈ=ទីក្រុងរបស់អមឃៈ ដែលជាឈ្មោះមួយទៀតរបស់ព្រះសិវៈ មានន័យដែរថា ដែលកសាងឡើងមិនអត់ប្រយោជន៍ ប្រហែលគឺ បាត់ដំបង ។ ភឹមបុរៈ=ទីក្រុងរបស់ភឹមៈ មានន័យថា ទីក្រុងចម្លែក ប្រហែលជា ភីម៉ៃ នៅលើទន្លេសេមូន ។ សូមអានសៀវភៅរបស់លោក អៃម៉ូនីញេ ដែលមានឈ្មោះថា កម្ពុជា ក្បាលទី២ ទំព័រ១១៨ និង ៣០២។
តទៅ នេះគឺជាឈ្មោះទីក្រុងមួយចំនួនដែលមានចែងនៅក្នុងសិលាចារឹក ៖ អគ្របុរៈ=ទីក្រុងបវរ អទ្រិវ្យបុរៈ ឬវយធបុរៈ=ទីក្រុងនៃព្រានព្រៃភ្នំ (អង្គរបុរី នៅក្នុងព្រៃកប្បាស) អនិន្ទត្តបរុៈ=ទីក្រុងមិនចេះជិនឆ្អន់ អទ្យបុរៈ=ទីក្រុងសម្បូរសប្បាយ អមរទេវី=នៅខាងជើង បណ្ឌុរង្គ=ផានរ៉ាង នៅខាងត្បូង រនទ័យមទៈ=នៅខាងលិច អវិតគ្រាមៈ=ទីក្រុងពពែឥន្ទ្របុរៈ=ទីក្រុងព្រះឥន្ទ្រ ឧគ្របុរៈ=ទីក្រុងនៃឧគ្រៈ គឺព្រះសិវៈ កម្ពុបុរី=ទីក្រុងរបស់កម្ពុ គឺប្រហែលជាឦសានបុរី យសោធបុរី ឬ ឥន្ទបត្ដ=អង្គរធំ អមោឃបុរៈ=ទីក្រុងដែលសង់ឡើងមិនអត់ប្រយោជន៍ ឬទីក្រុងរបស់អមោឃៈ គឺព្រះសិវៈ មិនរសាត់អណ្ដែត ចក្រានកបុរៈ=ទីក្រុងទម្រថាស គឺជីក្រែង វរទគ្រាមៈ=ទីក្រុងនៃឧបការីបុគ្គល ភឹមបុរៈ=ទីក្រុងនៃអ្នកគួរឱ្យខ្លាច គឺព្រះសិវៈ រវយេឌ្របុរៈ=ទីក្រុងពួកព្រាហ្មណ៍ ទ្វីរទបុរៈ=ទីក្រុងដំរីគឺលង្វែក ទ្វនវីរបុរៈ=ទីក្រុងស្រូវ ទ្វវបុរៈ=ទីក្រុងចោរ ប្រហែលតែមួយជាមួយ ហវបុរៈ=ទីក្រុងនៃយញ្ញ នរវរនគរ=រាជធានីអ្នកយាម នរេន្ទ្រគ្រាម=ទីក្រុងព្រះអង្គម្ចាស់ ភឹមបុរៈ=ទីក្រុងអស្ចារ្យ ភូវនគ្របុរៈ លិង្គបុរៈ=ទីក្រុងនៃលិង្គ ហរិបុរៈ=ទីក្រុងព្រះវិស្ណុ វីរបុរៈ ហវបុរី=ទីក្រុងសួយសារអាករ សម្ភុបុរៈ= ទីក្រុងរបស់អ្នកប្រាជ្ញ ។
(11) រាជពង្សាវតាររាជវង្សស្វ៊ៃដែលសោយរាជ្យពីឆ្នាំ៥៨៩ដល់៦១៨ ។សូម អានសៀវភៅលោក ពែលីយ៉ូ ឈ្មោះនគរហ្វូណន ទំព័រ២៧២ និងទំនៀមទម្លាប់ខ្មែរ ភាគ២ ទំព័រ១២៣ ។
(12) ទីក្រុងមួយដណ្ដើមបានពីស្ដេចពាលមួយអង្គមានឈ្មោះថា ទម្របុរី=ទីក្រុងស្ពាន់ (សិលាចារឹកវត្ដចក្រឹត កម្រងក្បាលទី១ ទំព័រ ៤២-៤៣ ទីក្រុងមួយទៀតឈ្មោះថា អធ្យបុរី=ទីក្រុងអ្នកមាន (សិលាចារឹកអង្គជំនីក កម្រងក្បាលទី១ ទំព័រ៧១) ។
(13) គេអាចកំណត់ឃើញយ៉ាងច្បាស់នូវឈ្មោះពិតប្រាកដរបស់ឋានៈនីមួយៗ ដែលចិនអានបំភ្លៃខុសជាខ្លាំង ដូចជា ផូតូតូទីង ត្រូវនឹង ពហុទេព ឬពហុទេវៈ ចេម៉ាលីង ត្រូវនឹង យោមរាជ ឋានៈទីមួយសំដៅយកមន្ដ្រីទទួលបន្ទុកពន្ធអាករ ឋានៈទី២ សំដៅយកមន្ដ្រី យុត្ដិធម៌ ។
(14) ពាក្យថា សានប៉ាន ជាពាក្យថ្មីដែលចិនហៅ ចាម្ប៉ា ។ តាមធម្មតាពាក្យលីនយីរបស់ចិនសំដៅយកនគរចាម្ប៉ាទាំងមូល តែពេលនេះ សានប៉ាន ប្រហែលសំដៅយកចាម្ប៉ាតាមឆ្នេរសមុទ្រកណ្ដាល រីឯលីនយីសំដៅយកចាម្ប៉ាតាមឆ្នេរសមុទ្រខាងជើង ។
ឯកសារ ឈ្មោះ ត្សូហ្វ៊ូយន់ក្វៃ និយាយថា នៅឆ្នាំ៦៤២ ស្ដេចនគរលីនយីបានបញ្ជូនទូតទៅគាល់ស្ដេចចិន ដោយទូលថា នគរលីនយី ត្រូវនគរហ្វូណនវាយប្រហារ និងស្នើសុំជំនួយពីស្ដេចចិន ។ សេចក្ដីត្រង់នេះមានសារសំខាន់ណាស់ ព្រោះវាបញ្ជាក់ពីអរិភាពរវាងហ្វូណន និងលីនយីនៅពាក់កណ្ដាលទី១នៃសតវត្សរ៍ទី៧ ។ ខ្ញុំមិនដឹងថា តើនៅឆ្នាំ៦៤២ នោះ ស្ដេចឦសានវរ្ម័ន ដែលឡើងសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ៦១០ នៅសោយរាជ្យសម្បត្ដិនៅឡើយ ឬក៏ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នបានឡើងគ្រងរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គទៅហើយ ទេ ។
(15) តាមមើលទៅពាក្យ ធន់ នៅក្នុងឈ្មោះប៊ិញធន់សព្វថ្ងៃ ប្រហែលក្លាយមកពី ថូយន់ តាមចិនហៅនេះឯង ។
(16) គេបានឃើញពីខាងលើថាគេកោរសក់ក្នុងឱកាសនេះ ។ អាចថាគេបកប្រែច្រឡំ ឬមួយក៏ថាទំនៀមនេះមានបន្ដបន្ទាប់គ្នាដូច្នេះ ចំពោះប្រជាជនមានសញ្ជាតិ២ផ្សេងគ្នា ។ ជាក់ស្ដែង ពួកខ្មែរកោរសក់នៅពេលកាន់ទុក្ខ រីឯពួកព្នងវិញ គេលែងសក់មិនបួងទេ គឺទុកសក់ឱ្យគ្មានសណ្ដាប់ធ្នាប់ និងមិនយកចិត្ដទុកដាក់ក្នុងការថែទាំខ្លួនឯងទេ ដូចដែលពួកជ្វីហ្វប្រកាន់យកពីមុនដែរ ។
(17) សព្វថ្ងៃនេះពួកពុទ្ធសាសនិកជននិយាយថា «ទុកសាកសពឱ្យជាចំណីសត្វលើផែនដី និងក្នុងអាកាស» ដូចដែលព្រះពោធិសត្វមួយព្រះអង្គបានធ្វើទានខ្លួនព្រះអង្គឱ្យ សត្វស៊ី ក៏ប៉ុន្ដែជួនកាលគេនិយាយតាមទំនៀមព្រហ្មញ្ញសាសនាថា «ដាក់ទានសាច់របស់ខ្លួនថ្វាយខ្យល់ ព្រះពាយ ។ល ។»
(18) យើងបានឃើញពីខាងលើហើយថាគេបានបញ្ជាឱ្យប្រុសៗស្លៀកប៉ឹង ដូចគ្នានឹងកានម៉ាន ឬអាវទ្រនាប់ស្រីៗ ។
(19) ភស្ដុ តាងនៃហេតុការណ៍ស្ថិតនៅលើត្រង់ថា មានឯកសារមួយមានឈ្មោះថា «អភិប្រាយស្ដីពីពួកអនារ្យជន» ដែលពួកចិនសរសេរប៉ុន្មានសតវត្សរ៍ក្រោយមក គឺនៅសតវត្សរ៍ទី១២ តែដកស្រង់ព័ត៌មានចេញពីអ្នកនិពន្ធមុនៗនូវអ្វីដែលពួកគេបានដឹង អំពីកម្ពុជាបានរៀបរាប់ថា អ្នកស្រុកមិនដើរលែងខ្លួនទទេនោះទេគឺស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ខ្លីៗ និងមានខ្សែក្រវាត់ធ្វើពីក្រណាត់ ។ប៉ុន្ដែ នៅតាមបណ្ដាស្រុកចំណុះដែលនៅឆ្ងាយពីរាជធានី មានអ្នកស្រុកនៅលែងខ្លួនទទេ ហើយសើចចំអកឱ្យអ្នកណាដែលស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ ។ ព័ត៌មាននេះដែលមានតាំងពីសតវត្សរ៍ទី១២មកម្ល៉េះ បើផ្គូជាមួយព័ត៌មានដែលមាននៅសតវត្សរ៍ទី៧ បញ្ជាក់ឱ្យយើងដឹងថា អ្នកស្រុកដែលរស់នៅជិតទីក្រុង ទីប្រជុំជនធំៗ ចាប់ផ្ដើមស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ជាបណ្ដើរៗ ។ អ្នកដែលមិនស្លៀកសម្លៀកបំពាក់មានតែនៅទីឆ្ងាយៗ ក្នុងបណ្ដាវិប្រជាចំណុះផ្សេងៗ ។ រឿងនេះគ្មានអ្វីធ្វើឱ្យយើងងឿងឆ្ងល់នោះទេ ព្រោះរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ក៏នៅមានប្រជារាស្ដ្រដែលស្លៀកប៉ឹងនៅឡើយនៅកម្ពុជា ហើយក៏មានអ្នកខ្លះ ដូចជាពួកព្នង ស្ទៀង និងស្អូច ដែលរស់នៅវាលរេញជាដើម នៅដើរលែងខ្លួនទទេផងដែរកាលពីមួយសតវត្សរ៍មុននេះ ។
(20) ឈេនឈីង នេះជាឈ្មោះរាជធានីរបស់នគរចាម្ប៉ាកាលពីសតវត្សរ៍ទី១១ ហើយក៏ប្រហែលជាដើមកំណើតរបស់ពាក្យ កូសាំងស៊ីន ដែលគេប្រើសម្រាប់ហៅអាណ្ណាមរហូតមកទល់សតវត្សរ៍មុននេះ ។
(21) តាមលោក ពែលីយ៉ូ ក្នុងសៀវភៅឈ្មោះ នគរហ្វូណន ទំព័រ២៨៤ ។
(22) សិលាចារឹកវត្ដព្រៃវ័ល្ល និងអង្គជំនីក កម្រងទី១ ទំព័រ៦០ និង៦៩ ។
Posted: Oct-10-2016
ជំពូកទី៣
អំពីកម្ពុជា ឬ ស្រុកខ្មែរ
៤-ស្រីភវវរ្ម័ន
ព្រះរាជបុត្រ និងជាអ្នកស្នងរាជ្យបន្ដពីព្រះបាទស្រីវីរវរ្ម័ន គឺព្រះបាទ ស្រីភវវរ្ម័ន (មានន័យថា អ្នកការពារភវៈ) ។ ព្រះរាជាអង្គនេះក្លាហានលើសពីព្រះបិតារបស់ព្រះអង្គទៅទៀត ។ ឆ្លៀតឱកាសដែលព្រះបាទរុទ្រវរ្ម័នសោយទិវង្គតទៅនៅរវាងដើមសតវត្សរ៍ ទី៧ ព្រះអង្គបានចាប់ធ្វើការវាយប្រហារទៅលើនគរហ្វូណន កាន់កាប់រាជធានី រួច «ដណ្ដើមអំណាចប្រកបដោយវីរភាព» ។ បន្ទាប់មក អាស្រ័យដោយភាពអង់អាចរបស់ពលរេហ៍របស់ព្រះអង្គ ទ្រង់បានប្រមូលយកបណ្ដារដ្ឋទាំងឡាយដែលធ្លាប់ចំណុះនគរហ្វូណនពី មុន ដែលប្រហែលជាកំពុងតែរើបម្រះខ្លួនរកឯករាជ្យជាមួយនឹងព្រឹត្ដិការណ៍ ដែលកើតឡើងថ្មីៗ ដាក់មកក្រោមអាណាព្យាបាលរបស់ព្រះអង្គវិញ ។
សិលា ចារឹកបានពិពណ៌នាពីព្រះរាជាអង្គនេះថា ជាអ្នកចម្បាំងដ៏អង់អាចក្លាហាន ជាវីរបុរសមានចិត្ដសប្បុរស មិនចេះចាញ់ វិសេសប្រៀបបានទៅនឹងភ្នំព្រះសុមេរុ៍ ជាប់អម្បូរព្រះអាទិត្យ អាចវាយបង្ក្រាបទាំងសត្រូវខាងក្នុង (1) និងខាងក្រៅ បានជាទ្រមាក់ដំរីដ៏ពូកែ ជាអ្នកដាក់ទានដែលមានព្រះហស្ដសើមជានិច្ច អាស្រ័យដោយទឹកដែលគេចាក់លើព្រះហស្ដរាល់ពេលដែលទ្រង់ដាក់ទាន (2) ។ សិលាចារឹកបានបន្ថែមទៀតថា ទីកន្លែងណាដែលព្រះអង្គទ្រង់បានប្រើព្រះកាយពលដណ្ដើមយកបានហើយ ទីនោះនឹងត្រូវបានទទួលនូវការសន្ដោសប្រណីពីព្រះអង្គ ហើយបណ្ដាសត្រូវទាំងឡាយនាំគ្នាមកថ្វាយបង្គំគាល់ព្រះអង្គនៅក្នុង ព្រះរាជវាំង ទោះជាអ្នកទាំងនោះមិនបានត្រូវព្រះអង្គវាយបង្ក្រាបឱ្យចុះចាញ់ ក្នុងសង្គ្រាមក៏ដោយ (3) ។
ព្រះបាទភវវរ្ម័នប្រហែលជាបានវាតព្រះនគររហូតទល់ភ្នំដងរែក ហើយបានវាយបង្ក្រាប «បណ្ដាស្ដេចភ្នំ» ពោលគឺ បណ្ដាវិប្រជាមិនទាន់ស៊ីវីល័យ ដែលរស់នៅតាមដងភ្នំ និងខ្ពង់រាប ដូចជាសព្វថ្ងៃនេះដែរ តាមមើលទៅគឺ ពួកជងដែលរស់នៅសម្បូរក្នុងបណ្ដាខែត្រខាងលិចចាប់ពីកែបនៅមាត់ឈូង សមុទ្រសៀមរហូតដល់ភាគខាងលើ ចន្ទតាប៊ុន ក្នុងនោះមានទាំងជួរភ្នំខាងលិចខែត្រពោធិសាត់ផងដែរ និងពួកស៊ូឡាង ឬឡាងហួង ដែលជាបុព្វបុរសរបស់ពួកម៉យ ឬម្ល៉យ ឬរ៉ម៉យសព្វថ្ងៃដែលរស់នៅលើជម្រាលជួរភ្នំអាណ្ណាមនៅចន្លោះនគរ ចាម្ប៉ា និងកម្ពុជា ។
មាន សិលាចារឹកមួយចារក្នុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះរាជាអង្គនេះ ជាសិលាចារឹកដែលមានវ័យចំណាស់ជាងគេនៅកម្ពុជា ហើយដែលគេរកឃើញនៅក្នុងខែត្របាត់ដំបង តែឆ្ងាយពីរាជធានី គឺនៅរហូតដល់ខែត្រព្រៃកប្បាស បានបញ្ជាក់ពីហេតុការណ៍ខាងលើនេះ ។ ព្រះបាទភវវរ្ម័ន ទ្រង់ប្រហែលជាបានលើកទ័ពធ្វើសង្គ្រាមឆ្ងាយទៅទិសខាងជើង ដើម្បីវាយយកបណ្ដាប្រទេសនៅខាងត្បូងភ្នំដងរែក និងប្រមូលយកហ្វូណនខាងត្បូងទាំងមូល ដាក់នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះអង្គ ។ នៅពេលនោះ វាហាក់ដូចជាថាបណ្ដាប្រទេសដែលយើងហៅសព្វថ្ងៃថាជា សៀម ដែលចិនហៅថា ឈេទូ បានឆ្លៀតយកឱកាសនោះក្នុងពេលដែលព្រះបាទភវវរ្ម័ន ជាព្រះរាជានៃវយធបុរៈ ធ្វើសង្គ្រាមដណ្ដើមយកហ្វូណន ដើម្បីរើបម្រះចេញពីអាណាព្យាបាលរបស់ស្ដេចតូមូ ហើយប្រកាសឯករាជ្យ ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនបានឱ្យយើងដឹងថា រាជាណាចក្រឈេទូ ដែលដំបូងឡើយជារដ្ឋឯករាជ្យ បន្ទាប់មកបានត្រូវហ្វាន់ម៉ាន់បង្ក្រាបដាក់ឱ្យចំណុះនគរហ្វូណននា ពេលនោះទទួលបាននូវសេរីភាពឡើងវិញ ។ ដោយហេតុនេះ មានរាជាណាចក្រធំៗពីរកើតឡើងនៅដើមសតវត្សរ៍ទី៦ ជាជំនួសនគរហ្វូណន (4) គឺ ចេនឡា ដែលក្រោយមកក្លាយជាកម្ពុជា និងឈេទូ ដែលក្រោយមក គឺប្រទេសសៀម ។
នៅពេលដែលស្ដេច ស្រីភវវរ្ម័នទ្រង់សោយទិវង្គតទៅ គេបានប្រមើលថា ព្រះអង្គទ្រង់បានទៅចាប់កំណើតឯស្ថានសួគ៌របស់ព្រះសិវៈ ព្រោះព្រះអង្គទ្រង់ប្រកាន់យកព្រះនាមថា ជាភវៈ ដែលជាព្រះនាមមួយរបស់ព្រះសិវៈ ហើយគេបានថ្វាយព្រះនាមថា ជាភវៈបទ ។
គម្ពីរវិស្ណុបុរណៈ ហាក់ដូចជាមាននិយាយពីព្រះបាទភវវរ្ម័ននេះផងដែរ ត្រង់វគ្គស្ដីពីសក្កទ្វីបដែលយើងបានឃើញពីខាងលើរួចមកហើយ គឺជាឈ្មោះសំដៅយក កម្ពុជា នេះឯង ដោយបានលើកឡើងថា ព្រះរាជាទ្រង់ព្រះនាមថា ភវ្យៈ ទ្រង់បានរៀបចំព្រះរាជាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គជា៣ស្រុក ដែលមានឈ្មោះថា ជលទៈ កុមារៈ និងសុកាមារៈ ។ លោកវរសេនីយ៍ឯក ហ្សេរីនី បានផ្គូផ្គងស្រុកទី១ទៅនឹងចេនឡាទឹក គឺដែនដីសណ្ដទន្លេមេគង្គ រីឯស្រុកទី២ និងទី៣ក៏ជាស្រុកនៅភាគខាងត្បូងកម្ពុជាដែរ ។ គម្ពីរវិស្ណុបុរណៈបានប្រដៅថែមទៀតថា ស្រុកនោះមានជួរភ្នំដែលមានឈ្មោះថា ឧទ័យគិរី ស្យាមៈ និងអាស្ដៈគិរី ដែលធ្វើឱ្យយើងនឹកឃើញដល់ឧទ័យៈ សៀម និងលេស្ដៃ ដែលយើងបានឃើញពីខាងលើរួចមកហើយ ហើយដែលជាឈ្មោះរបស់កម្ពុជា និងឧបសម្ព័ន្ធសៀមនោះឯង ។ តាមពិតទៅ ការប្រើពាក្យ «ស្យាមៈ» នៅសតវត្សរ៍ទី៦ ហាក់ដូចជាមិនទាន់ត្រឹមត្រូវទេ បើសិនជាថា គេចង់សំដៅយកប្រទេសរបស់ពួកថៃ ឬសៀម ។ ប៉ុន្ដែ នោះប្រហែលជាការសំដៅយកកុលសម្ព័ន្ធមួយដែលប្រជាជនមានស្បែកខ្មៅជាង អ្នកជិតខាងបន្ដិច ហើយរស់នៅជិតភ្នំ ដូចជាកុលសម្ព័ន្ធសាមរដ្ឋៈ ដែលមានរាជធានីនៅខាងពាយ័ព្យឆកសមុទ្រសៀមត្រង់កន្លែងស្រីវិជ័យ សព្វថ្ងៃ ។
គម្ពីរវិស្ណុបុរណៈក៏ មានរៀបរាប់ផងដែរអំពីទន្លេឈ្មោះ សុកុមារិ កុមារិ និងនាលិនិ ទន្លេក្រោយនេះ លោក ហ្សេរីនី ថា គឺជាទន្លេមេគង្គនេះឯង ។
៥-ចិត្រសេនា – ស្រីមហេន្ទ្រវរ្ម័ន (… – ៦១០)
ព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះបាទភវវរ្ម័ន មិនបានសោយរាជ្យទេ ប៉ុន្ដែ គឺព្រះរាជបុត្រពៅរបស់ព្រះបាទវីរវរ្ម័ន ព្រះនាមថា ចិត្រសេនា «ដែលទ្រង់ប្រកបទៅដោយកេតនភណ្ឌជាព្រះករុណាជាម្ចាស់» (5) ដែលឡើងគ្រងរាជ្យសម្បត្ដិក្រោមព្រះនាមថា ស្រីមហេន្ទ្រវរ្ម័ន (ព្រះឥន្ទ្រជាអ្នកការពារ) ហើយប្រហែលចាប់តាំងពីពេលនោះមក នៅកម្ពុជាក៏ដូចជានៅចាម្ប៉ា និងម៉ាឡាយូ ទំនៀមទម្លាប់ចង់ឱ្យព្រះអនុជឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះរៀម ដើម្បីឱ្យមានព្រះរាជាជាបុរសរហូតតទៅ ។
ព្រះបាទ មហេន្ទ្រវរ្ម័នទ្រង់បានបន្ដនយោបាយរបស់ព្រះរៀម ហើយបានបញ្ចប់ការវាយបង្ក្រាបបណ្ដាខែត្រដែលព្រះបាទភវវរ្ម័នមិន ទាន់បានដណ្ដើមដាក់ជាចំណុះ ។
ទ្រង់ មានមន្ដ្រី២នាក់បម្រើព្រះអង្គគឺ ធម្មទេវៈ និង សឹម្ហទេវៈ ដែលជាបងប្អូនជីដូនមួយនឹងគ្នា ព្រោះជាកូនរបស់ព្រាហ្មណ៍២នាក់បងប្អូន ព្រាហ្មទត្តៈ និង ព្រាហ្មសឹម្ហៈ ។ អ្នកទាំង២នេះធ្លាប់ជាមន្ដ្រីរបស់ព្រះបាទភវវរ្ម័ន ហើយព្រះបាទមហេន្ទ្រវរ្ម័នពិនិត្យឃើញថាជាទីប្រឹក្សាល្អ ទ្រង់ក៏រក្សាទុកព្រោះ «ពួកគេនេះចេះចាំច្បាស់លាស់អំពីវិទ្យាសាស្ដ្រត្រឹមត្រូវ និងវិទ្យាសាស្ដ្រមានផលប្រយោជន៍» មានន័យថា ជាអ្នកអនុវត្ដជាក់ស្ដែង និងត្រឹមត្រូវ ។ មន្ដ្រីទាំង២នាក់នេះ ជាជំនួយដែលជួយឱ្យព្រះអង្គទទួលបាននូវជ័យជម្នះ ។ ទ្រង់បានចាត់ឱ្យសឹម្ហទេវៈទៅធ្វើការចរចាជាមួយនគរចាម្ប៉ា ដើម្បីរក្សាចំណងមេត្រីភាពរវាងព្រះរាជាកម្ពុជានឹងព្រះរាជា ចាម ។ បេសកកម្មនេះទទួលបានជោគជ័យ ហើយសន្ដិភាពត្រូវបានធានា (6) ។
ព្រះបាទមហេន្ទ្រវរ្ម័នទ្រង់សោយទិវង្គតនៅឆ្នាំ៦១០នៃគ្រិស្ដសករាជត្រូវនឹងឆ្នាំ៥៣២នៃមហាសករាជ ។
៦-ឦសានវរ្ម័ន (៦១០ – …)
ព្រះរាជបុត្រ របស់ព្រះបាទមហេន្ទ្រវរ្ម័នចបានឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គក្រោម ព្រះនាមថា ស្រីឦសានវរ្ម័ន (មានន័យថា ព្រះឦសាន (7) ជាអ្នកការពារ ឬព្រះរាជាជាអ្នកការពារ) ។ ទ្រង់បានប្រកាសព្រះអង្គថា ជាដៃគូរបស់ចក្រៈ (គឺព្រះឥន្ទ្រ) អំពីកម្លាំង និងជាដៃគូរបស់ហរិ (គឺវិស្ណុ) អំពីកិត្ដិគុណ (8) ជាព្រះអធិរាជលើស្ដេចទាំង៣ និងជាម្ចាស់នៃរាជធានីមិនរង្គើទាំង៣ (9) តាមមើលទៅគឺចក្រានកបុរៈ អមោឃរបុរៈ និងភីមបុរៈ (10) ដែលទ្រង់វាយដណ្ដើមយកបាន ប៉ុន្ដែ ទុកឱ្យស្ដេចរាជធានីនីមួយៗនៅគ្រប់គ្រងដដែលគ្រាន់តែស្ដេចទាំងនោះនៅ ជាចំណុះព្រះអង្គ ។ព្រះរាជាអង្គនេះទ្រង់ជាស្ដេចវាតទឹកដី ដូចជាព្រះរាជាមុនៗដែរ ។ទ្រង់បានពង្រីកព្រះរាជាណាចក្ររបស់ ព្រះអង្គពាសពេញទាំងទឹកដីហ្វូណន ។
ព្រះ អង្គមានរាជធានីដែលមានឈ្មោះតាមព្រះអង្គគឺ ឦសានបុរៈ មានន័យថា រាជធានីរបស់ឦសាន ។ មើលទៅប្រហែលជាទ្រង់មានរាជធានីមួយផ្សេងទៀត រាជធានីឦសានបុរៈនេះគ្រាន់តែជារាជធានីបណ្ដោះអាសន្ន ហើយឈ្មោះ ឦសាន នេះ ជាហៅក្រៅ ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិន (11) និយាយថា រាជធានីនេះមានផ្ទះ២ម៉ឺនខ្នង និងមានសាលធំមួយនៅកណ្ដាល ជាទីកន្លែងដែលព្រះរាជាធ្វើសវនាការ ។
ឯកសារ ចិនដដែលនិយាយថា រាជាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គមានចែកជាក្រុងចំនួន៣០ (12) ក្រុងនីមួយៗមានអភិបាលម្នាក់មានឋានៈដូចគ្នានឹងឋានៈអភិបាលក្រុង នគរលីនយី (ចាម្ប៉ា) ហើយមានមន្ដ្រីធំៗចែកជា៥ប្រភេទគឺ គូតូឈី កាវសៀងភីង ផូតូតូទីង ចេម៉ាលីង និង យ៉ានតូប៊ូ (13)។ នៅពីក្រោមអ្នកមានបណ្ដាសក្ដិទាំងនេះមានមន្ដ្រីថ្នាក់ក្រោមជាច្រើន ទៀត ។
ព្រះរាជាទ្រង់គង់នៅ ក្នុងសាលាដែលនិយាយខាងលើរាល់៣ថ្ងៃម្ដង ប្រថាប់លើគ្រែលម្អទៅដោយគ្រឿងក្រអូប៥យ៉ាង និងត្បូងមានតម្លៃ៧ប្រភេទ នៅពីក្រោមបុស្បុកមួយធ្វើអំពីក្រណាត់ ។ សសរទ្របុស្បុកនេះ ធ្វើពីឈើមានតម្លៃ តែងលម្អទៅដោយភ្លុកនឹងផ្កាមាស ។ ដូចជានៅវាំងស្ដេចឈេទូដែរ (គឺប្រទេសសៀម) មានសេនា២នាក់កាន់ជើងក្រានមាសដុតគ្រឿងក្រអូប ឈរនៅជិតព្រះរាជាជាប្រចាំ ។
រាជពង្សាវតារ ស្វ៊ៃបញ្ជាក់ទៀតថា ៖ ពេលទ្រង់ចេញជួបជាមួយប្រជារាស្ដ្រ ព្រះរាជាទ្រង់គ្របដណ្ដប់ព្រះកាយដោយក្រណាត់ត្បាញពីកប្បាសត្រឹម ចង្កេះចុះដល់ក្បាលជង្គង់ និងទ្រង់ពាក់មកុដលម្អទៅដោយគជ់ និងត្បូងមានតម្លៃ ។ ព្រះស្រោត (ត្រចៀក) ព្រះអង្គមានលម្អទៅដោយបន្ដោងមាស ។ ទ្រង់គ្រងព្រះពស្ដ្រពណ៌សជានិច្ច រីឯព្រះសុព័ណ៌បាទធ្វើអំពីចំបើងគ្រប់ពណ៌មានលម្អទៅដោយ ភ្លុក ។
នាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រី មានសម្លៀកបំពាក់ប្រហាក់ប្រហែលនឹងព្រះរាជាដែរ ហើយថ្វាយបង្គំក្បាលដល់ដី៣ដង នៅនឹងកាំជណ្ដើរព្រះរាជបល្ល័ង្ក ពេលចូលគាល់ព្រះអង្គម្ដងៗ ។ កាលណាព្រះរាជាបញ្ជាឱ្យក្រោកឡើង ពួកគេលូនឡើង រួចលុតជង្គង់ដាក់ដៃប្រណម្យលើដើមទ្រូង អង្គុយផ្ទាល់ដី លើកន្ទេល ឬកម្រាលដែលក្រាលនៅជុំវិញព្រះមហាក្សត្រ ដើម្បីពិភាក្សាកិច្ចការព្រះរាជាណាចក្រជាមួយព្រះអង្គ ។ ចប់សវនាការ មន្ដ្រីទាំងនោះក្រាបថ្វាយបង្គំព្រះរាជាម្ដងទៀតមុននឹងចាកចេញ ទៅ ។ ក្នុងពេលធ្វើសវនាការ មានពលសេនារាប់ពាន់នាក់ប្រដាប់ទៅដោយខែល និងលំពែង ឈរយាមនៅមាត់ច្រកចូល ។
ឯកសារ ចិនបាននិយាយថែមទៀតថាក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះរាជាអង្គនេះ ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា បានចងសម្ព័ន្ធមេត្រីភាពជាមួយនគរចាម្ប៉ា (សានប៉ាន) និងឈូក្រង (?) ក៏ប៉ុន្ដែ បានធ្វើសង្គ្រាមជារឿយៗជាមួយនគរលីនយី (14) និងថូយន់ (15) (គឺចាម្ប៉ាធំ និងចាម្ប៉ា នៅផានរ៉ាង) ។ ឯកសារនោះបានបន្ដទៀតថា កាលណាមានព្រះរាជាមួយអង្គឡើងសោយរាជ្យ គេត្រូវកាត់ម្រាមដៃមួយ ឬកាត់ច្រមុះព្រះរៀម និងព្រះអនុជទាំងអស់ រួចយកព្រះរៀម ឬព្រះអនុជទាំងអស់នោះ ទៅទុកមួយកន្លែង ប៉ុន្ដែ មានការថែទាំបានល្អ ។ ការដែលឯកសារចិននិយាយពីព្រឹត្តិការណ៍ពិសេសបែបនេះ តែចាត់ទុកដូចជារឿងធម្មតាដូច្នេះ ប្រហែលជាមានមូលហេតុអ្វីមួយមិនខាន ។
ឯកសារ រាជវង្សថាង (៦២៥) ហៅប្រជាជនកម្ពុជាថា គីម៉ាយ គឺខ្មែរ ហើយថា ពួកនេះមានរាងទាប (គឺទាបជាងចិន) មានសម្បុរខ្មៅ ប៉ុន្ដែស្រីៗភាគច្រើនស ។ទាំងប្រុសទាំងស្រីបួងសក់ និងពាក់ក្រវិលនៅត្រចៀក ។ ពួកគេមានមាឌមាំ ហើយសកម្ម ។ ផ្ទះបែរមុខទៅកើត ហើយដូចផ្ទះពួកឈេទូ (សៀម) ដែរ ។
ដៃស្ដាំ ជាដៃបរិសុទ្ធ ឯដៃឆ្វេងមិនបរិសុទ្ធទេ នេះប្រហែលមកពីគេប្រើដៃឆ្វេងដុសលាងក្រោយបន្ទោរបង់ ។ ពួកគីម៉ាយឧស្សាហ៍ងូតទឹក និងយកចិត្ដទុកដាក់ថែរក្សាធ្មេញណាស់ ដោយដុសសម្អាតនឹងច្រាសធ្វើពីឈើទន់ៗ ដូចដែលគេនៅអនុវត្ដសព្វថ្ងៃនៅឥណ្ឌាអ៊ីចឹង ។
ក្រោយ ពីបានអានគម្ពីរ និងសូត្រធម៌រួច គេងូតទឹកដុសធ្មេញរួចទើបទទួលទានអាហារ ។ទទួលទានអាហាររួច គេដុសធ្មេញ រួចសូត្រធម៌ទៀត ។ ទាំងអស់នេះជាពិធីតាមព្រហ្មញ្ញសាសនា ហើយបញ្ជាក់ថា បុព្វបុរសរបស់ពួកខ្មែរនាសម័យនោះគោរពព្រះព្រហ្ម ដូចដែលពួកគេគោរពសាសនាព្រះពុទ្ធសព្វថ្ងៃនេះដែរ ។ តែត្រូវដឹងថា នេះជាទំនៀមទម្លាប់របស់ថ្នាក់ដឹកនាំតែប៉ុណ្ណោះ ប្រហែលមិនមែនសម្រាប់អ្នកស្រុក និងអ្នកស្រែចម្ការនោះទេ ។
អ្នក សរសេរប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនបាននិយាយទៀតថា ៖ កូនកំលោះមិនលើកជំនូនអាពាហ៍ពិពាហ៍ឱ្យខាងកូនក្រមុំទេ ក្រៅតែពីសំពត់មួយ ។ មេអណ្ដើក (មហា) ទៅជួបកូនស្រី ហើយគ្រួសារទាំង២មិនចេញពីផ្ទះអស់រយៈពេល៨ថ្ងៃ ដោយអង្គុយនៅកណ្ដាលពន្លឺចង្កៀង ។ ពេលរៀបការរួច ប្ដីប្រពន្ធថ្មីនាំគ្នាទៅរស់នៅលើផ្ទះថ្មីរបស់គេ ដោយនាំយកទៅជាមួយនូវកេរ្ដិ៍ដែលម៉ែឪចែកឱ្យ ។ ដល់ម៉ែឪស្លាប់ទៅ កូនកំលោះនោះអាចបែងចែកកេរ្ដិ៍ឪពុកជាមួយបងប្អូនប្រុសស្រីរបស់គេ ឯទៀត ដោយមិនគិតពីទ្រព្យដែលគេបានទទួលនៅពេលរៀបការនោះឡើយ ។ នៅកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ គេនៅតែអនុវត្ដដូច្នេះនៅឡើយ ។
ខុស ពីសព្វថ្ងៃ គេមិនកោរសក់ទេ កាលណាឪពុកម្ដាយស្លាប់ (16) គឺគេទុកសក់ឱ្យដុះកន្ទ្រើង ។ តែគេយំស្រែកខ្លាំងៗ ដូចដែលនៅមានអនុវត្ដនៅឡើយនៅតាមស្រុកស្រែចម្ការខ្លះ ។ គេបូជាសព រើសយកធាតុដាក់ក្នុងកោដិ ធ្វើអំពីមាស ប្រាក់ ឬដីតាមតែលទ្ធភាពដែលគេមាន រួចយកទៅទម្លាក់កណ្ដាលស្ទឹងទន្លេ ។ ជួនកាល (សព្វថ្ងៃនៅមានអនុវត្ដដូចនេះដែរ) គេមិនបូជាទេ តែទុកសពចោលក្នុងព្រៃឱ្យសត្វសាហាវស៊ី ។ នេះចាត់ទុកដូចជាទុករាងកាយបុគ្គលឱ្យសត្វស៊ី ឱ្យត្រូវខ្យល់ គឺធាតុមួយក្នុងបណ្ដាធាតុទាំង៤ គឺដូចជាការធ្វើទានដូច្នេះដែរ (17)។
មានឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិន ផ្សេងៗទៀតដែលរៀបរាប់ចំណុចប្លែកៗថា តាមធម្មតាគេដាក់ស្លាទេព្វិរូ និងទឹកអប់ទទួលភ្ញៀវ ។ គេមិនដែលដាក់សុរាទទួលភ្ញៀវទេ ព្រោះសុរានេះគេផឹកលាក់លៀមតែជាមួយប្រពន្ធ កំបាំងពីភ្នែកឪពុកម្ដាយប៉ុណ្ណោះ ។ ម្យ៉ាងទៀត ពេលជួបអ្នកធំដោយចៃដន្យនៅកន្លែងណាមួយ គេត្រូវបែរខ្នងឱ្យ ដើម្បីជាការសំដែងការគោរព និងដើម្បីកុំឱ្យរំខានអ្នកធំនោះផង ។
មាន រឿងមួយដែលឯកសារចិននោះបានរៀបរាប់ ហើយធ្វើឱ្យយើងមានការងឿងឆ្ងល់ជាខ្លាំងគឺថា នៅក្នុងប្រទេសនេះដែលជាប្រទេសមួយសម្បូរហូរហៀរ និងមានអារ្យធម៌ទៅហើយនោះ ប្រជារាស្ដ្រមិនស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ទេ ដើរទៅណាមកណាននលគកខ្លួនទទេ (18) ហើយសើចចំអកឱ្យអ្នកដែលស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ទៅវិញ ។ ពួកគេមិនបរិភោគអំបិល មិនប្រើប្រាស់ដែកទេ គេបាញ់សត្វនឹងព្រួញធ្នូដែលធ្វើពីឫស្សី ។ ត្រង់នេះ គេត្រូវយល់ថា គេនិយាយតែអំពីអ្នកស្រុក អ្នកស្រែចម្ការ ពោលគឺអ្នកស្រុកដើមដែលនៅមិនទាន់ស៊ីវីល័យប៉ុណ្ណោះ មិនសំដៅយកអ្នកទីក្រុងដែលមានដើមកំណើតហិណ្ឌូ ឬកាត់ហិណ្ឌូជាមួយនឹងស្រីស្រុកអាយ ឬអ្នករដ្ឋវាសី ដែលស៊ីវីល័យរួចទៅហើយ អាស្រ័យដោយមានទំនាក់ទំនងជាមួយជនបរទេសនោះទេ ។ ម្យ៉ាងទៀត គេត្រូវគិតផងដែរថា រាជធានីថ្មីបានផ្លាស់ប្ដូរទៅកន្លែងថ្មី នៅឆ្ងាយពីរាជធានីចាស់ដែលហ្វាន់ស៊ីយុនបានបញ្ជាឱ្យប្រុសៗទម្លាប់ ស្លៀកពាក់បិទបាំងកេរ្ដិ៍ភេទ (19) ។
មាន ការកត់សម្គាល់សំខាន់មួយដោយជនជាតិចិនម្នាក់នៅដើមសតវត្សរ៍ទី១២ ថាទីក្រុងទាំងអស់សុទ្ធតែមានកំផែងការពារព័ទ្ធជុំវិញ និងថាអ្នកស្រុកមានទំនៀមទម្លាប់ដូចអ្នកស្រុកឈេនឈីង (20) ដែរ គឺនគរចាម្ប៉ា ដែលគេហៅតាមឈ្មោះរាជធានី ។ គួររំលឹកថា គេបានឃើញពីខាងលើថា មានចិនម្នាក់បានសរសេរនៅរវាងឆ្នាំ៦១៧ថា ទម្លាប់បវេណីដែលគេប្រើនៅរាជវាំងស្ដេចកម្ពុជា ដូចគ្នាទៅនឹងទម្លាប់បវេណីនៅវាំងស្ដេចឈេទូ គឺប្រទេសសៀមសព្វថ្ងៃដែរ ។ ដោយហេតុនេះ យើងអាចសន្និដ្ឋានបានថា នគរចាម្ប៉ា សៀម និងកម្ពុជា នៅសម័យនោះ រួមគ្នាបង្កើតបានជាអាណាខែត្រដ៏ធំមួយនៅក្នុងឥណ្ឌូចិន ដែលមានទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណី សម្លៀកបំពាក់ និងសាសនា មិនសូវខុសគ្នាប៉ុន្មានទេ ។ អ្នកស្រុក គឺជាប្រជារាស្ដ្រដើម ដែលទទួលយកសាសនា ឬក៏អារ្យធម៌ហិណ្ឌូហើយតាំងទីលំនៅនៅតាមមាត់សមុទ្រខាងត្បូងនៃ ឥណ្ឌូចិន និងមានពួកកុលសម្ព័ន្ធរដ្ឋវាសីរស់នៅព័ទ្ធជុំវិញពួកនេះកំពុងទទួល នូវអារ្យធម៌ពីពួកមុន ហើយចាប់អនុវត្ដតាមទម្លាប់ថ្មីដូចគ្នាជាបណ្ដើរៗដែរ ។
អ្នកប្រវត្ដិសាស្ដ្រ របស់រាជវង្សស្វ៊ៃបានបញ្ចប់ការពណ៌នារបស់ខ្លួនដោយនិយាយថា នៅជិតរាជធានីដែលគេហៅថា ឦសានៈ តាមព្រះនាមរបស់ព្រះរាជា មានភ្នំមួយឈ្មោះថា លិងគាប៉ូហ្វូ ដែលនៅពីលើកំពូលភ្នំនោះមានប្រាសាទមួយ មានពលទាហាន៥០០០នាក់ការពារ ។ មានប្រាសាទមួយទៀតនៅពីខាងកើតរាជធានី កសាងឡើងដើម្បីឧទ្ទិសថ្វាយព្រលឹងហ្វូតូលី មានសេនា១០០០ការពារ ជាទីកន្លែងដែលព្រះរាជាបូជាមនុស្សម្នាក់រាល់ៗឆ្នាំ ។សេចក្ដី ត្រង់នេះនៃឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនធ្វើឱ្យយើងគិតឃើញថា ព្រះបាទឦសានវរ្ម័នគឺជាព្រះរាជាខ្មែរទី១ ដែលបានប្ដូររាជធានីទៅនៅខាងជើងបឹងទន្លេសាប ដើម្បីឱ្យបាននៅចំកណ្ដាលព្រះនគរ ត្រង់កន្លែងដែលមានប្រាសាទបុរាណបាក់បែកសល់ពីរាជធានីខ្មែរពីមុន គឺអង្គរធំ ឬមហានគរ ។ បើដូច្នេះមែន ប្រាសាទទី១ខាងលើគឺប្រាសាទភ្នំបាខែង ដែលសង់ឡើងបូជាដល់ព្រះសិវៈ ដោយគោរពបូជាក្រោមរូបភាពជា លិង្គ (លិងគា) ឯប្រាសាទទី២ គឺប្រាសាទសង់បូជាព្រះនាងកាឡី (ហ្វូតូលី) ដែលនៅក្រៅនគរធំពីខាងកើត ។ ព្រះបាទឦសានវរ្ម័ន ពិតជាបានផ្លាស់រាជធានីទៅនៅមាត់បឹងទន្លេសាបមែន ក៏ប៉ុន្ដែគេមិនត្រូវសន្និដ្ឋានថា ព្រះអង្គជាអ្នកកសាងរាជធានីអង្គរធំនោះទេ ហើយឦសានបុរៈក៏មិនមែនជារាជធានីដែលមានរបងព័ទ្ធជុំវិញដូចដែលយើង ស្គាល់ដោយសំណល់បាក់បែកសព្វថ្ងៃនេះដែរ ។
យើង បានឃើញពីខាងដើមថា ព្រះពុទ្ធសាសនាមានគេគោរពបូជាហើយនៅក្នុងនគរហ្វូណនចាប់តាំងពី ពេលចាប់ផ្ដើមនៃរាជាណាចក្រនេះម្ល៉េះ និងថាព្រះបាទកោណ្ឌញ្ញជ័យវរ្ម័នក៏ទ្រង់គោរពសាសនានេះដែរ ថ្វីបើព្រះអង្គជាអ្នកគោរពបូជាព្រះសិវៈ (ព្រះអង្គបានឱ្យគេកសាងលិង្គ១០០ដាក់ពាសពេញរាជធានី) ក៏ដោយ ។ គឺពុទ្ធសាសនិកម្នាក់ឈ្មោះ សក្យនាគសេន មានដើមកំណើតហិណ្ឌូ ដែលព្រះអង្គចាត់ជារាជទូតទៅគាល់ស្ដេចចិន សុំជំនួយប្រឆាំងស្ដេចជ្រែករាជ្យនៅចាម្ប៉ា (ជាខ្មែរម្នាក់ដែលអាចជាបុត្រព្រះអង្គផង)។
តាម ពិតសាសនាទាំង២និកាយនេះអាចនៅជាមួយគ្នាបាន ហើយគេតែងតែឃើញរូបព្រះពុទ្ធនៅលាយឡំគ្នាជាមួយអាទិទេពខាងព្រហ្មញ្ញ សាសនានៅតាមសាលាសំណាក់នានាដែលអ្នកដំណើរចូលស្នាក់អាស្រ័យ ដែរ ។ បូជនីយេសក៍ជាតិចិនម្នាក់ឈ្មោះ យីស៊ីង ដែលធ្វើដំណើរកាត់បណ្ដារាជាណាចក្រនៅតាមមាត់សមុទ្រខាងត្បូង ពីឆ្នាំ៦៧១ដល់៦៩៥ បាននិយាយថា «ធម៌ព្រះពុទ្ធបានចម្រុងចម្រើន និងរីករាលដាល ស្រាប់តែមានស្ដេចកំណាចមួយអង្គមកបំបែកបំបាក់បំផ្លាញអស់ទៅ» (21) ។
ការបំបែកបំបាក់ ពុទ្ធសាសនិកជននេះប្រហែលជាកើតមាននៅក្រោមរាជ្យព្រះរាជាដែលកាន់ ព្រហ្មញ្ញសាសនាព្រះនាមស្រីឦសានៈ ព្រោះវាត្រូវនឹងពេលដែលកើតមាននូវជំនឿថ្មីមួយគឺការគោរពបូជា ហរិហរៈ ជាការតំណាងព្រះសិវៈ និងព្រះវិស្ណុក្រោមទម្រង់ជា «សម្ភុ រួមគ្នាក្នុងរាងកាយព្រះហរិ» ប៉ុន្ដែ ក៏អាចមាននៅក្រោមព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យតពីព្រះអង្គ គឺព្រះបាទជ័យវរ្ម័ន ដែលសោយរាជ្យនៅរវាងឆ្នាំ៦៦១ ។ មិនមានសិលាចារឹក ឬរឿងព្រេងនិទានណាដែលបញ្ជាក់អំពីការបំបែកបំបាក់ពុទ្ធសាសនិកជន នេះទេ ក៏ប៉ុន្ដែ ព្រះពុទ្ធសាសនាបានត្រូវបំផ្លិចបំផ្លាញខ្ទេចខ្ទីស្ទើរគ្មាន សល់ ។ យើងនឹងបានឃើញតទៅទៀតថា និកាយសាសនានេះ ក្រោយពីមានជ័យជម្នះលើព្រហ្មញ្ញសាសនារួចហើយ មិនចេះតែឈ្នះរហូតដោយគ្មានការប្រយុទ្ធនោះទេ ហើយថាមានបរាជ័យខ្លះៗដែរ មុននឹងត្រូវបានការពារដោយនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រី និងព្រះរាជា ហើយនៅទីបញ្ចប់មានស្ដេចជ្រែករាជ្យមួយអង្គ ប្រកាន់យកជាសាសនាជាផ្លូវការរបស់មហានគរ ។
៧-ជ័យវរ្ម័ន (៦៦៧ – …)
ព្រះរាជាដែលឡើងសោយរាជ្យបន្ដពីព្រះបាទឦសានវរ្ម័ន គឺព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី១ «អ្នកការពារប្រកបដោយជ័យជម្នះ» ។ ទ្រង់ហាក់ដូចជាព្រះរាជាសន្ដិភាពនិយមមួយអង្គ យកចិត្ដទុកដាក់ក្នុងការគ្រប់គ្រងប្រទេស និងថែរក្សាទឹកដីដែលព្រះរាជាមុនៗដណ្ដើមបានជាជាងការវាតទឹកដីជា បន្ដទៀត ។ អ្វីដែលគេបានដឹងពីព្រះអង្គ គឺទ្រង់សោយរាជ្យពីឆ្នាំ៦៦៤ ដល់ ៦៦៧ ហើយសិលាចារឹកបាននិយាយពីព្រះអង្គថា «ជាស្ដេចសិង្ហអបរាជ័យ បរិបូណ៌ដោយកិត្ដិគុណ» និងថា «ព្រះអង្គប៉ិនប្រសប់ក្នុងការការពារពិភពលោក» ទ្រង់មានចក្ខុវិស័យឈ្លាសវៃ ដែលធ្វើឱ្យព្រះអង្គក្លាយជាសហស្រាស្កសៈ មានន័យថា «មានព្រះនេត្រមួយពាន់» ដែលជាព្រះនាមមួយរបស់ព្រះឥន្ទ្រាធិរាជ ។
ព្រះ អង្គមានបុត្ររបស់ព្រាហ្មទត្តៈ និងសឹម្ហទេវៈ ដែលជាមន្ដ្រីរបស់ព្រះរាជាមុនៗ ជាមន្ដ្រីនៅក្នុងវាំងព្រះអង្គ ។ បុត្ររបស់ព្រាហ្មណ៍ទីមួយមានឈ្មោះថា សឹម្ហវីរៈ មានន័យថាជា «សត្វសិង្ហព្រៃពីកំណើតតែជាអ្នកប្រាជ្ញដែលបណ្ឌិតទាំងឡាយតាមចូលរៀនសូត្រ» ធ្លាប់ជាមន្ដ្រីរបស់ព្រះបាទឦសានវរ្ម័នហើយបន្ដមកធ្វើជាមន្ដ្រី របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទៀត ។ រីឯបុត្ររបស់ព្រាហ្មណ៍ទី២ មានឈ្មោះថា សឹម្ហទត្តៈ ជាគ្រូពេទ្យរបស់ព្រះរាជា ។ ព្រាហ្មណ៍នេះ «ចេះចាំនូវអ្វីទាំងអស់ដែលគេអាចចេះដឹងបាន» ។ ព្រះរាជាបានប្រគល់ព្រាហ្មណ៍នេះ ថ្វាយព្រះបិតុលាជា «ព្រះអនុជរបស់ព្រះមាតា មិនបានសោយរាជ្យសម្បត្ដិ ក៏ប៉ុន្ដែទ្រង់ប្រកបទៅដោយភោគទ្រព្យសក្ដិសមជាព្រះរាជាមួយអង្គ» រួចក្រោយមកទ្រង់បានតែងតាំងឱ្យធ្វើជាអភិបាលនៃអទ្យបុរៈ (ទីក្រុងសម្បូរសប្បាយ) ។ អភិបាលក្រុងនេះលុបបំបាត់ពន្ធអាករលើសួនច្បារដំណាំ ជាការលុបបំបាត់ដ៏ត្រឹមត្រូវ ដែលជាហេតុធ្វើឱ្យកម្មសិទ្ធិករទាំងឡាយក្លាយទៅជាមាន (22)។
(1) គឺពួកបះបោរ មិនមែនតណ្ហាដូចដែលអ្នកខ្លះបកប្រែនោះទេ ។
(2) តាមសិលាចារឹកភ្នំហាន់ជ័យ ។
(3) សិលាចារឹកអង្គជំនីក ។
(4) គឺ នៅសម័យនោះហើយដែលឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនឈប់ហៅប្រទេសដែលពួកគេ តែងដាក់ឈ្មោះឱ្យថា «ព្រះរាជាណាចក្រនៃមនុស្សស្រាត» ថាជា ហ្វូណន ទៀតហើយៗបែរមកហៅថា ប៉ូណន វិញ ។ លោក ពែលីយ៉ូ ក្នុងសៀវភៅរបស់គាត់ឈ្មោះ ហ្វូណន ត្រង់ទំព័រទី២៨៤ បាននិយាយថា ខ្ញុំគិតថា «ព្រះរាជាណាចក្រនៃមនុស្សស្រាត» នេះ មិនមែនជាឈ្មោះរបស់ស្រុកទេ គឺគ្រាន់តែជាការហៅដោយពួកចិនដែលភ្ញាក់ផ្អើលនឹងឃើញអ្នកស្រុក គ្មានសម្លៀកបំពាក់ប៉ុណ្ណោះ ។ ម្យ៉ាងទៀតចិនក៏មានហៅស្រុកច្រើនទៀតដូច្នេះដែរ ។ ទោះជាយ៉ាងណាក្ដី ឈ្មោះដែលចិនដាក់ឱ្យកម្ពុជានាពេលនោះ មិនមែនជាឈ្មោះដែលអ្នកស្រុកដាក់ខ្លួនឯងទេ ទាំងឈ្មោះចេនឡាទាំងឈ្មោះហ្វូណន គឺអ្នកស្រុកមិនបានស្គាល់ដូចគ្នា ។ មិនមានឯកសារបញ្ជាក់ថា ឈ្មោះទាំងអស់នេះបានត្រូវគេចងចាំនៅក្នុងប្រពៃណីរបស់ប្រទេសទេ ហើយឈ្មោះនោះសោតទៀតក៏គ្មានប្រហាក់ប្រហែលអ្វីសូម្បីតែបន្ដិចទៅ នឹងពាក្យខ្មែរ ឬហិណ្ឌូ ឬម៉ាឡេ ដែរ ។
(5) បាថ សិលាចារឹកសំស្ក្រឹតនៅភូឡូខាន់ ចុះផ្សាយក្នុងព្រឹត្តិបត្រសាលាបារាំងចុងបូព៌ា ខែកក្កដា-កញ្ញា ។ ឯកសារប្រវត្ដិសាស្ដ្រចិនពីឆ្នាំ៥៨៩ ដល់ ៦១៨ ថ្វាយព្រះនាមថាជាក្សត្រិយៈ-ឆាលី-ដែលតាមពិតគឺជាវណ្ណៈរបស់ព្រះ អង្គហើយបាននិយាយទៀត ថាព្រះនាមផ្ទាល់ព្រះអង្គគឺ ឆេតូសឺណា គឺ ត្រសេន ក៏ប៉ុន្ដែមិនបានប្រាប់ព្រះអភិសេកនាមទេ ។ ឯកសារបាននិយាយទៀតថាព្រះអង្គមានសញ្ជាតិជាគូឡុង ។ ពាក្យ គូឡុង នេះភាសាម៉ាឡេថា គួនលួន គឺសំដៅយកពួកម៉ាឡេនេះឯង ។តែខ្ញុំឯកភាពតាមលោក អៃម៉ូនីញេ ថា ពាក្យគូឡុងនេះ ជាការអានមិនច្បាស់នូវពាក្យខ្មែរ-ម៉ាឡេថា ក្រុង មានន័យថារដ្ឋ ទីក្រុង រាជធានី តែក៏មានន័យថាស្ដេចផងដែរ ។ បើដូច្នេះ សញ្ជាតិគូឡុង មានន័យថា សញ្ជាតិជាស្ដេច ។
(6) សិលាចារឹកអង្គជំនីក កម្រងក្បាលទី១ ទំព័រ៦៨-៧០។
(7) ឦសានៈ ក៏ជាឈ្មោះមួយរបស់ព្រះសិវៈដែរ ។
(8) សិលាចារឹកវត្ដចក្រឹត កម្រងក្បាលទី១ ទំព័រ៤២ ។
(9) សិលាចារឹកស្វាយឆ្នូ កម្រងក្បាលទី១ ទំព័រ៤៦ ។
(10) ចក្រានបុរៈ=ទីក្រុងនៃទម្រថាស ឬទីក្រុងរបស់ព្រះវិស្ណុ ប្រហែលគឺ ជីក្រែង ។ អមោឃរបុរៈ=ទីក្រុងរបស់អមឃៈ ដែលជាឈ្មោះមួយទៀតរបស់ព្រះសិវៈ មានន័យដែរថា ដែលកសាងឡើងមិនអត់ប្រយោជន៍ ប្រហែលគឺ បាត់ដំបង ។ ភឹមបុរៈ=ទីក្រុងរបស់ភឹមៈ មានន័យថា ទីក្រុងចម្លែក ប្រហែលជា ភីម៉ៃ នៅលើទន្លេសេមូន ។ សូមអានសៀវភៅរបស់លោក អៃម៉ូនីញេ ដែលមានឈ្មោះថា កម្ពុជា ក្បាលទី២ ទំព័រ១១៨ និង ៣០២។
តទៅ នេះគឺជាឈ្មោះទីក្រុងមួយចំនួនដែលមានចែងនៅក្នុងសិលាចារឹក ៖ អគ្របុរៈ=ទីក្រុងបវរ អទ្រិវ្យបុរៈ ឬវយធបុរៈ=ទីក្រុងនៃព្រានព្រៃភ្នំ (អង្គរបុរី នៅក្នុងព្រៃកប្បាស) អនិន្ទត្តបរុៈ=ទីក្រុងមិនចេះជិនឆ្អន់ អទ្យបុរៈ=ទីក្រុងសម្បូរសប្បាយ អមរទេវី=នៅខាងជើង បណ្ឌុរង្គ=ផានរ៉ាង នៅខាងត្បូង រនទ័យមទៈ=នៅខាងលិច អវិតគ្រាមៈ=ទីក្រុងពពែឥន្ទ្របុរៈ=ទីក្រុងព្រះឥន្ទ្រ ឧគ្របុរៈ=ទីក្រុងនៃឧគ្រៈ គឺព្រះសិវៈ កម្ពុបុរី=ទីក្រុងរបស់កម្ពុ គឺប្រហែលជាឦសានបុរី យសោធបុរី ឬ ឥន្ទបត្ដ=អង្គរធំ អមោឃបុរៈ=ទីក្រុងដែលសង់ឡើងមិនអត់ប្រយោជន៍ ឬទីក្រុងរបស់អមោឃៈ គឺព្រះសិវៈ មិនរសាត់អណ្ដែត ចក្រានកបុរៈ=ទីក្រុងទម្រថាស គឺជីក្រែង វរទគ្រាមៈ=ទីក្រុងនៃឧបការីបុគ្គល ភឹមបុរៈ=ទីក្រុងនៃអ្នកគួរឱ្យខ្លាច គឺព្រះសិវៈ រវយេឌ្របុរៈ=ទីក្រុងពួកព្រាហ្មណ៍ ទ្វីរទបុរៈ=ទីក្រុងដំរីគឺលង្វែក ទ្វនវីរបុរៈ=ទីក្រុងស្រូវ ទ្វវបុរៈ=ទីក្រុងចោរ ប្រហែលតែមួយជាមួយ ហវបុរៈ=ទីក្រុងនៃយញ្ញ នរវរនគរ=រាជធានីអ្នកយាម នរេន្ទ្រគ្រាម=ទីក្រុងព្រះអង្គម្ចាស់ ភឹមបុរៈ=ទីក្រុងអស្ចារ្យ ភូវនគ្របុរៈ លិង្គបុរៈ=ទីក្រុងនៃលិង្គ ហរិបុរៈ=ទីក្រុងព្រះវិស្ណុ វីរបុរៈ ហវបុរី=ទីក្រុងសួយសារអាករ សម្ភុបុរៈ= ទីក្រុងរបស់អ្នកប្រាជ្ញ ។
(11) រាជពង្សាវតាររាជវង្សស្វ៊ៃដែលសោយរាជ្យពីឆ្នាំ៥៨៩ដល់៦១៨ ។សូម អានសៀវភៅលោក ពែលីយ៉ូ ឈ្មោះនគរហ្វូណន ទំព័រ២៧២ និងទំនៀមទម្លាប់ខ្មែរ ភាគ២ ទំព័រ១២៣ ។
(12) ទីក្រុងមួយដណ្ដើមបានពីស្ដេចពាលមួយអង្គមានឈ្មោះថា ទម្របុរី=ទីក្រុងស្ពាន់ (សិលាចារឹកវត្ដចក្រឹត កម្រងក្បាលទី១ ទំព័រ ៤២-៤៣ ទីក្រុងមួយទៀតឈ្មោះថា អធ្យបុរី=ទីក្រុងអ្នកមាន (សិលាចារឹកអង្គជំនីក កម្រងក្បាលទី១ ទំព័រ៧១) ។
(13) គេអាចកំណត់ឃើញយ៉ាងច្បាស់នូវឈ្មោះពិតប្រាកដរបស់ឋានៈនីមួយៗ ដែលចិនអានបំភ្លៃខុសជាខ្លាំង ដូចជា ផូតូតូទីង ត្រូវនឹង ពហុទេព ឬពហុទេវៈ ចេម៉ាលីង ត្រូវនឹង យោមរាជ ឋានៈទីមួយសំដៅយកមន្ដ្រីទទួលបន្ទុកពន្ធអាករ ឋានៈទី២ សំដៅយកមន្ដ្រី យុត្ដិធម៌ ។
(14) ពាក្យថា សានប៉ាន ជាពាក្យថ្មីដែលចិនហៅ ចាម្ប៉ា ។ តាមធម្មតាពាក្យលីនយីរបស់ចិនសំដៅយកនគរចាម្ប៉ាទាំងមូល តែពេលនេះ សានប៉ាន ប្រហែលសំដៅយកចាម្ប៉ាតាមឆ្នេរសមុទ្រកណ្ដាល រីឯលីនយីសំដៅយកចាម្ប៉ាតាមឆ្នេរសមុទ្រខាងជើង ។
ឯកសារ ឈ្មោះ ត្សូហ្វ៊ូយន់ក្វៃ និយាយថា នៅឆ្នាំ៦៤២ ស្ដេចនគរលីនយីបានបញ្ជូនទូតទៅគាល់ស្ដេចចិន ដោយទូលថា នគរលីនយី ត្រូវនគរហ្វូណនវាយប្រហារ និងស្នើសុំជំនួយពីស្ដេចចិន ។ សេចក្ដីត្រង់នេះមានសារសំខាន់ណាស់ ព្រោះវាបញ្ជាក់ពីអរិភាពរវាងហ្វូណន និងលីនយីនៅពាក់កណ្ដាលទី១នៃសតវត្សរ៍ទី៧ ។ ខ្ញុំមិនដឹងថា តើនៅឆ្នាំ៦៤២ នោះ ស្ដេចឦសានវរ្ម័ន ដែលឡើងសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ៦១០ នៅសោយរាជ្យសម្បត្ដិនៅឡើយ ឬក៏ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នបានឡើងគ្រងរាជ្យបន្ដពីព្រះអង្គទៅហើយ ទេ ។
(15) តាមមើលទៅពាក្យ ធន់ នៅក្នុងឈ្មោះប៊ិញធន់សព្វថ្ងៃ ប្រហែលក្លាយមកពី ថូយន់ តាមចិនហៅនេះឯង ។
(16) គេបានឃើញពីខាងលើថាគេកោរសក់ក្នុងឱកាសនេះ ។ អាចថាគេបកប្រែច្រឡំ ឬមួយក៏ថាទំនៀមនេះមានបន្ដបន្ទាប់គ្នាដូច្នេះ ចំពោះប្រជាជនមានសញ្ជាតិ២ផ្សេងគ្នា ។ ជាក់ស្ដែង ពួកខ្មែរកោរសក់នៅពេលកាន់ទុក្ខ រីឯពួកព្នងវិញ គេលែងសក់មិនបួងទេ គឺទុកសក់ឱ្យគ្មានសណ្ដាប់ធ្នាប់ និងមិនយកចិត្ដទុកដាក់ក្នុងការថែទាំខ្លួនឯងទេ ដូចដែលពួកជ្វីហ្វប្រកាន់យកពីមុនដែរ ។
(17) សព្វថ្ងៃនេះពួកពុទ្ធសាសនិកជននិយាយថា «ទុកសាកសពឱ្យជាចំណីសត្វលើផែនដី និងក្នុងអាកាស» ដូចដែលព្រះពោធិសត្វមួយព្រះអង្គបានធ្វើទានខ្លួនព្រះអង្គឱ្យ សត្វស៊ី ក៏ប៉ុន្ដែជួនកាលគេនិយាយតាមទំនៀមព្រហ្មញ្ញសាសនាថា «ដាក់ទានសាច់របស់ខ្លួនថ្វាយខ្យល់ ព្រះពាយ ។ល ។»
(18) យើងបានឃើញពីខាងលើហើយថាគេបានបញ្ជាឱ្យប្រុសៗស្លៀកប៉ឹង ដូចគ្នានឹងកានម៉ាន ឬអាវទ្រនាប់ស្រីៗ ។
(19) ភស្ដុ តាងនៃហេតុការណ៍ស្ថិតនៅលើត្រង់ថា មានឯកសារមួយមានឈ្មោះថា «អភិប្រាយស្ដីពីពួកអនារ្យជន» ដែលពួកចិនសរសេរប៉ុន្មានសតវត្សរ៍ក្រោយមក គឺនៅសតវត្សរ៍ទី១២ តែដកស្រង់ព័ត៌មានចេញពីអ្នកនិពន្ធមុនៗនូវអ្វីដែលពួកគេបានដឹង អំពីកម្ពុជាបានរៀបរាប់ថា អ្នកស្រុកមិនដើរលែងខ្លួនទទេនោះទេគឺស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ខ្លីៗ និងមានខ្សែក្រវាត់ធ្វើពីក្រណាត់ ។ប៉ុន្ដែ នៅតាមបណ្ដាស្រុកចំណុះដែលនៅឆ្ងាយពីរាជធានី មានអ្នកស្រុកនៅលែងខ្លួនទទេ ហើយសើចចំអកឱ្យអ្នកណាដែលស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ ។ ព័ត៌មាននេះដែលមានតាំងពីសតវត្សរ៍ទី១២មកម្ល៉េះ បើផ្គូជាមួយព័ត៌មានដែលមាននៅសតវត្សរ៍ទី៧ បញ្ជាក់ឱ្យយើងដឹងថា អ្នកស្រុកដែលរស់នៅជិតទីក្រុង ទីប្រជុំជនធំៗ ចាប់ផ្ដើមស្លៀកសម្លៀកបំពាក់ជាបណ្ដើរៗ ។ អ្នកដែលមិនស្លៀកសម្លៀកបំពាក់មានតែនៅទីឆ្ងាយៗ ក្នុងបណ្ដាវិប្រជាចំណុះផ្សេងៗ ។ រឿងនេះគ្មានអ្វីធ្វើឱ្យយើងងឿងឆ្ងល់នោះទេ ព្រោះរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ក៏នៅមានប្រជារាស្ដ្រដែលស្លៀកប៉ឹងនៅឡើយនៅកម្ពុជា ហើយក៏មានអ្នកខ្លះ ដូចជាពួកព្នង ស្ទៀង និងស្អូច ដែលរស់នៅវាលរេញជាដើម នៅដើរលែងខ្លួនទទេផងដែរកាលពីមួយសតវត្សរ៍មុននេះ ។
(20) ឈេនឈីង នេះជាឈ្មោះរាជធានីរបស់នគរចាម្ប៉ាកាលពីសតវត្សរ៍ទី១១ ហើយក៏ប្រហែលជាដើមកំណើតរបស់ពាក្យ កូសាំងស៊ីន ដែលគេប្រើសម្រាប់ហៅអាណ្ណាមរហូតមកទល់សតវត្សរ៍មុននេះ ។
(21) តាមលោក ពែលីយ៉ូ ក្នុងសៀវភៅឈ្មោះ នគរហ្វូណន ទំព័រ២៨៤ ។
(22) សិលាចារឹកវត្ដព្រៃវ័ល្ល និងអង្គជំនីក កម្រងទី១ ទំព័រ៦០ និង៦៩ ។
No comments:
Post a Comment